Florence

[p. 219]

XII⁺aant.

Zoo wreed beschaamd in zijnen stoutsten droom^1-90.1.

Laat Dante zich door geene hoop meer vleijen^2.

Uit welk een licht ze ook hartverrassend koom',^3.

Florence viert van bange vrees ontslagen

Op weidsche wijz' der vreugd des volks den toom,^5.

Durft zij gerust zich ook grootmoedig dragen?^6.

Gij mare, die der ballingschap het meldt^7.

Dat enklen 't licht uit deez' hun nacht zal dagen,^8.

Dat huis en hof zij hun weêr open stelt,^9.

Wat straffe toets strekt gij dier armen harte,^10.

Als elk zich vraagt of hem dat welkom geldt,^11.

En 't antwoord zulk een vreugd wekt, zulk een smarte!

Eén oudre slechts denkt aan zich zelven niet.^13.

Wie zoo als hij den waan der menigt tartte

Hij wenscht noch ducht dat zij de hand hem biedt.^15.

+ XII. GEHANDHAAFD EERGEVOEL.
In deze zang beschrijft Potgieter drie periodes uit Dante's leven tussen 1313 en 1317.

1-90. Zijn stemming na het mislukken van de tocht van Hendrik VII en het verwerpen van de amnestie, waardoor hij in 1315 op oneervolle wijze in Florence had kunnen terugkeren.

1. zijnen stoutsten droom - herstel der keizerlijke macht.

2. hoop - in Florence terug te keren.

3. Welk een lichtpunt (in de politieke toestand) Dante ook soms plotseling weer hoop zou kunnen geven, hij laat zich niet meer door hoop vleien.

5. der vreugd - Derde naamval.

6. gerust - nu zij niet meer bevreesd is. zich dragen - zich gedragen.

7. Gij mare enz. - In 1315 besloot het Florentijnse stadsbestuur, aan enkele ballingen amnestie te verlenen, der ballingschap - der ballingen. Derde naamval.

8. deez' hun nacht - hun ballingschap.

9. zij - Florence. hs. hen - in plaats van hun.

10. toets - beproeving. hs. dier armen, in welke vorm het woord de ballingen aanduidde; arme, zoals de eerste druk heeft, slaat op: de ballingschap, vs. 7.

11. Nadruk op hem.

13. Eén oudre - Dante.

15. Punt hierachter van mij.

[p. 220]

16.

Toch toornt zijn blik, toch sidderen zijn ving'ren;^16.

 

Of in dien brief een slang hij van zich stiet,^17.

 

Zien we eensklaps hem dat blad ter zijde sling'ren:^18.

 

 

19.

‘Voor hulde hoon!’ geeft zijn gevoel zich lucht,^19.

 

‘Van alle schaamt' vervreemde stededwingren!

 

Wat droomt gij u van Dante dat genucht?^21.

 

 

22.

Als hadde ik, toen de galm der zegezangen^22.

 

't Gewelf verrukte, in rouw nog om 't gezucht,^23.23-24.

 

Mijn wapens meê in 't ruim niet opgehangen!

 

 

25.

Als ware ik in uw kerker boef geweest,

 

Verlangt ge dat ik bij uwe ommegangen,

 

Ik boete doe op 't Sint Joannes feest!’

 

 

28.

Wat dooft op eens dien fellen gloed in de oogen?

 

Wat buigt zoo diep die hooge, slanke leest?

 

Afwisslend wordt eens dichters hart bewogen,

 

 

31.

- Het zuchtje zelf is 't spieglend vocht te sterk, -^31.

 

Verteederd wil 't geen gramschap meer gedoogen!

 

Hij zag als knaap zich weder in die kerk!

 

 

34.

Och, gun hem dat hij in gedachte er kniele,

 

En 't stil gebed in hem het wonder werk',^35.

 

Als wiesch nog eens het sacrament zijn ziele,^36.

 

 

16. Punt-komma hierachter van mij.

17. Bijzin bij 18. Of - alsof.

18. dat blad - de brief, waarin de voorwaarden tot terugkeer genoemd worden. Vgl. vs. 27.

19. Voor - in plaats van.

21. dat genucht - het genoegen mij vernederd te zien.

22. toen enz. - na de overwinning bij Campaldino. Zie Zang V.

23. 't Gewelf - van het Battistero (San Giovanni). in rouw nog - Kort vóór de overwinning waren daar bange zuchten geslaakt, het was of men die nòg hoorde.

23-24. Alsof ik niet als goed burger voor Florence gestreden heb! 30. Nu eens wordt het hart van een dichter heftig bewogen, dan weer licht.

31. 't spieglend vocht - een wateroppervlak. Hiermee wordt eens dichters hart, vs. 30 vergeleken. Zelfs een zuchtje beweegt het. Dat zuchtje is de zachte aandoening, de vertedering als hij denkt aan zijn jeugd, zie vs. 33.

35. het wonder - nl. vs. 37. werk' - hier overgankelijk: te weeg brengen.

36. Tussenzin.

[p. 221]

37.

Den nieuwen smaad te dragen zijner waard;

 

Schoon traan bij traan op 't mozaiek er viele,^38,39.

 

Toch zoude daar ten hemel zijn gestaard!

 

 

40.

Hij rijst, en wie dat schandschrift heeft geschreven,

 

Wie ligt dien last maar blozend heeft aanvaard^41.

 

Den priester was alreeds 't vergrijp vergeven:^42.

 

 

43.

Wat wist hij in zijn celle van de' orkaan,^43.

 

Die 't hulkjen op de klippen had gedreven,^44.

 

Waar' hij alleen aan 't roer niet blijven staan?^45.

 

 

46.

Wel stokt zijn stift, als zij zoo zachtkens klinken,^46.

 

- Met heuschen dank ving hij zijn antwoord aan, -

 

De reeglen die hem vochtig tegenblinken;^48.

 

 

49.

‘Voort’, zegt hij, ‘voort!’ en weigert 't moede hoofd^49.

 

De weelde een wijl in de open palm te zinken,^50.

 

‘Beschaamd wordt dra, wie des mij zwak gelooft.’^51.

 

 

52.

Zijn veder vliegt, - de fiere zinnen heffen

 

Zich met een glans die door geen tijd verdooft,

 

't Zijn schichten die heur wit ontzielend treffen,^54.

 

 

38,39. Hoewel hij er bitter zou wenen, Toch zoude daar óók ten hemel enz. 38. hs. daar - in plaats van: er.

41. ligt - misschien. hs. maar verbetering van slechts, dat al verbetering is van: niet.

42. Den priester - de schrijver van de brief. Wegens het: Pater mi (mijn vader) in het antwoord, zie vs. 70, neemt men aan, dat hij priester was.

43. hij - de priester vs. 42. de' orkaan - Beeld voor de vroegere toestanden in Florence; de twisten der Witten en Zwarten.

44. 't hulkjen - het schip van staat van Florence.

45. hij - Heeft de nadruk, is Dante. Vgl. VII vs. 55 vgg. Deze voorstelling is overdreven.

46. zij - de reeglen van, vs. 48, n.l. de eerste regels van zijn brief (Epist. IX).

48. De inkt is nog nat.

49. Doorschrijven! zegt Dante tot zichzelf.

50. palm - handpalm.

51. des - daarom, om die zachte aanhef.

54. schichten - Pijlen zijn het die zinnen, die dodelijk treffen, wit - doel.

[p. 222]

55.

Slechts heldenhand beurt zoo de boog van staal;^55.

 

En echter blijft dat hooge voorhoofd effen,^56.

 

Al ligt het heil zijns levens in de schaal!

 

 

58.

‘Die welkomst biedt dus na drie lustrums lijden,^58-90.58.

 

Florence aan Dante? een dergelijk onthaal,

 

Voor de overmaat van studie en van strijden?

 

 

61.

Te keeren of hij begenadigd werd,^61.

 

Door 't snoodst gespuis omringd aan beide zijden?^62.

 

Verblijve ver die laagheid van een hart,

 

 

64.

Dat met het merg der wijsbegeert' zich voedde,^64.

 

Dat voor het regt een wereld heeft getart,

 

Volhardend schoon 't in ballingschap verbloedde!^66.

 

 

67.

Te keeren met een boetesom ter hand

 

Of ook die cijns den gruwel kwam ten goede^68.68,69.

 

Mij aangedaan in onverdiende schand?

 

 

70.

Op dezen weg, mijn vader! doe 'k geen trede!

 

Hoe 'k hijgen moog naar 't lieve vaderland,

 

Mijn faam, mijne eer kome ongeschonden mede!^72.

 

 

73.

Ziet gij een zulke? Och, wijs uw zoon dien aan,^73.

 

En Dante komt met vogelvlugge schrede;

 

Maar toeft Florence mij langs kronkelpaên,^75.

 

 

55. de boog van staal - Beeld voor de pen als wapen.

56. En echter - maar toch.

58-90. Vgl. Dante's IXe brief § 3 en 4. Die brief is het stramien, waarop Potgieter geborduurd heeft.

58. lustrum - periode van vijf jaar.

61. of - alsof.

62. Vgl. vs. 25-27.

64. merg der wijsbegeert' - het beste, de kern der wijsbegeerte.

66. Volhardend - Onderwerp is: een hart van vs. 63 nl.

68. Of ook - Alsof.

68,69. Bitter hekelend.

72. Zie de aantekening bij vs. 42.

73. een zulke - een zodanige weg, dat ik erlangs kan terugkeren zonder eer en faam te verliezen.

75. toeft - verwacht. Vgl. XIII 224, daar ook toeven in de betekenis verwachten gebruikt. Ook Drost gebruikt het zo. hs. mij verbeterd voor hem.

[p. 223]

76.

'k Ga nimmermeer Florence weder binnen!

 

Wat nood? alom valt immers zon en maan,^77-81.77.

 

En 't starrenheir zich reijend langs de tinnen,^78.

 

 

79.

Te aanschouwen? Waar op aard kan zich 't gemoed,

 

Bespieglend wat voor eeuwig valt te minnen,

 

In waarheid niet verlusten zacht en zoet,^81.

 

 

82.

Ook zonder dat mijn glorie prijs ik geve,^82,83.

 

En 's lasters prooi te dwaas mijn liefde boet!^83.

 

De smaad des volks is 't niet waarvoor ik beve,

 

 

85.

Maar 'k zou dien waard zijn ging ik smeekling om,^85.

 

Langs straten die mijn schimme eens grootsch doorzweve!

 

Nog buigt geen last van leed mijn schouders krom,

 

 

88.

Nog vinde ik brood om 's hongers kreet te stillen;

 

Doch dreigden me ook gebrek en ouderdom,

 

Wat weelde mag in ruil mijns roems ik willen?’

 

 

 

*

 

 

91.

Verona's jeugd vermaakt zich groot en klein,^91-107.

 

Als de avondwind 't platanenloof doet trillen,

 

In 't spelen van de waatren der fontein;^93.

 

 

77-81. Vgl.: Brunetto Latini. Tesoro, lib. VIII, waarin deze aanbeveelt: ‘....di non curare di esilii perchè ogni luogo che è sotto il cielo è paese proprio, e ovungue si trovano borghi e città, e le terre tutte sono paese al prode umo, siccome il mare al pesce’.

77. valt -is.

78. reijend - dansend; de beweging der sterren is als een dans.

81. zacht en zoet - in zachte en zoete waarheid.

82,83. Horen nog bij de vorige regels.

83. En mijn liefde voor Florence op te dwaze wijze bevredig, waardoor ik een prooi van de laster zou worden.

85. dien - de smaad, vs. 84. Indien ik als smeekling omging.

91-107. Een anecdote, overgenomen van Boccaccio, zie Toelichting.

93. Hoort bij 91.

[p. 224]

94.

Een ommezien blijft Dante wandlend pozen,

 

De kijkers van die kleene staan zoo rein,

 

Wat luchterpaar in leliën en rozen!^96.

 

 

97.

Maar 't wichtje neemt de wijk aan moeders knie,

 

Die 't zacht bestraft, om wat haar zelv' doet blozen.^98.

 

Toch voelt de schaar zoo kiesch niet. ‘Zie, ei! zie,^99.

 

 

100.

‘'t Is Dante, die den weg weet naar de helle,’

 

Zegt de eene vrouw, ‘naar lust bezoekt hij die

 

Opdat hij ons wie 't lest er kwam vertelle.’

 

 

103.

Hij vangt het op, bij 't in de schaduw staan

 

Zich vleijend dat het kind weêr tot hem snelle, -

 

‘Als zag men,’ fluistert de andre, ‘hem niet aan

 

 

106.

Hoe daar de rook 't gezigt zoo donker kleurde;

 

Aan 't kroesen is zijn baard in 't vuur gegaan!’^107.

 

Vermaardheid, daar hij lagchend 't hoofd bij beurde,^108-135.108.

 

 

109.

Voor wat al leeds gij schaadloos stellen moest,

 

Als straks hij 't aan Can Grandes disch betreurde,^110.

 

Dat niet zijn arm hem voedde rap en noest!^111.

 

 

96. In het blanke en rose gezichtje zijn de ogen als twee luchters. (Een luchter is een kandelaar; hier is het licht, dat de kandelaar draagt, bedoeld).

98. wat haar zelf doet blozen - vrees voor Dante.

99. Het was kies het kind om zijn vrees voor de vreemde man te berispen, maar het is niet kies over hem te praten, zodat hij het horen kan, zoals de vrouwen nu doen, 100-102 en 105-107.

107. Zijn baard is in het vuur aan het kroezen gegaan.

108-135. Dante aan het hof van Can Grande della Scala te Verona. Can Grande was sinds 1311 keizerlijk vicarius en hoofd der Ghibellijnen in Noord-Italië. Vele ballingen vonden een schuilplaats bij hem. De voorstelling, die Potgieter hier van Dante's verblijf geeft (geïnspireerd op Cesare Balbo) moet als historisch onjuist beschouwd worden, zie Gardner I § 7. Vgl. ook Paradiso XVII en Epist. X.

108. beurde - ophief.

110. straks - een ogenblik later.

111. Dat hij niet, zoals de andere gasten, met een sterke arm het beroep van krijgsman kan uitoefenen.

[p. 225]

112.

Een schuilplaats moog die weidsche woning bieden,

 

Aan elk wiens haard partijschap heeft verwoest,

 

En op zijn beurt van zucht naar wrake aan 't zieden^114.114,115.

 

 

115.

Haar zege 't liefst in vlammen zag weerkaatst,^115.

 

Hoe is bij die ontembare oorlogslieden,^116,117.

 

Hoe is hij vriend des vredes daar misplaatst!

 

 

118.

De wijn gaat rond, der vleijers zangen rijzen;

 

Verschoont hij zich, wat geeft hem regt op 't laatst^119.

 

Te weigren om den eerpalm toe te wijzen?

 

 

121.

Hij luistren naar die bedelaars om gunst!

 

Hij 't rijmlen van die tafelschuimers prijzen,

 

Een wierookwolk die hem zoo walglijk vunst!^123.

 

 

124.

Verzuchting als de vroede vrome er slaakte,^124.

 

Harmonisch in karakter en in kunst,^125.

 

Toen grove scherts niet slechts den drom vermaakte,

 

 

127.

Toen della Scala de ontucht meê genoot,

 

Wat zegt het dat voorzigtigheid u laakte?^128.

 

Alle eedle moed is voor haar maat te groot!^129.

 

 

114. En - En die.

114,115. En die op zijn beurt ziedend van wraakzucht de tegenpartij als teken van overwinning het liefst zou brandschatten.

115. Haar zege - de overwinning der wrake (vs. 114).

116,117. Hoofdzin van de in 112 begonnen volzin.

119. Aanvankelijk verontschuldigd Dante zich dat hij niet meedoet aan het vleien in dicht, maar ook onttrekt hij zich aan de opdracht zijn oordeel over de ‘vleizangen’ uit te spreken.

123. vunst - Werkwoord, gevormd van het bv. nw. vuns = vies, slecht riekend.

124. als - zoals.

125. Bijstelling bij vroede vrome, vs. 124.

128. u - de verzuchting van vs. 124, waarmee Dante zijn afkeuring van het gedrag van gastheer en gasten te kennen gaf.

129. haar maat - die der voorzigtigheid (vs. 128).

[p. 226]

130.

Uit had de waan, de leste die hem vleide,^130.

 

Dat hier geen vorst 't genie maar hulpe bood,^131.

 

Dat heilger band zich strenglen zoude om beide!^132.

 

 

133.

De wenk hoe hij den meester had mishaagd,

 

Onthulde hem wat kloof hun zielen scheidde^134,135.

 

Wier sympathie de ware vriendschap vraagt.^135.

130. Uit was het met de waan enz.

131. maar - slechts, alleen maar.

132. heilger band - nl. die der vriendschap.

134,135. Deed hem zien hoe verschillend zij waren, terwijl toch ware vriendschap overeenstemming van zielen eist.

135. Wier - der zielen, vs. 134. Wier sympathie - lijdend vw. ware vriendschap - Onderwerp.