Florence

[p. 189]

X⁺aant.

Hoe Dantes hart die teed're trouw zal prijzen^1-42.1.

Als in 't verschiet de aloude Seine-stad

De dubble tin der Lieve Vrouw doet rijzen;^3.

Waar studie, door Sint-Thomas voorgelicht,^4.

De wegen naar verborgenheên zal wijzen^5.

Die hij der aarde ontsluijer in zijn dicht!^6.

Ten minnezang vernoeg' dat kunstig kweelen^7.

't Geen lach en traan op 't luistrend aangezigt,

Als licht en schaâuw, wedijverend leert spelen;

Wie heer wil zijn van geest als van gemoed^10-12.

Verstaal' zijn luit om beiden te bevelen^11.

Ten schepter zich, in ied'rer kennis vloed.

+ X. DICHTERLIJKE STUDIE: DE LOUTERINGSBERG.
Il Purgatorio, De Louteringsberg, is het tweede deel van de Divina Commedia. De plaats, waar de zonden geboet worden, is bij Dante een berg, op het zuidelijk halfrond, midden in zee.

1-42. Dante in Parijs studerend. Vervolgens 43-379 vertaalt Potgieter verschillende passages uit Il Purgatorio, daarbij zeer goed de indruk weergevend, die men uit Dante's werk zelf ook krijgt, nl. dat dit werkelijk episodes uit diens leven zijn. Het is niet zeker of Dante in Parijs is geweest. Vgl. E. Gardner p. 38.

1. die teed're trouw - van broeder Ilario.

3. tin - hier: torenspits. Lieve vrouw - Notre Dame.

4. Sint Thomas van Aquino 1225-1274, stamde uit oud adellijk geslacht; Dominicaner monnik; definieerde scherp de geloofswaarheden en vatte ze samen in een systeem; schepper der Thomistische wijsbegeerte.

5. verborgenheên - moeilijke, godsdienstige vraagstukken (b.v. van de vrije wil) die slechts door enkelen, zoals Thomas van Aquino, zijn behandeld en ‘opgelost’.

6. hij - Dante. der aarde - Derde naamval. Aan de mensheid, ontsluijer - aanvoegende wijs.

7. vernoeg - moge voldoende zijn.

10-12. Wie heersen wil over verstand en hart moet zijn luit door die te dompelen in de vloed der kennis, verstalen tot een scepter, zoals ijzer tot staal wordt gemaakt door het gloeiend in water te dompelen.

11. Men denke een komma achter luit.

[p. 190]

13.

Geen hand beschikt als Dante's van de accoorden,^13.

 

Wiens melody gelijk de zijne zoet?^14.

 

Maar voor deez' stof volstaat geen sier van woorden;

 

 

16.

Gedachte geef den toon aan dier muzijk:^16.

 

Ten Loutrings-Berg verheft hij wie hem hoorden^17.

 

Mits hij vertrouwd met elk geheimnis blijk'!^18.

 

 

19.

Al durft zijn blik den afstand naauwlijks meten^{19, 20, 22.}

 

Die nog hem scheidt van Godgeleerdheids wijk,

 

Den trans waarop zij stralende is gezeten, -^21.

 

 

22.

Parijs verrees, - de taak met moed aanvaard!

 

Alleen de geest die weet wat valt te weten,

 

Verdient dat zich hem 't hoogere openbaart.

 

 

25.

De steilten op, betreên door voorgeslachten, -^25-30.25.

 

De helling langs, die nog hun spoor bewaart, -

 

De wolken in, al verder dan zij 't bragten! -

 

 

28.

Eerst als de grens bereikt werd in de spits^28.

 

Ontplooije er zijn verbeelding stout de schachten.

 

't Geloove in 't ruim haar onbedriegb're gids!^30.

 

 

13. beschikken van - beschikken over. Meer door Potgieter gebruikt, vgl. IV 20. als Dante's - zoals Dante's hand.

14. Hier ontbreekt het gezegde, lees: wiens melodie is zoet gelijk de zijne?

16. Van dit gedeelte van Dante's gedicht moet beschouwing de grondtoon zijn. geef - aanvoegende wijs. muzijk - het gedicht (Il Purgatorio).

17. verheft - heeft de betekenis van de toekomende tijd.

18. Mits - op voorwaarde dat, alleen dan wanneer, elk geheimnis - zie de aantekening bij verborgenheên, vs. 5.

19, 20, 22. Letterlijk opvatten. Al duurt zijn reis ook lang, eindelijk ziet hij Parijs liggen.

21. Bijstelling bij wijk, vs. 20. Figuurlijk opvatten. zij - Godgeleerdheid, vs. 20.

25-30. Alles figuurlijk. De steilten, vs. 25 - moeilijkheden der wetenschap.

25. hs. betreên - geschreven boven: bereikt.

28. spits - top van de berg der wetenschap.

30. Terwijl het Geloof haar tot gids zal zijn. haar - der verbeelding, vs. 29.

[p. 191]

31.

O diepten der verlossende genade!

 

Verborgenheên der goddelijke trits,^32.

 

Waarin hij zich, deemoedig juichend, baadde,^{33, 34.}

 

 

34.

Waarbij hem schrik tot in 't gebeente drong,^34.

 

Hoe kwaamt ge om strijd hem sterkende te stade^35.

 

Toen andermaal, toen, dankb'rer, weêr hij zong!^36.

 

 

37.

Sorbonnes school bewees: er stond geschreven^37.

 

Dat liefde 't pleit al biddende voldong,^38,39.

 

Dat wie verzucht der zonde wordt ontheven;^39.

 

 

40.

Maar van het stof, waarin die kennis lag,^40,41.

 

Was zelfs geen zweem zijn muze bijgebleven,^41.

 

Wier aanschijn blonk gelijk de jonge dag!^42.

 

 

43.

Wat vreugdekreet, toen weêr zij licht ontmoette,^43.

 

De helle ontgaan, van 't strand weêr opwaarts zag^44.

 

En grootsch den gloed van 't Zuiderkruis begroette^45.

 

 

32. goddelijke trits - Drieëenheid.

33, 34. Bijstellingen bij trits, vs. 32.

34. Waarbij - Bij het zien waarvan als drie concentrische cirkels, vgl. Paradiso XXXIII 115-117. hs. Er heeft eerst gestaan: eerbiedshuivering in plaats van schrik.

35. hs. Hoe kwam uw sterkende invloed hem te stade.

36. andermaal - voor de tweede keer, nl. Il Purgatorio.

37. Sorbonne - universiteit van Parijs.

38,39. Dat een gebed, opgezonden uit een hart vol liefde en berouw, de zonde wegneemt.

39. verzucht - berouw heeft, der zonde - Derde naamval.

40,41. Dante heeft de droge wetenschap (die zich o.a. met de kracht van gebed en berouw bezighield) tot prachtige, frisse poëzie gemaakt.

41. vreugdekreet - uit de eerste zang van Il Purgatorio spreekt grote blijdschap. Deze regel en de volgende zijn vertalingen van Purg. I 16-18.

42. hs. Er heeft eerst gestaan: schitterde als de jonge dag!

43. Zonder overgang begint Potgieter nu uit Il Purgatorio te vertalen, zij - zijn muze vs.

44. Toen zij etc.

45. Vertaling van Purg. I 23.

[p. 192]

46.

Waar Noordsche trans, verweduwd, weg bij kwijn',^46.

 

Tot eensklaps hij, die 't rijk bewaakt der Boete,^47.

 

Den dicht'ren vraagt: wie zij, vermeet'len, zijn?^48.

 

 

49.

-Een grijsaard was't, wiens hoofd wistvangeenkrommen,^49.

 

Schoon kruin en baard, bij zulker starrenschijn

 

Op 't mildst bestraald, als vloeijend zilver glommen, -

 

 

52.

Virgilius, die blikt in Dante's ziel,^52.

 

- Ontroerend tot de schrik haar doet verstommen, -^53.

 

Geeft hem den wenk dat hij eerbiedig kniel;

 

 

55.

En schetst den wachter fluks den togt van beide^55.

 

't Gevaar dat Dante in 't mijmren overviel,^56.

 

De hellevaart, waarop hij hem geleidde:

 

 

58.

‘'t Is hooger wil dat ik hem herwaarts breng',

 

Schoon nog zijn geest van de aarde niet verscheidde;^59.

 

Dat thans uw gunst ons de' ommegang geheng'!’^60.

 

 

61.

Der gramschap wolk moog slechts onwillig wijken,

 

Het voorhoofd fronst zijn hoogte minder streng,

 

Wat woord vermag die vouwen glad te strijken?^63.

 

 

46. Bijstelling bij Zuiderkruis. Op het Noordelijk halfrond kan men het Zuiderkruis niet zien. Vertaling van Purg. I 26, 27.

47. hij - M.P. Cato de Jongere 95-46 v. Chr. pleegde in Utica zelfmoord om de tyran Caesar niet in handen te vallen. Hij had de vrijheid boven alles lief. Daarom geeft Dante hem deze plaats, hoewel hij, de heiden en de zelfmoordenaar, in de hel had behoren te zijn.

48. Den dicht'ren - Virgilius en Dante.

49. krommen - buigen, vgl. Purg. I 31.

52. Zie over de verhouding Virgilius - Dante Inl. blz. oo.

53. Ontroerend - Onovergankelijk: door allerlei aandoeningen in beweging komend. Hiertegenover staat: verstommen. Potgieter gebruikt hier een motorisch en een accoustisch beeld tegenover elkaar. 55-74 Vgl. Purg. I 58-75.

55. den wachter - Cato.

56. Het verdwalen in het donkere woud, vgl. Inf. I 10-12.

59. Hoewel hij nog niet gestorven is.

60. gehengen - toestaan.

63. Dit denkt Virgilius, hij zoekt naar een woord, dat Cato zal vleien en zachter stemmen. Zie vs. 68-73, hs. eerst: zijn vouwen.

[p. 193]

64.

‘Greep schrik hem aan bij 't onuitbluschbre vier^64.

 

De goedheid moog hem onuitputlijk blijken

 

Waar 't loutren werd vertrouwd aan uw bestier!^66.

 

 

67.

Al wat hij zoekt te winnen door zijn zwerven

 

Is vrijheid, elk regtschapen hart zoo diêr^68.

 

Als wel hij weet, die liever 't licht woû derven!^69.

 

 

70.

Gij weet het, die, om u van 't juk te ontslaan,

 

In Utica niets bitters vondt in 't sterven,

 

Waar 't kleed gij liet, dat vlekkeloos zal staan^72.

 

 

73.

Als ge op den Dag der Dagen zult verschijnen!’^73.

 

De hymne vangt dus Cato lovende aan.^74.

 

 

 

*

 

 

75.

't Gemijmer doe 't gesprek der dichtren kwijnen^75.

 

 

76.

Als 't wandlen hun vergund is langs de zee^76,77.

 

En zij Aurore in goudglans zien verdwijnen,^77.

 

De vraag wordt vast op Dantes lippen reê:^78.

 

 

79.

‘Wat licht, zoo ros als Mars bij 't eerste dagen^79-99.79.

 

Daar over 't vlak der waat'ren vliegend glee'?’

 

Toch keert zijn blik, ten Meester heen geslagen,

 

 

64. 't onuitbluschbre vier - de hel. Joeg de hel hem schrik aan, hier op de Louteringsberg moge Gods goedheid hem onuitputtelijk blijken, als hij ziet, hoe grote zondaars nog tot de loutering worden toegelaten.

66. vertrouwd - toevertrouwd.

68. hs. aan i.p.v. elk.

69. Nadruk op hij. Die liever wou sterven dan de vrijheid verliezen, nl. Cato.

72. kleed - lichaam, vlekkeloos - bijv. nw. Toespeling op Joh. Openbaringen III 4, VII 9. hs. eerst: schitterend i.p.v. vlekkeloos.

73. Dag der Dagen - Dag des Oordeels.

74. hymne - De Louteringsberg.

75. Toegevende bijzin.

76,77. bijzinnen van tijd bij 78, hoofdzin. Gepeins moge het gesprek van Virgilius en Dante doen verflauwen.

77. Aurore - de dageraad, goudglans - het heldere morgenlicht. Vgl. Purg. II 7-9.

78. De vraag, vs. 79, 81. vast - reeds. reê - gereed.

79-99. Vgl. Purg. II 13-51. Dante ziet een Engel komen, die door zijn wiekslag een boot met zielen, die op de Louteringsberg hun zonden moeten boeten, voortbeweegt.

79. ros als Mars enz. - de ster is roodachtig in de ochtendnevel.

[p. 194]

82.

Zich weêr naar 't meir: de glans wast aan en gloeit,

 

Ter wederzij wit wordende bij vlagen;^83.

 

Wat derde gloor er uit zijn midden vloeit?^84.

 

 

85.

‘Een Engel Gods! de handen fluks gevouwen,’

 

Gebiedt Virgiel, ‘die stuurman zeilt noch roeit;

 

Hij mag zijn boot der wieken kracht vertrouwen,

 

 

88.

Niet als ons haar blinkt maar hun pracht een wijl! -^88.88.

 

Wat brengt hij, om hun zonden te berouwen,

 

Al zielen herwaarts!’ Rapper dan een pijl

 

 

91.

Ontsnorren mag aan strak gespannen koorde,

 

De duif voorbij, hoe snel naar 't nest zij ijl,

 

Stoof 't vaartuig aan; welks loods zoo blinkend gloorde

 

 

94.

Dat Dante de oogen neêrsloeg voor die vlam

 

En eerst als hij van boord den lofpsalm hoorde:

 

‘Toen Isrel uit Egyptes diensthuis kwam’^96.

 

 

97.

't Weer waagde naar den zalige op te staren,^97.

 

Die, over 't koor een kruis slaande, afscheid nam^98.

 

Zoo snel als hij verscheen ook weggevaren! -^99.

 

 

100.

't Was op dat strand dien schimmen vreemd te moe!^100.

 

Sints kort, sints lang verscheidnen als zij waren:^101.

 

‘Och dat,’ zoo spreekt er een onz' pelgrims toe,^102.

 

 

83. De glanzen ter wederzij zijn de vleugels van de Engel.

84. Vraagt Dante zich af. derde gloor enz. - dit is het lichaam van de Engel tussen de twee lichtende vleugels van vs. 83.

88. ons - der mensen. Ons heeft de nadruk.

88. haar - hoofdhaar, hun - der wieken. De Engel is onsterfelijk.

96. Psalm CXIV. Symbool van de uittocht van de ziel naar het hemelse vaderland.

97. den zalige - de Engel.

98. 't koor - de zingende zielen.

99. En die even snel als hij gekomen was, was weggevaren.

100. dat strand - aan de voet van de Louteringsberg. dien schimmen - die door de Engel gebracht zijn.

101. Sints kort enz. - korte of lange tijd geleden gestorven. Aan de mond van de Tiber moeten de niet verdoemden zich verzamelen en wachten op de Engel, die hen naar de Louteringsberg zal brengen. De ene schim moet dus langer wachten dan de andere. 102-138. Purg. II 59-117.

102. onze pelgrims - Virgilius en Dante. hs. Och dat van u we een heusche wenk ontvingen. Uit Uwen mond we 't blijd berigt ontvingen.

[p. 195]

103.

‘Uit uwen mond we 't blijd berigt ontvingen

 

Hoe best van hier ten Loutrings-Berg men spoe' -’

 

‘Gij acht ons dus te huis, doch vreemdelingen’^105.

 

 

106.

Is 't wederwoord des Meesters, ‘zijn we als gij,

 

Die slechts naar 't oord langs andre wegen gingen,^107.

 

Waarbij, hoe steil die donk're hoogte ook zij,^108.108,109.

 

 

109.

't Bestijgen spel mag schijnen!’ Daar verbleeken^109-111.

 

Die zielen van verbazing. ‘Ademt hij?

 

Dies leeft hij nog!’ zoo hoort hen Dante spreken,^111.

 

 

112.

Terwijl zij zich verdringen als de liên^112.

 

Het doen om hem die 't heug'lijk vredeteeken,^113.

 

De blonde olijf al wuivende laat zien!^114.

 

 

115.

Een hunner strekt ten Dichter de open armen,^115.

 

En deze ziet ze naauw dus hart'lijk biên

 

Of voelt met zoo veel innigheid erbarmen!

 

 

118.

En breidt de zijne uit, maar omvaêmt slechts lucht!^118.

 

Geen levensvonk mag 't ijle lijf verwarmen,

 

Een schijnsel zijn ze dat bij 't grijpen vlugt;^120.

 

 

105. Virgilius, de heiden, kent de weg (der christelijke boete) niet.

107. langs andre wegen - die alleen maar langs een andere weg dan gij, nl. door de hel, hier gekomen zijn.

108. die donk're hoogte - de Louteringsberg.

108,109. Het bestijgen van de Louteringsberg, hoe moeilijk ook, is spel vergeleken bij de tocht door de hel.

109-111. De zielen verbleken van verbazing als ze merken, dat Dante leeft.

111. dies - derhalve - archaïsme.

112. als - zoals.

113. hem die enz. - de vredeboodschapper.

114. olijf - symbool van de vrede.

115. Een hunner - Casella, Florentijns of Pistoiees musicus, vriend van Dante. Hij schreef muziek bij enkele van diens gedichten. Zie vs. 136. Dichter - Dante. 116.hs. En deze ziet ze nauwelijks dus zich bien, heeft er eerst gestaan.

118. Dante breidt zijn armen uit om de schim te omhelzen.

120. ze - de schimmen.

[p. 196]

121.

Toch was hij niet ter kwader uur bewogen!^121.

 

‘Ontzegt dit strand ons harte ook dat genucht,^122,123.

 

Ik zegen 't wijl we elkaâr ontmoeten mogen;’

 

 

124.

De glimlach tuigt het waar de schim meê wijkt,^124.

 

Die, of een floers ontviel aan 's Dichters oogen,^125.

 

Zoo lief een vriend, die zijn Casella blijkt!

 

 

127.

Zoet wederzien! - zoet kouten! - zoet erkennen,

 

Hoe goed Hij is die aller vonnis strijkt

 

En d' engel zendt wie zich Zijn dienst wil wennen!^129.

 

 

130.

Tot Dante zegt: ‘Als gij geen nieuw gebod^130-132.

 

Door heugenis of oefening zult schennen^131.

 

Van 't mij op aard zoo vaak gegund genot,

 

 

133.

Behage 't u nog eens een lied te zingen,

 

't Vertrooste me in den jammer van mijn lot!’

 

En zich de schim geen ommezien laat dringen:

 

 

136.

‘O liefde! die me in 't hart zoo luide spreekt!’^136.

 

Die minnezang verrukt de boetelingen:

 

Een straal van hoop, die door hun wolkfloers breekt!

 

 

 

*

 

 

121. hij - Dante.

122,123. Woorden van Casella. Deze heeft Dante reeds herkend, zie vs. 115. Dante herkent hem pas in vs. 124-126.

124. Casella's glimlach getuigt van zijn blijdschap om deze ontmoeting.

125. Die en 126 die (antecedent hiervan is: de schim) - onderwerp van blijkt. hs. Dante's.

129. En de Engel zendt om de zielen van diegenen naar de Louteringsberg te brengen, die door toenemende loutering steeds bekwamer worden om God te dienen.

130-132. Totdat Dante zegt: indien gij, door nog eens voor mij te zingen,... niet een wet van de Louteringsberg zult schenden.

131. Door heugenis of oefening - door het u te herinneren, of te doen waardoor gij mij genot gaaft.

136. Vertaling van: Amor, che nella mente mi ragiona (Liefde, die met mij spreekt in mijn geest), de eerste regel van een gedicht van Dante, Canzoniere III, waarbij Casella muziek componeerde. (Zie ook Convito III, 1). Potgieter's vertaling is niet geheel juist.

[p. 197]

139.

Bestegen is de helling die de tragen,^139.

 

Op wie 't verzuim zich niet door folt'ren wreekt,

 

In uitstel van hun loutring straf leert dragen, -

 

 

142.

Al rasser spoên de beêvaartgangers voort;^142.

 

Maar schoon zij 't ook aan tal van schimmen vragen,

 

Geen harer kent den weg naar de ingangspoort!^144.

 

 

145.

Van verre zien ze er eene, alleen gezeten,

 

En Dante die den Meester zeggen hoort:

 

‘Welligt dat deez' het kortste pad zal weten,’

 

 

148.

Aanschouwt verrast dat ernstig oogenpaar

 

't Geen naauwlijks zich verwaardigt hen te meten

 

Of beider blik ook vorschende op hem staar';^150.

 

 

151.

Zij naadren vast, daar zijn ze hem op zijde,^151.

 

Hij laat ze gaan, al wordt hij hen gewaar,

 

Een leeuw gelijk die zich ter ruste vlijde.

 

 

154.

Hun harte juicht der schaarsche fierheid toe,^154.154-156.

 

Al wenscht Virgiel dat hun zijn wenk verblijde,^155.

 

Wat voetspoor hen het veiligst klimmen doe!

139. Hoofdzin. 139-141. Bestegen is de helling waar zij, die hun bekering tot het laatste ogenblik hebben uitgesteld, 30 maal zo lang als zij van God afgewend hebben geleefd, moeten wachten voor zij tot de louterende folteringen worden toegelaten. Daar de zielen vol verlangen zijn om zich te reinigen, is dit uitstel een zware straf voor hen. 139-205. Vertaling en weergave van Purg. VI 64-105; 112-114. De schim, die zij zien zitten (vs. 145) is Sordello 1200- ± 1270. Geboren bij Mantua. Bekend troubadour.

142. rasser - De eerste schreden op de weg der boete zijn het moeilijkst, daarna wordt het steeds gemakkelijker, vgl. ook vs. 289. Nadat zij de helling der tragen hebben bestegen, gaat de tocht al sneller, beêvaartgangers - Dante en Virgilius.

144. harer - het woord schim is vrouwelijk. Zie ook 145: eene.

150. Of - ofschoon, beider - van Virgilius en Dante.

151. vast - voortdurend.

154. der fierheid - derde naamval.

154-156. In hun hart bewonderen Virgilius en Dante zijn trotse houding (fierheid is hier schaars), al vraagt Virgilius hem naar de weg.

155. hs. wenscht verbeterd voor: vraagt.

[p. 198]

157.

Geen heusch bescheid moog hem de ziele geven,^157-160.

 

De Meester blijkt de hoflijkheid niet moê

 

Als ze eerst hem vraagt: ‘Wat land gaf u het leven?’^159.

 

 

160.

‘Mij Mantua’ - maar 't woord is niet zijn mond

 

Ontgaan, of uit haar mijmring opgeheven

 

Snelt hem de schim te moet: ‘Van uwen grond

 

 

163.

‘Ben, Mantuaan! ook ik, Sordello’. En die beide

 

Omarmen fluks elkander. Dante stond

 

Hen aan te zien, hoort toe hoe droef hij schreide:^165.

 

 

166.

‘Ach, dienstbre Itaalje! Ach, somber huis der smart,^166.

 

Schip zonder loods, die 't in het noodweêr leidde!

 

Vorstin der volken, die boeleerster werd!^168.

 

 

169.

Geen aarzling wou deez' eedle ziel gehengen^169.

 

's Lands zoeten naam maar hoorend, heel haar hart

 

Den stadgenoot in 't welkom toe te brengen;

 

 

172.

Terwijl in u thans krijg voert al wat aêmt,^172.

 

En burgers 't bloed van medeburgers plengen,

 

Schoon de eigen vest hun aller have omvaêmt!^174.

 

 

157-160. Al beantwoordt de schim de vraag met een vraag, Virgilius blijft beleefd en noemt zijn geboorteplaats.

159. ze - de schim.

165. hoort toe - Gebiedende wijs, tot de lezer gericht, hij - Dante. hs. schreidde. Dante schreide toen hij zag hoe hartelijk die twee stadgenoten elkaar begroetten en hij dacht aan de toestanden in Italië in zijn eigen tijd.

166. dienstbre - Bijv. nw. Itaalje is nl. gepersonifieerd.

168. Uit de vertaling van deze regel, Purg. VI, 78, blijkt weer Potgieter's eigenzinnigheid. Hij vond blijkbaar Dante's beelden: donna di province en: bordello, heerseres over provincies en: bordeel, niet gelijksoortig en vertaalde zo, dat twee vergelijkbare beelden ontstonden en tegelijk het woord bordeel vermeden kon worden.

169. gehengen - gedogen, toestaan. 169, 171. Toen Sordello hoorde, dat Virgilius een stadgenoot was, aarzelde hij geen ogenblik hem met heel zijn hart welkom te heten.

172. u - Italië. Nadruk op thans.

174. Schoon - ofschoon, eigen - dezelfde.

[p. 199]

175.

Rampzalige! zie rond langs iedre reede^175.

 

Tot waar uw zuid driedubble zee verzaêmt,^176.

 

Zie in uw binnenst, waar toch, waar heerscht vrede?’

 

 

178.

Hij zwijgt een wijl, - en 't is hem in zijn klagt

 

Of 't grootsch verleên ook op deez' droeve stede^179.

 

Herdaagt uit meer dan zeveneeuwsche nacht:^180.

 

 

181.

Hij ziet nog eens des kleppers wilde sprongen,^181.

 

Het treffend beeld voor 's volks misbruikte kracht,

 

Door 't breidlen van een kloeke hand bedwongen;^183.

 

 

184.

Justiniaan zwaait andermaal den staf,^184.

 

Het loflied aller talen, aller tongen

 

Verbreidt den roem der wetten die hij gaf! -

 

 

187.

Een glorie die in duurzaamheid 't gesteente

 

Beschamen mogt van eenig Memnon's graf, -^188.

 

Nog heerschen zij; - wat woedt dan die gemeente?^189.

 

 

190.

Wat kiest ze als waar van zinnen zij beroofd,^190.

 

Door bitsen nijd verteerd tot in 't gebeente,^191.

 

Thans iedren kinkel die haar vleit tot hoofd?

 

 

175. Rampzalige! - nl. Italië, reede - hier kust.

176. driedubble zee - Adriatische, Middellandse en Tyrrheense zee. verzaêmt - verzamelt, tezamen brengt.

179. grootsch verleên - van Italië, de tijd van Justinianus (482-565), keizer van het Byzantijnse Rijk. Hij slaagde er in, het oude Romeinse Rijk te herstellen; verbeterde het rechtswezen door de codificatie van het Romeinse Recht, deez' droeve stede - de Louteringsberg.

180. zeveneeuwsche nacht - van de 6e eeuw tot de 13e, Dante's tijd, toe, is er duisternis - wanbestuur.

181. klepper - rijpaard. Purg. VI, 88, 89.

183. breidlen - intomen.

184. Justiniaan - zie aant. bij vs. 179.

188. Beschamen mogt - zou kunnen overtreffen. Memnon's graf - zeer oude zuilen bij Thebe in Egypte.

189. zij - de wetten van Justinianus. gemeente - het Italiaanse volk.

190. ze - die gemeente, vs. 189.

191. hs. in 't verbeterd voor: in haar.

[p. 200]

193.

Helaas! de toom ligg' 't ros nog op de tanden,^193.

 

Geen keizers meer wier hart 't hun pligt gelooft^194.

 

Dien vast te voeren in onwrikbre handen;^195.

 

 

196.

Het zaal is leêg, wat wonder dat het dier,

 

Als togt bij togt zijn ingewand doet branden,^197.

 

Tot schuddens toe van 't aardrijk bot die vier'?^198.

 

 

199.

Hoe Rome schreit! en schoon 't haar niet mag baten^{199, 200.}

 

Verweêuwd, des nachts, roept: ‘waarom verr' van hier?

 

Mijn Caesar! waarom dus me alleen gelaten?’....^201.

 

 

202.

Wat toeft de straf? dat zoo veel schulds zij treff'^202.

 

Die gruwlen dus laat woek'ren in haar staten!^203.

 

‘Wie ook na hem den wereldschepter heff',^204.204,205.

 

 

205.

Geen hand zal dien meer voeren zonder vreezen!’ -

 

Voorspelt de zang; waar blaakt een hoog besef^206.

 

Des vaderlands zoo heilig als in dezen?^207.

 

 

 

*

 

 

208.

Al geeft die poort, gehouwen in de rots,^208.

 

Der schimmenschaar geen woord des schriks te lezen,^209.

 

Haar indruk fnuikt toch allen aardschen trots.^210.

 

 

193. De toom moge het ros nog op de tanden liggen, de toom - beeld voor de wetten.

194. Sinds het midden der 13e eeuw bemoeiden de keizers zich niet meer met Italië. Zie voor Dante's politieke idealen de Inleiding.

195. Dien - de toom vs. 193.

197. togt hartstocht.

198. bot die vier' - die hartstochten botviert, aan hen toegeeft.

199, 200. Hoe schreit en roept Rome, de verweduwde, door de keizer in de steek gelatene, ofschoon het haar niet mag baten, in de nacht:....

201. Caesar - keizer.

202. zooveel schulds - een zó schuldig mens, nl. Albrecht van Habsburg, 1298-1308 keizer van het Heilige Roomse Rijk, die zich niet om Italië bekommerde en dus, volgens Dante, zijn plicht verzaakte.

203. Die - slaat op schuld, haar staten - de staten van de schuldige. Schuld is vrouwelijk.

204. hem - Albrecht van Habsburg.

204,205. Wie hem ook zal opvolgen, hij zal voortaan vrezen voor straf.

206. de zang - Il Purgatorio (VI).

207. dezen - nl. zang vs. 206.

208. Nu komen Virgilius en Dante bij de ingang van de eigenlijke Louteringsberg. Weergave van Purg. IX 76 vgg.

209. Der schimmenschaar - Derde naamval. Deze poort draagt geen opschrift zoals die der Hel.

210. Waarom zie vgg. regels.

[p. 201]

211.

Schoon de opgang blinkt door wond're pracht van verwen,

 

Schoon noch 't gelaat noch 't zwaard van de engel Gods^212.212,213.

 

Hier wakende, ooit hun zonneluister derven,

 

 

214.

De kleur zijns kleeds verkondigt stof en asch^214.

 

En 't stijgen leert in hooger zin te sterven,

 

Dan dat het vleesch maar keert tot wat het was!^216.

 

 

217.

Belijdnis eischt die eerste marm'ren trede^217-232.

 

Wier glanzig wit weerspiegelt als een glas, -^218.

 

Berouw verlangt het purpren zwart der tweede,^219,220.

 

 

220.

Vanéén gescheurd, vergruisd door fellen gloed, -

 

En boete vraagt 't porfijr ter derde schrede

 

Zoo rood als uit onze aad'ren springend bloed. -^222.

 

 

223.

‘Wie ommeziet na 't ingaan keert naar buiten,’^223-228.223.

 

Dus waarschuwt ons de heilboô, die zich spoedt^224.

 

Ten drempel, waar zijn stralen naauw op stuiten^225.

 

 

212. Deze Engel heeft de functie van de biechtvader op aarde: de zielen toegang geven tot de boete.

212,213. Zijn gelaat en zijn zwaard schitteren als de zon, zodat men ze niet goed kan zien (symbool van de ondoorgrondelijke rechtvaardigheid Gods).

214. Het kleed van de Engel is grauw, symbool van de nederigheid waarmee hij zijn taak moet vervullen, en: stof en asch - teken van boete en berouw. Vgl. Purg. IX 115, 116.

216. Die hogere zin is: de ziel blijft leven en mag zich reinigen. Herinnering aan: Stof zijt gij en tot stof zult gij wederkeren.

217-232. Vgl. Purg. IX 94-102.

218. glanzig wit - Symbool voor de oprechtheid waarmee de belijdenis moet worden gedaan.

219,220. purpren zwart, vaneen gescheurd en vergruisd zijn symbolische aanduidingen van berouw.

222. rood - de boete moet worden gedaan in brandende liefde.

223-228. Vertaling van Purg. IX 130-135, maar 224-226 van 104, 105.

223. Omzien is een stap terug op de weg der boete.

224. ons - Potgieter begeleidt in gedachten Virgilius en Dante. de heilboô - de Engel, vs. 212.

225. naauw - nauwelijks.

[p. 202]

226.

Of 't diamant herkaatst ze duizend maal.^226.

 

Daar dreunt de deur, bij 't statelijk ontsluiten^227.

 

Zich wringende op haar hengsels van metaal;

 

 

229.

Wat aarzelt gij onz' pelgrims te verzellen?^229.

 

Gewijde galm, - het liefelijkst onthaal^230.230-231.

 

Ten voorspel - doet den luchtstroom juichend zwellen;

 

 

232.

Wat ge achterlaat blijkt wereldsche ijdelheid^232.

 

Die einde neemt door hoofd en hart te kwellen!^233.

 

U blijft de trits die ons ten hemel leidt:^234.

 

 

235.

't Is vrijheidszucht, elk schepsel aangeboren,^235-237.

 

't Is trouwe aan 't land, die menschen onderscheidt,^236.

 

't Is liefde, als zelfs geen englen werd beschoren!

 

 

238.

‘U loven wij, o God!’ ruischt ons van veer,^238.

 

Waar ziele die 't niet medezingt bij 't hooren,^239.

 

Als zweefde ze op tot haar bestemde sfeer?^240.

 

 

226. 't diamant - daarvan is de drempel gemaakt. Symbool van de standvastigheid, die de biechtvader moet bezitten (Scartazzini).

227. De komma achter deur is van mij. statelijk - plechtig.

229. Tot de lezer.

230. Gewijde galm - nl. Te Deum laudamus, zie vs.

230-231. het liefelijkst onthaal ten voorspel - bijstelling bij Gewijde galm, vs. 230. Deze muziek is een voorspel van de hemelse.

232. en vgg. Tot de lezer. Nadruk op: achterlaat. hs. blijkt verbeterd voor: is.

233. Die tenslotte altijd een kwelling voor hoofd en hart wordt.

234. Nadruk op: blijft. trits - drietal. Vrijheidsdrift, trouw en liefde, maar nu in hun op het hemelse gerichte vorm. Zie vs. 235-237. Zie daarover ook Inl. blz. 75.

235-237. Climax. Vgl. Edgar Allan Poe: Annabel Lee; in de 2de strofe staat: With a love that the winged seraphs of heaven/Coveted her and me (vs. 5 en 6); en in de 4de str.: The angels, not half so happy in heaven, / Went envying her and me (vs. 1 en 2). In de Ned. letterk. is het motief door Vondel uitgewerkt in ‘Adam in Ballingschap’ en ‘Lucifer’.

236. onderscheidt - kenmerkt.

238. het liefelijkst onthaal - Derde naamval. Onthaal - ontvangst.

239. Waar-ziele - Waar vindt men een ziel....

240. tot haar bestemde sfeer - in de hemel. Zie Inleiding blz. 52. haar - bezittelijk voornaamwoord; of, typisch Potgieteriaans, derde naamval van het persoonlijk vnw.

[p. 203]

241.

O Loutrings-Berg! schoon op uwe ommegangen

 

De blos der schaamte ons aangezigt verteer'

 

Als gij onthult hoe de aardsche boeijen prangen,^243.

 

 

244.

Toch suist zoo mild een adem door uw lucht

 

In blijden troost, dat 't steigerend verlangen^245.

 

Schier voorsmaak wordt van paradijsgenucht!

 

 

247.

Het rupsjen hebbe in schaduw rondgekropen,^247,248.

 

De vlinder neemt in 't volle licht zijn vlugt;

 

Waar de aarde deinst gaan ons de heemlen open,^249.

 

 

250.

Als 't zevental van donk're vlekken week^250.

 

En ons gemoed in trachten, wenschen, hopen

 

Slechts wederschijn van 's Hoogsten wille bleek.^252.

 

 

253.

Verdwaasden, dat we ons hart der zonde gaven,^253.

 

Die bitters mengt in welken lust zij kweek'

 

En schatert om 't verwenschen van haar slaven:^255.

 

 

256.

De luijaard hongert in zijn wijf en wicht, -^256-264.256.

 

De nijd vergalt den dronk zich, die mogt laven, -^257.

 

De gramschap draagt haar vloek op 't aangezigt, -

 

 

243. prangen - knellen.

245. steigerend - beginnend te stijgen Vgl. XVII 39. arch.

247,248. Vgl. Purg. X 124-126. rupsjen - beeld voor de mens op aarde, vlinder - voor de opstijgende ziel.

249. deinst - terugwijkt. Deze regel moet figuurlijk opgevat worden.

250. Als - Indien, 't zevental van donk're vlekken - de zeven P.'s (beginletter van peccato = zonde) door de Engel de boetelingen in het voorhoofd gegrift voor hij hen tot de Louteringsberg toelaat, ten teken van de 7 hoofdzonden. Aan het eind van elke ommegang, als er telkens één zonde geboet is, wist een Engel een P. uit. Wanneer alle P.'s verdwenen zijn, is de ziel dus gereinigd.

252. Willen wat God wil is de hoogste, hemelse zaligheid. hs. wederschijn verbeterd voor: wedergalm.

253. der zonde - derde naamval.

255. De zonde lacht er om, dat haar slaven haar verwensen.

256-264. In deze regels, waarin de zeven hoofdzonden één voor één genoemd worden, wordt uitgedrukt dat zonde de mens nooit kan bevredigen.

256. Vrouw en kind van de luiaard lijden honger door zijn schuld.

257. mogt - zou kunnen.

[p. 204]

259.

Geen gulzigaard die buik of blik verzaadde, -

 

De wellust blaakt schoon magteloos zij ligt, -

 

Ging gierigheid ooit met genoeg te rade?^261.

 

 

262.

En zij die laag op deez' haar zustren ziet^262.262-267.

 

Als stilde zelfs de kroon in 't rijk van 't kwade

 

Den boozen geest het brein haar foltrend niet,

 

 

265.

Die 't stralen vast durft spellen van uw glorie,

 

Uw lauwer al hoort ruischen in 't verschiet,

 

Een bladzijde u belooft in 's lands historie,^268-285.

 

 

268.

Hoe houdt zij woord? De wisselzieke faam

 

Viert elken dag eene andere victorie

 

En wijdt haar lof het liefst een nieuwen naam!

 

 

271.

Al mogt ge niet teleurgesteld u vinden,^271-276.

 

Al vlocht uw tijd den schoonsten krans u zaam,

 

Der wereld roem is wufter dan de winden

 

 

274.

Wier adem zich in elke rigting wendt;

 

Tot telkenmaal 't verheffen in 't verzwinden,^{275, 276.}

 

In doodsche stilte een buldrend stormen endt!

 

 

261. Meent ooit één gierigaard dat hij al genoeg heeft?

262. Hoofdzin van de hier met En zij beginnende volzin is: Hoe houdt zij woord? vs. 268. zij - de hoogmoed, de grootste van alle zonden. die laag etc. - bijzin bij zij.

262-267. Hoe houdt de hoogmoed woord? Zij, die als grootste der zonden laag op haar zusters neerziet, alsof de kroon in het rijk der zonden haar nog niet genoeg is, zij die u roem durft voorspellen, uw lauweren al hoort ruisen en u uw naam reeds in de geschiedboeken geschreven doet zien.

268-285. Vgl. Purg. XI 100-108 en 115-117.

271-276. Bedenk toch: ook al wordt ge beroemd, wereldse roem is zeer snel vervlogen. 271. hs. Al mocht die valsche u de oogen niet verblinden.

275, 276. Tot telkens het opsteken van de wind eindigt in windstilte, en windstilte het eind is van bulderende stormen.

[p. 205]

277.

Verscheelt het iets, of ge op uw staf gebogen

 

De verste grens bereikt die 't leven kent,

 

Of afscheid neemt eer 't speeluur is vervlogen,

 

 

280.

Na duizend jaar? Nog korter poos van tijd^280.208-282.

 

Bij de eeuwigheid, dan de opslag duurt der oogen

 

Bij 't wentlen van de star die 't langzaamst glijdt!

 

 

283.

Gedenk het gras zoudt gij van roem gewagen,^283.

 

Het komt, het gaat, zoo groen eerst wijd en zijd,

 

Straks geel gezengd, door de eigen zonnevlagen, -^285.

 

 

286.

Och, bragt ge, in 't eind 't vergankelijke moê,^286.

 

Aan 't Lam dat al wat zonde is weg mogt dragen,^287.

 

Door reinheid van uw harte hulde toe!

 

 

 

*

 

 

289.

Al stijgend valt het stijgen telkens ligter!

 

Wat hope nog verzoeking van ons voê',^290.

 

Geen zege viert zij meer, geen zwakheid zwicht er;

 

 

292.

Een ommezien grijp' bange schrik ons aan,^292.

 

We naadren 't vuur, het Loutrings-Vuur al digter,

 

Gereinigd zijn wij 't ongedeerd ontgaan!

 

 

280. Na duizend jaar - hoort bij: Verscheelt het iets in vs. 277. hs. poos verbetering van vleug; dit was verbetering van: duur.

208-282. Vergeleken bij de eeuwigheid duurt duizend jaar korter dan een oogopslag vergeleken bij 28000 jaar (tijd van schijnbare wenteling van de poolster).

283. Gedenk het gras indien gij van roem spreekt. Gedenk het gras enz. - Toespeling op Psalm XC: 5 en CIII: 15. Gelijk het gras, dat verandert....; De dagen des menschen zijn als het gras.

285. Dezelfde zonnestralen, die het gras doen opkomen en groeien, verschroeien het ook.

286. ge - nog steeds: de verdwaasde mensheid van vs. 253.

287. 't Lam - Christus.

290. verzoeking - Onderwerp. Wat de verleiding ook hoopt, ze heeft hier geen macht meer over ons. Vgl. Purg. XI 22, 23.

292. Vgl. Purg. XXVII 10-13.

[p. 206]

295.

Wie mag ze zijn die Dante, in dichtend droomen^295-306.

 

't Geen 't leven ons tweezijdig doe verstaan,^296.

 

Op 't bloeijend veld daar meijende ziet komen?

 

 

298.

‘Gij vraagt mijn naam?’ hoor hoe zij 't zingend zegt:

 

‘Ik dacht gij hadt van Lea wel vernomen

 

Wier schoone hand zoo gaarne een krans zich vlecht.

 

 

301.

Ik dos mij uit om dankbaar te behagen;

 

Die vreugde is niet voor Rachel weggelegd,^302.

 

De spiegel boeit mijn zuster al haar dagen:

 

 

304.

Te staren is haar hemelsche oogen lust!^304.

 

Mij streelt het wat mijn vlijt zich won te dragen,

 

Beschouwt zij liefst, mij geeft bedrijven rust,’

 

 

307.

De allegorie is 't christenharte waardig^307.307-312.

 

Zich priesterregt en koningsrang bewust^308.

 

Sints hem Virgiel, innemende edelaardig

 

 

310.

De hulde bragt: ‘Gij streefdet mij voorbij,^310-312.

 

Tot al wat regt, wat goed, wat rein is vaardig,

 

Leide u voortaan uw vrije wille vrij!’

 

 

295-306. Nadat Dante door het vuur gegaan is, ziet hij in een dichterlijke droom (Purg. XXVII 97-108) Lea, die het symbool is van het actieve leven. Vgl. het Oude Testament, Genesis 29.

296. Bijstelling bij: dichtend droomen, vs. 295. Droom en dicht mogen ons van twee kanten het leven leren begrijpen. Herinnering aan Byron: The Dream. Zie ook: Gedroomd Paardrijden, strofe 237.

302. Rachel - zuster van Lea en symbool van het contemplatieve of beschouwende leven.

304. oogen is derde naamval.

307. allegorie - de voorstelling van Lea en Rachel, 't christenharte - Dante's hart.

307-312. Vgl. Purg. XXVII 139-142.

308. Priesterregt en koningsrang - Geestelijke en wereldlijke macht ingesteld om de zondige mensheid te regeren heeft Dante, wiens ziel nu gereinigd is, niet meer nodig, hij is als het ware zelf priester en keizer.

310-312. Dit zijn Virgilius' laatste woorden. Hij kan Dante nu niet verder leiden.

[p. 207]

313.

Hoe 't statig woud dat opgaat voor zijne oogen^313-329.313.

 

Hem 't hart verrukt door zoete harmonij

 

Van 't dubbel koor zich huwende in den hoogen!^315.

 

 

316.

Een scheemring die al wemelende zingt:

 

De blaadren zacht door 't windgezucht bewogen,

 

De vooglen die de dag tot kweelen dringt.

 

 

319.

Er rijst gegeur, zoo als nog nooit op aarde,

 

Wat lieflijk pad ge ook in den lommer gingt,

 

Het bijtje voor haar honig naast u gaêrde;^321.

 

 

322.

Maar zachtkens wordt het donkrer om hem heen,

 

Waar 't weêrzijdsch loof tot digte tente paarde^323.

 

Daar stuit op eens een held're beek zijn schreên.

 

 

325.

Geen zonneglans die immer haar verguldde,^325-330.

 

Geen maneschijn waardoor ze ooit zilver scheen.

 

Toch was zij klaar of vloeijend licht haar vulde!

 

 

328.

Hij slaat den blik naar de overzij des vliets

 

Waar 't gras zich boog, zoo vaak zich 't golfje krulde,^329.

 

O weelde des verrassenden verschiets!

 

 

331.

't Is louter lente op bloemen neergezegen,

 

Het koeltje draagt de klanken voort eens lieds,

 

Hoe zedig zweeft die schoone vrouw hem tegen!^333.333-336.

 

 

313-329. Vgl. Purg. XXVIII 1-25.

313. 't statig woud - het Aardse Paradijs, dat boven op de Louteringsberg ligt.

315. dubbel koor - zie 317 en 318.

321. gaêrde - verzamelde.

323. paarde - samenkwam.

325-330. Vgl. Purg. XXVIII 31-36.

329. Waar het gras zich boog zo dikwijls als omkrullende golfjes er langs spoelden.

333. die schoone vrouw - In vs. 349 wordt haar naam: Mathilde, genoemd. Men neemt algemeen aan, dat Dante hierbij aan Mathilde van Toscane, 1046-1115, gedacht heeft. Zij heeft veel voor de kerk gedaan.

333-336. Vgl. Purg. XXVIII 37-42 en 57.

[p. 208]

334.

De wimpers niet verheffende als zij naakt,^334.

 

Op rozen uit, die schittren allerwegen,

 

Op lelies, die de schaâuw nog blanker maakt;

 

 

337.

Daar glimlacht zij hem toe van d' and're zijde

 

En antwoordt op de bede die hij slaakt^338.

 

Dat ze in 't geheim dier wondre plaats hem wijde:

 

 

340.

‘Dit water’ zingt ze, ‘is wat der ziele geeft^340-345.340.

 

't Geen zij omlaag vergeefs 't gediert benijdde,^341.

 

't Geen nog omhoog voor zaalgen waarde heeft:

 

 

343.

't Verleent zoowel vergetelheid van zonde^343,344.

 

Als heugnis van wat vrooms werd nagestreefd!

 

Verzel me, opdat mijn zang u meer verkonde,’

 

 

346.

En nieuwe Lea heft ze een lofpsalm aan^346.

 

En Dante ziet in de onvergeetbre stonde^{347, 348.}

 

De Heilge Kerk den weg der zege gaan!

 

 

349.

Triomf die hem geduid werd door Mathilde,

 

Waarbij Virgiel verbaasd van ver mogt staan^350.

 

Maar vuurge vreugd des christens borst doortrilde,^351.

 

 

334. naken - naderen.

338. bede - nl. vs. 339, dat ze hem het geheim van het Aardse Paradijs zal openbaren.

340-345. Vgl. Purg. XXVIII 127-132.

340. Dit water - de beek van vs. 324.

341. Correspondeert met 343, 342 met 344.

343,344. Dante's beschrijving van de beek is enigszins anders en fijner. Door de onderdompeling vergeet men zijn zonden niet, maar het pijnlijke van de herinnering er aan verdwijnt.

346. nieuwe Lea - Mathilde van Toscane heeft een zeer actief leven geleid; zij steunde Gregorius VII in zijn strijd tegen Hendrik IV. Daarom wordt ze hier Lea genoemd. lofpsalm - nl. psalm XXXII, vs. 1. Beati quorum tecta sunt peccata. Wel gelukzalig is hij wiens overtreding vergeven, wiens zonde bedekt is.

347, 348. Dante ziet in een groot allegorisch tafreel de triomf der Kerk, vgl. Purg. XXIX en XXX.

350. Virgilius, de niet-Christen, is hierover verbaasd.

351. des christens - Dante's.

[p. 209]

352.

De vleuglen reppende op profeten wijz'!^352.

 

Vergeef het hem, zoo ze iedren wensch niet stilde^353.

 

Zoo nog hij bad: ‘dat de and're Rachel rijz'!’ -^354.

 

 

355.

‘Gezegend zij die komt in naam des Heeren!’^{355.355,359,360.}

 

Al zweeft hij om in 't aardsche paradijs,

 

Eerst bij dien zang is 't lieflijkste der sfeeren!^357.

 

 

358.

Er ruischt, er riekt een regen van gebloemt; -^358-375.

 

‘Laat handenvol van lelies haar vereeren,^359,360.

 

Strooit uit al wat op purpren verwen roemt!’ -

 

 

361.

Ons oog kan lang den gloed der zon verdragen

 

Als ze uit den dauw in 't Oost omsluijerd doemt^362.

 

En 't Westen slechts weerschittert van het dagen:

 

 

364.

Zoo durft ook hij, door bloesemwolk gedekt,^364.

 

Den blijden blik aan deez' verschijning wagen^365.

 

Die eensklaps heel zijn harte tot zich trekt!

 

 

367.

Een sneeuwwit floers omslingerd van olijven^367.

 

Verheelt een vrouw die 't zoet verleden wekt,

 

Wat ziet hij om waar toch Virgiel mogt blijven?^369.

 

 

352. reppende - Onderwerp hiervan is: vuurge vreugd, vs. 351.

353. ze - Mathilde, vs. 349.

354. de and're Rachel - Beatrice, zij is voor Dante, behalve de geliefde uit zijn jeugd, ook de gepersonifieerde Beschouwing.

355. zij - Persoonlijk voornaamwoord. Deze regel doelt op Beatrice. Aanhaling uit Mattheus XXI, vs. 9.

355,359,360. Dit hoort Dante zingen bij de komst van Beatrice. Vgl. Purg. XXX 19 en 21.

357. 't - het Aardse Paradijs, lieflijkste - overtreffende trap zonder bep. lidwoord.

358-375. Vgl. Purg. XXX

359,360. Aanhaling uit Virgilius' Aeneis: VI 883, 884.

362. doemt - te voorschijn komt; vgl. doom = nevel.

364. hij -Dante.

365. deez' verschijning - Beatrice.

367. Een sneeuwwit floers omslingerd van olijven - vgl. Purg. XXX, 31-34. Ook hier liet Potgieter het rood weg.

369. Dante wil Virgilius deelgenoot van zijn blijdschap maken, zie vs.

[p. 210]

370.

‘'t Herleven voele ik van de' alouden gloed!’^370.370.

 

Zoo juicht hij tot zijne oogen vochtig drijven

 

Van smarte dat die trouwe is weggespoed!^372.

 

 

373.

‘Ween, Dante! niet, dewijl hij blijkt verzwonden,^373.

 

Weerhoud nog nu, weerhoud dien tranenvloed;

 

't Wordt schreijenstijd weldra om andre wonden.’

 

 

376.

Háár stemme is 't, die hem grieft gelijk een pijl^376.

 

Door heugnis hoe zijn trouw hij heeft geschonden!

 

En toch verzoenen zij! - ach! in een stijl^378,379.

 

 

379.

Voor wien slechts hij de veder wist te vinden!^379.

370. maar Virgilius was achtergebleven, zie vs. 310 aantekening. Als Dante dat merkt, begint hij te schreien.

370. Virgilius, Aeneis IV, 23.

372. die trouwe - Virgilius.

373. hij - Virgilius.

376. Haar - Beatrice's. Vgl. Purg. XXXI 2, 3.

378,379. Zij verzoenen zich met elkaar op een manier, die alleen Dante kan beschrijven. Mijn pen schiet te kort voor de vertaling, zegt Potgieter. Zie Inl. blz. 80.

379. Voor wien - Waarvoor, hij - Dante. Sterke nadruk hierop.