De mystieke lyriek van Lucas van Mechelen (1595/96-1652)

[p. 50]

Hoofdstuk III. De handschriften.

Dat wij in de talrijke met de hand geschreven liedverzamelingen van de zeventiende en de achttiende eeuw geregeld liederen van Lucas ontmoeten, mag niet verwonderlijk heten. Door hun aard waren deze teksten bijzonder geschikt voor opname in de vele private devote lied- en gebedenboekjes die bij voorkeur in vrouwelijke kloostergemeenschappen en begijnhoven werden volgeschreven. Deze vorm van tekstoverlevering is vooral interessant voor de schatting van de verspreiding en de populariteit van Lucas' bundels⁽¹⁾.

Enkele handschriften vergen echter onze bijzondere aandacht: niet alle liederen die Lucas heeft geschreven vonden immers hun weg naar de drukpers; een aantal van deze liederen is eveneens in zulke verzamelhandschriften verzeild. Tot nog toe hebben wij twee handschriften kunnen terugvinden waarin nieuwe onbekende teksten zijn opgenomen. Zij zijn evenwel ongelijk in waarde. Eén biedt ons niet minder dan een 40-tal nieuwe liederen en de volledige zekerheid over Lucas' auteurschap; het andere bevat slechts enkele teksten die voor een onderzoek in aanmerking komen.

(1) Enkele voorbeelden hiervan bieden o.a. een verzameling liederen en gedichten aangelegd door de familie Fynaert van Antwerpen (Brussel, Kon. Bibliotheek, ms. II, 302). Op fol. 68v lezen wij een erg gemutileerde versie van Bl. R. 39/93; het hs. werd begonnen omstreeks 1619, en de laatste stukken dateren uit het einde van de 17e eeuw (Cfr. Catalogue Lyna, Brussel, K.B., z.s.).
Uit de jaren 1690 stamt het liederenhandschrift van de kapucijnenbroeder Lucas van Waasmunster (Brussel, K.B., ms. II, 1468); op blz. 133-134 lezen wij er de beginstrofe van Bl. R. 1/1 onder de Superius en Bassus (zie over dit hs. P. HILDEBRAND, Een muzikale leekebroeder. De kapucijn Lucas van Waasmunster († 1729), in F.L., XXII, (1939), blz. 86-92, 110-123).

I. Het Haagse hs. 133 k 32

In 1966 meldde J.F.J. van TOL de ontdekking van een groot aantal nieuwe liederen van Lucas van Mechelen in een anonieme codex van de Verzameling-Scheurleer in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag⁽²⁾.

(2) Lucas van Mechelen en een anonieme codex van de Verzameling-Scheurleer in Leuvense Bijdragen, 55, (1966), blz. 72-84. Het artikel bevat niet weinig onjuistheden.

[p. 51]

De catalogus van de Verzameling-Scheurleer⁽³⁾ vermeldt op blz. 197 van het tweede deel o.m.:

Liedekens (Godtvruchtige en andere) uit de XVII^e eeuw.
Handschrift van 216 fol. in kl. 8vo.
fol. 1. ‘T'saemenspraecke vande Innighe ziele ende de begeerighe’.
fol. 216. ad finem: Zal ick nog langh moeten...
Met muziek.

Het handschrift draagt de signatuur 133 K 32.

(3) Catalogus der muziekbibliotheek van D.F. Scheurleer. 's-Gravenhage, 1893. Niet in de handel. (Eerste) vervolg, 1903.

1. Samenstelling.

Het oorspronkelijk varkensleren bandje bevat 18 katernen, elk bestaande uit 6 dubbelbladen (papier):

1.	fol.	1 -	11v.	Het eerste blad is ongenummerd en fungeert als schutblad.
2.	fol.	12r -	23v.
3.	fol.	24r -	35v.
4.	fol.	36r -	46v.	Tussen fol. 45 en 46 werd een blad uitgesneden. Dit geschiedde vooraleer het hs. werd gefolieerd, vermits de nummering gewoon doorloopt.
5.	fol.	47r -	58v.
6.	fol.	59r -	70v.
7.	fol.	71r -	82v.
8.	fol.	83r -	94v.	Hier verdwenen 3 bladen: het 4e, 5e en 6e blad van de katern werd uitgeknipt. Twee nieuwe bladen van een dikkere papiersoort werden ingeplakt tussen de randen van de oorspronkelijke bladen 5 en 6. Zulks gebeurde na de foliëring, die derhalve diende gewijzigd te worden: na fol. 85v komen 86r, 87 (eigenlijk 86v), 88r, 88v, 89r, etc.
9.	fol.	95r -	106v.
10.	fol.	107r -	118v.
11.	fol.	119r -	130v.
12.	fol.	131r -	142v.
13.	fol.	143r -	154v.
14.	fol.	155r -	166v.
15.	fol.	167r -	178v.
16.	fol.	179r -	190v.
17.	fol.	191r -	202v.
18.	fol.	203r -	214v.

[p. 52]

fol. 215 vormt een

los schutblad. Daar op de binnenzijde van het achterbord het slot van een register op het handschrift voorkomt van de hand van de samensteller (nl. de liederen beginnend met w en z, in de orde waarin ze voorkomen in het hs.), is het niet onmogelijk dat fol. 215 een overblijfsel (i.c. het eerste blad) is van een verloren gegane katern, waarop zich de rest van het register bevond. Normalerwijze zou het hs. dan 226 fol. hebben geteld. Dit brengt ons in de nabijheid van de 236 fol. waarover de Catalogue de la bibliothèque de M.C.P. Serrure het heeft bij de beschrijving van het handschrift. 236 zou in dit geval een verkeerde lezing zijn voor 226^(4). Afgezien van het feit dat de catalogi van Ollivier gewoonlijk al geen toonbeeld zijn van accuratesse^(5), kunnen wij echter geen sporen van verwijdering vaststellen. Dat misschien nog liederen werden ingelast nadat het register was opgemaakt, of dat het slordig werd opgezet, blijkt uit de toevoeging van het lied Waert dat vloeyden uut mijn gesicht': bij de letter w. Andere titels ontbreken zoals Wacker, wacker, wacker, wacker.

De afmetingen van de bladzijde: 14,7 × 8,1 cm.

(4) Brussel, Ollivier, 1872-1873, II, blz. 136. Cfr. infra over de geschiedenis van het hs.

(5) Vgl. W. Gs HELLINGA, De drukgeschiedenis van het Epitalameon van Jan van der Noot, in Jan van der Noot. Epitalameon of Houwelycx Sanck... Inleiding en aantekeningen van Dr. W.A.P. Smit, Zwolle, 1953, blz. 47.

2. Schrift

Behalve de meeste opschriften en alle spreuken onder de liederen zijn de Nederlandse en Latijnse teksten neergeschreven in zeventiende-eeuws lopend Gotisch schrift. Op een korte lofspreuk na (fol. 88r) zijn ook de Franse teksten in hetzelfde schrift geschreven. Enkel het Spaanse lied (fol. 83r - 85v) is in Latijns schrift. Het hele handschrift is van dezelfde hand⁽⁶⁾. De liederverzameling werd niet aangelegd door een gemeenschap. De grilligheid van de bladspiegel leert ons dat de verzameling niet vooraf werd gepland, maar geleidelijk is gegroeid. Behalve enkele extra krullen en lijnen onder diverse liederen bevat het manuscript generlei versiering.

(6) Ik dank hierbij nogmaals Dr. J. Deschamps, die mij bij deze beschrijving behulpzaam was.

[p. 53]

3. Inhoud⁽⁷⁾

1.	fol.	1r.	Jhs. T'saemenspraecke vande Innighe ziele ende begeerighe (= Bl. R. 1/1)^(8).
2.	fol.	2r.	Vande geboorte Christi (= Bl. R. 4/9).
3.	fol.	2v.	Banghicheyt int hofken (= Bl. R. 6/15).
4.	fol.	3v.	Vande cruijcynghe (= Bl. R. 9/23).
5.	fol.	4v.	Ontblootynghe aller dyngen, den wech tot Godt (= Bl. R. 11/27).
6.	fol.	5r.	Men comt door verlochen zyns zelfs, tot desen Requiem (= Bl. R. 15/36).
7.	fol.	6v.	Ghebedt om het sterven (= Bl. R. 17/41).
8.	fol.	7r.	Verweckynghe tot het sterven (= Bl. R. 18/43).
9.	fol.	8r.	Waere ruste door Sterven (= Bl. R. 19/46).
10.	fol.	8v.	Door sterven doot zij eygen liefde (= Bl. R. 20/48).
11.	fol.	9r.	S'morgens wacker wordende (= Bl. R. 24/58).
12.	fol.	9v.	Hoe die ziele haer cleede (= Bl. R. 25/60).
13.	fol.	10r.	Haere op-offerynghe (= Bl. R. 26/62).
14.	fol.	11r.	Hoe zy haer wiesch (= Bl. R. 27/65).
15.	fol.	12r.	Naer de Kercke gaen (= Bl. R. 28/67).
16.	fol.	13r.	Inde kercke wesende (= Bl. R. 29/70).
17.	fol.	13v.	Hoe zy 't Woort Godts hoorde (= Bl. R. 30/72).
18.	fol.	14v.	Hoe zy misse hoorde (= Bl. R. 31/74).
19.	fol.	15r.	Hoe zy biechtede (Bl. R. 32/77).
20.	fol.	16r.	Hoe zy Communiceerde (= Bl. R. 33/80).
21.	fol.	17r.	Hoe vande kercke naer huys (= Bl. R. 34/83).
22.	fol.	17v.	Hoe zy was in haer uutwendich werck (= Bl. R. 35/85).
23.	fol.	18r.	Hoe zy haer aen taefel hiel (= Bl. R. 36/87).
24.	fol.	19r.	Hoe zy haer droech naer den eten (= Bl. R. 37/89).
25.	fol.	19v.	Liedeken dat zy op haer werck zongh (= Bl. R. 38/91).
26.	fol.	20r.	Hoe ingekeert zy was, uutgaende (= Bl. R. 39/93).
27.	fol.	21r.	Haer conversatie met haeren naesten (= Bl. R. 40/96).
28.	fol.	22r.	Haer silentium, of stilswygen (= Bl. R. 41/99).
29.	fol.	22v.	Aensach Christum lyden, in haer lyden (= Bl. R. 42/101).
30.	fol.	23v.	Hoe zy haer tot eenicheijt verledichde (= Bl. R. 43/103).
31.	fol.	24r.	Hoe zy haer t's'avonts terust'leyde (= Bl. R. 44/105).
32.	fol.	25r.	De begeerighe tot Godt (= Bl. R. 44/108).
33.	fol.	26r.	Beclach der blyntheydt der herten (= Bl. R. 46/110).
34.	fol.	26v.	Lof deser zielen (= Bl. R. 47/112).
35.	fol.	27v.	Hoe zy in haeren Niet stondt (= Bl. R. 50/120).

(7) Bij de liederen van Lucas die gedrukt werden, beperken wij ons tot de opgave van de titel. Elders geven wij de titel en de beginregel van het lied. Voor de wijsaanduidingen verwijzen wij naar Bijlage, VII. De nummering van de liederen is van ons; zij wijkt af van Van Tol, die zich bij de telling der liederen heeft vergist.

(8) Dit opschrift fungeert eveneens als opschrift van een eerste groep liederen die alle aan Bl. R. zijn ontleend.

[p. 54]

36.	fol.	28r.	Vande inwendige lydende vernietijnge (= Bl. R. 52/125).
37.	fol.	28v.	Vande uutwendige lydende vernietijnge (= Bl. R. 53/128).
38.	fol.	29v.	Vande inwendige werckelicke vernietynghe (= Bl. R. 54/130).
39.	fol.	30r.	Vande uutwendige werckelicke vernietynge (= Bl. R. 55/133).
40.	fol.	31r.	Vernietynghe der traecheijt (= Bl. R. 56/136).
41.	fol.	31v.	Door vernietynghe wiert heel Goddelick (= Bl. R. 57/138).
42.	fol.	32v.	Vande ootmoedicheyt (= Bl. R. 60/146).
43.	fol.	33r.	Anders gebreken genaedelick haere scherp aensach (= Bl. R. 61/149).
44.	fol.	34r.	Vriendelicker aen die haer meer tegen waren (= Bl. R. 62/151).
45.	fol.	34v.	Aensach haer deucht, zonder haer te verheffen (= Bl. R. 63/153).
46.	fol.	35v.	Den Magnificat vande ootmoedighe (= Bl. R. 64/156).
47.	fol.	36v.	Gebedt aen Godt, om ootmoedicheyt (= Bl. R. 66/162).
48.	fol.	37r.	Hoe verledicht, zy quam tot vrede (= Bl. R. 69/170).
49.	fol.	38r.	Was met yghelick vredsamich (= Bl. R. 72/178).
50.	fol.	38v.	Sy nam vrede in onvrede (= Bl. R. 73/180).
51.	fol.	39v.	Offert haer opden autaer vande H. aermoede (= Bl. R. 74/182).
52.	fol.	40v.	Die aerme vercrycht, alle rycheyt (= Bl. R. 75/186).
53.	fol.	41r.	Dat zy oock reyn van herten was (= Bl. R. 76/107).
54.	fol.	41v.	Niet en kost'haer vrede ontnemen (= Bl. R. 71/176).
55.	fol.	42r.	Hoe pur zy op desen berch stont (= Bl. R. 70/173).
56.	fol.	42v.	In alle tegentheyt in Godt getroost (= Bl. R. 77/191).
57.	fol.	43r.	Was tot elck een bermhertich (= Bl. R. 78/193).
58.	fol.	44r.	Van haer verduldicheyt (= Bl. R. 79/195).
59.	fol.	44v.	Was genietende alle vreuchden ende deuchden (= Bl. R. 80/197).
60.	fol.	45r.	Vande eijgen liefde (= Bl. R. 85/210).
61.	fol.	46r.	Eygen liefde inde H. Comunie (= Bl. R. 86/213).
62.	fol.	47r.	Vande eygenliefde int' gebet (= Bl. R. 87/216).
63.	fol.	48r.	Van die de deucht plegen om de ruste (= Bl. R. 88/219).
64.	fol.	49r.	Dat Godt gesocht wordt, om den troost (= Bl. R. 89/222).
65.	fol.	49v.	Van die de deucht zoecken, om/ dat zy die zou hebben (= Bl. R. 90/224).
66.	fol.	51r.	Van die hun tot lyden overgeven/omdat dit t'lyden verzoet (= Bl. R. 91/227).
67.	fol.	52r.	Hoemen Godt in alles zal nemen (= Bl. R. 92/230).
68.	fol.	53r.	Hoe de ziele over zee quam (= Bl. R. 93/233).
69.	fol.	54r.	Hoe zy quam in de Woestyne der inwendiger af:/gescheydentheyt (= Bl. R. 95/239).
70.	fol.	54v.	Sy was afgescheyden van all'uutwend. zaecken (= Bl. R. 96/242).

[p. 55]

71.	fol.	55v.	Sy was afgescheyden van lief en leet (= Bl. R. 97/245).
72.	fol.	56r.	Sach, ende dede alle dyngen met claer onderscheet (= Bl. R. 98/247).
73.	fol.	57r.	Hoe zy minnelick tot Godt op-clom (= Bl. R. 100/253).
74.	fol.	58r.	Hoe zy minnelick in Godt verzonck (= Bl. R. 101/256).
75.	fol.	59v.	Ghebedt om de vereenynghe (= Bl. R. 106/270).
76.	fol.	60r.	Vande ghelaetene, in verlaetentheyt (= Bl. R. 110/282).
77.	fol.	60v.	Wat zy smaeckte in verlorentheyt (= Bl. R. 116/300).
78.	fol.	61v.	Vande Innighe omhelzijnghe (= Bl. R. 117/303).
79.	fol.	62v.	Hoe die ziele iubileerende Godt loofde (= Bl. R. 123/322).
80.	fol.	63v.	Hoe zy int' palleys der liefden quam (= Bl. R. 125/326).
81.	fol.	64v.	Hoe zy stondt in hemelsche blyschap (= Bl. R. 126/329).
82.	fol.	65v.	Dat zy Godt inder waerheyt zocht (= Bl. R. 129/339).
83.	fol.	66r.	Hoe zy van minne-ziecte, haeren/smaeck, in Godt verloor (= Bl. R. 131/345).
84.	fol.	67r.	Hoe zy in die minneziecte in Godt/haer verstandt verloor (= Bl. R. 133/351).
85.	fol.	68r.	Hoe de ziel'door minne-sieckte,/haeren wille in Godt verloor (= Bl. R. 134/354).
86.	fol.	69r.	Hoe die ziele, van minne-zieckte/zalichlick in Godt stierf (= Bl. R. 136/360).
87.	fol.	70r.	Ghebedt, om van minnenzieckte te mogen sterfven (= Bl. R. 137/364).
88.	fol.	71r.	Lof van het leven vande zalighe in Godt gestorven (Bl. R. 141/377).
89.	fol.	72r.	Verweckynge tot een stervende leven (= Bl. R. 142/214).
90.	fol.	72v.	De ziele, door 't aenmercken van Godts goetheyt, zynct in haer Nietheyt (= Dr. All. 11/19).
91.	fol.	73v.	En la nativité de N.S.J.C. - Graces a mon petit Jhesus (= Prieel, blz. 261)^(9).
92.	fol.	74r.	De nativitate Domini - Puer natus in Bethlehem (=Prieel, blz. 45).
93.	fol.	74v.	De nativitate Domini - Jure pludunt omnia, caelica clementia (= Prieel blz. 47).
94.	fol.	74v.	De Domino Jhesu - O quam amabilis, es bone Jesu, dulcis Jesu! (= Prieel, blz. 274).
95.	fol.	75r.	(geen titel) - L'estrene d'icy bas, est chose basse, qui tost se passe (= Prieel, blz. 263).

(9) Wij verwijzen zoveel mogelijk naar Het prieel der gheestelicker melodiee (ed. 1617), dat men als het standaardtype van de zeventiende-eeuwse geestelijke verzamelliedboeken mag aanzien. Het Prieel maakte rijkelijk gebruik van vroeger verschenen liedboeken, terwijl talrijke verzamelingen op hun beurt uit het Prieel hebben geput. Cfr. I. DEMARRE, Het katholieke volksliedboek in Zuid-Nederland in de eerste helft van de XVII^e eeuw, Leuven, 1962 (doctorale dissertatie in ms.) blz. 86-162.

[p. 56]

96.	fol.	75r.	De nativitate Domini - Dies est laetitiae, in ortu regali (= Prieel, blz. 4).
97.	fol.	75v.	Rursum de Nativitate Domini - Beata, immaculata virgo puerpera (= Prieel, blz. 59).
98.	fol.	76r.	Suspiria ad Jesum - Ghelyc den hert'naer t'waeter snaect (= Prieel, blz. 173).
99.	fol.	76v.	(geen titel) - Dweers door een zeer duysteren nacht (zie infra blz. 68)
100.	fol.	77r.	(geen titel) - Och Godt, geeft my toch eens een grondich sterven (= S. Theodotus, blz. 678)^(10).
101.	fol.	78r.	Vande Verrysenisse des Heeren - Alleluya, den blyden toon (= Prieel, blz. 112)^(11).
102.	fol.	78v.	Noch van de verrysenisse - Met geestelicke vreucht melodieus (= Prieel, blz. 114)^(12).
103.	fol.	79v.	Vande verrijsenisse - Verheucht u menschen (= ?).
104.	fol.	80r.	(geen titel) - Zal ic noch langh' moeten verwachten (= ?).
105.	fol.	81r.	(geen titel) - Gelyc den hert' dorst zeer' (= ps. 42, vertaling van?).
106.	fol.	82r.	(geen titel) - Schoon boven alle schoone (= J. de HARDUWIJN, Goddelicke lof-sanghen, XLL)^(13).
107.	fol.	83r.	Santa Teresa de Jhs - Aquella divina union (= Obras Completas, Madrid, 1962, blz. 480)^(14).
108.	fol.	85v.	(geen titel) - Waert dat vloeyden uut myn gesicht' (= de HARDUWIJN, o.c., LX)^(15).
109.	fol.	86r.	(geen titel) - Alderliefste Bruydegom myn (= ?).
110.	fol.	88v.	De H. moeder Godts, onder t' cruijs - Och met wat swaer gedrangen (= ?).
111.	fol.	90r.	(geen titel) - O quam amabilis (= Prieel, blz. 274).

(10) S. THEODOTUS, Het paradys der geestelycke ende kerckelycke lofsangen, 's-Hertogenbosch, 1627. (1^e ed. 1621).

(11) Het Prieel heeft het lied ontleend aan N. JANSSENS, Een nieu devoot geestelick liedtboeck, Antwerpen, 1605, blz. 97.

(12) Eveneens ontleend aan N. JANSSENS, o.c., blz. 110.

(13) Gent, 1620; ed. O. DAMBRE, blz. 109.

(14) Over dit lied handelen we onder B. blz. 68.

(15) ed. O. DAMBRE, blz. 131.

[p. 57]

112.	fol.	90r.	(geen titel) - L'estrene d'icy bas, est chose basse, qui tost se passe (= Prieel, blz. 263).
113.	fol.	90r.	(geen titel) - Dies est laetitiae, in ortu regali (= Prieel, blz. 41).
114.	fol.	91r.	(geen titel) - Graces au bon petit Jhesus (= Prieel, blz. 261).
115.	fol.	91r.	(geen titel) - Lof Jesu die tot ons profyt, op desen tyt (= Parnassus, blz. 146)^(16).
116.	fol.	91v.	(geen titel) - Gelyc den hert naert twaeter snaect (= Prieel, blz. 173).
117.	fol.	92r.	(geen titel) - O Jesu, sponse mi dulcissime (= ?).
118.	fol.	92r.	(geen titel) - Jure plaudunt omnia, caelica clementia (= Prieel, bl. 47).
119.	fol.	92v.	De Nativitate Domini - Wacker, wacker, wacker, wacker (= ?).
fol.	93v. - 99v.:		blanco
120.	fol.	100r.	De Godt-genietende (= Cl. 5/16).
121.	fol.	101r.	De Godtgenietende - Van d'oeffenyng'wil ic U spreken^(17).
122.	fol.	102r.	De Godt-zoeckende - Het is oprecht
123.	fol.	102v.	De Godt-genietende - Het dunct u wonder
124.	fol.	103v.	Vanden speelhof der menscheyt/Christi;/De Godtzoeckende - Overgewenschten hof!
125.	fol.	104r.	De Godt-ghenietende./Vande aermoede des geests en versterven. - Wanneer men comt om in te raecken
126.	fol.	105r.	De Godt-zoeckende - Hemelsche schoone deucht
127.	fol.	105v.	De Godt-genietende/Van het bloot geloof. - Ghy wenscht zeer haest, te zyn verhoort
128.	fol.	107r.	De Godt-zoeckende - Gheluck-zalich voorwaer
129.	fol.	107v.	De Godt-ghenietende/vande pure meijnynghe - Vreucht, boven vreucht
130.	fol.	108v.	De Godt-zoeckende/noch vande pure meijnijnghe - T'hangt al, dunct my, aen dat gesicht'

(16) Parnassus dit is den blyen-bergh. Antwerpen, 1623². Een exemplaar van de eerste druk is niet meer voorhanden.

(17) Vanaf hier begint de reeks niet gedrukte liederen van Lucas.

[p. 58]

131.	fol.	109v.	De Godt-ghenietende./Het beddeken vande zalighe. - Troost boven troost, hemels vermaeck
132.	fol.	110r.	Haer slaepen gaen, ende opstaen. - Een hemelsche welluste
133.	fol.	111r.	Het kercxken van die ziele - T'kercxken, daer die ziel' inne zucht
134.	fol.	111v.	Hoe zy comuniceert. - Een over-edel oeffenynghe
135.	fol.	112v.	Den regel van t' cloosterken - Een plaetse zoet, een stede vol welluste
136.	fol.	113v.	Vande gehoorsaemheyt - Onder all' die vermaeckelicke deuchden
137.	fol.	114v.	Vande heylige Aermoede - Boven die pur'gehoorsaemheyt
138.	fol.	115v.	Van het silentium of stilswygen - Meerder geluck, ende wellust'
139.	fol.	116v.	De Godt-genietende - T'is al te cleyn, watmen wilt zeggen
140.	fol.	117v.	De Godtzoeckende - Ick waecke, ic sucht', ic haecke (Str. 1 = Dr. All. 1/1).
141.	fol.	118v.	De Godt-ghenietende - Naer d'hooghste goeden
142.	fol.	119v.	De Godt-zoeckende - Dat ic my grondich uutgaen moet
143.	fol.	120r.	De Godt-ghenietende - En acht toch geen verdriet
144.	fol.	121r.	Dat t'naevolgen Christi, niet / zwaer en is. - Het docht'my eertyts wesen zwaer
145.	fol.	122r.	De Godt-ghenietende. - O wech vol vrolicheden.
146.	fol.	123r.	De Godt-ghenietende / vande aermoede - Opent de deur'van uwen gront
147.	fol.	124r.	De Godt-zoeckende - Myn Godt, uw' goetheyt ziet my nu
148.	fol.	125r.	Den Heere U minnelick geklop
149.	fol.	125v.	De Godt-zoeckende - T'gen'dat ghy pryst, moet ghy my geven
150.	fol.	126r.	Den Heere - U lust te worden ingheleyt
151.	fol.	127r.	De Godt-zoeckende - Wat ist' dat ghy mij liefste doet?
152.	fol.	128r.	De Godt-genietende vande gene / die int'cloosterken zyr - O liefde pur! o trauw verheven
153.	fol.	128v.	D'Ingelaeten ziele - Geluckich zyn zy die hier leven

[p. 59]

154.	fol.	129v.	D'Ingelaetene ziele wenscht om / het cleedt / om vande Godtheydt becleedt / te zyn. - Myn hert' is vierichlick verwect
155.	fol.	130v.	Den Heere - Om t'kleedt dat gh'hier begeert
156.	fol.	131v.	Vanden lof Godts - T'en dynct my niet, by Godt gheleken
157.	fol.	132v.	Noch vanden lof Gods - Ontworden is een vrolick spel
158.	fol.	133r.	Vant'uutwendich werck - T'is goet dat u den lof behaecht
159.	fol.	134r.	Vande aerme van geest - Comt vrienden, comt, ende aenschaut
160.	fol.	135r.	Van het ghebet (= D.S.N., blz. 46)
161.	fol.	136r.	Van het stil-zwyghen - Elck'oeffenyngh'heeft haeren tyt
162.	fol.	137r.	Noch van stil-zwyghen. - T'sust al in my, dat plach te spreken
163.	fol.	137v.	Lof, en danckzegghynghe - Gheraect bem ic tot volle rust'^(18).
164.	fol.	139r.	Domini quid multiplicati etc - Hoeveel is des volcx Heer' (= psalm 3 in de vertaling van Datheen)^(19).
fol. 140: blanco
fol. 141r. sermoen:				Beati oculi qui vident quae vos videtis etc. Luc. 10.
		- inc.:		Die Apostelen, daer Christus dese woorden toesprack, en waeren niet / alleene zalich, die met haere uutwendige oogen zaegen die zuyver / menscheyt Christi, maer zy zyn zalich die dickwils met haere inwendige oogen aensien met een levende gelove, aendachtelick ende neerstelick / dat hem die zoone Godts, uut zoo purder blooter liefden geweerdicht / heeft neder te daelen in deese allendighe weerit, om die zonden zynder / vianden wille,...
fol. 147v. - expl.:				Niemant en zoude geloven dan / diet ondervonden heeft, waertoe Godt die mensche / hierdoor in corte tyt bryngt die hier neerstich in / is; ende dat zyn
fol. 148r.				oprechte Christene menschen // die dat leven ende lyden Christi, alsoo in haer leven trecken, / want zyn leven en moet niet met de woorden ende / met den schyn, maer metten leven ende warachticheyt ge= / oeffent worden.

(18) Dit is het laatste ongepubliceerde lied van Lucas dat in het hs. is opgenomen.

(19) De Nieuwe Taalgids, 64, (1971), blz. 176.

[p. 60]

fol. 148r.	geestelijke raadgeving:
	- inc.:	Den mensche en zal niet altyt inder verscheydentheyt zynder / zonden ende gebreken liggen dubben ende grondeeren, want dat vermiddelt al,...
fol. 149r.	- expl.:	O heere, u zy / zoo menigen lof, als ic u menichwerf onteert / hebbe, om dat ghy zoo overgoet, zoo overgenadich / zyt, dat ghy my dese, dese ende alle myn zonden vergeven / hebt ende daervooren zelve met uwen dierbaeren bloede, / lyden ende bitteren doot voldaen hebt, ende my dies zoo machtich / gemaect, al of ict zelve beleeft hadde, ia al of ick / Christus zelve waer: ende dat ghy, o hemelschen vader, myn / zonden van my genomen hebt, ende die op Christum uwen / eenigen gebooren zoone geleyt, die hy voor zyn zonden / geacht heeft.
fol. 149r.	sermoen:	Vivo ego, iam non ego etc. Gal. 2. (waarschijnlijk onvolledig).
	- inc.:	Gelyc de ziele dat leven des lichaems is, zoo dat hem dat / lichaem zonder de ziele niet en can geroeren,
fol. 149v.		noch zien // noch hooren etc, alsoo is Godt dat leven der zielen, / zonder wien de ziele doot is, ende en kan haer niet roeren / om ijet goets wel te doen,...
fol. 150v.	- expl.:	ende hoe die mensche / meer bevoelicker gave van Godt ontfangt, hoe hy hem / dieper ende meer versyncken zal, ende verschricken, ende hem daer / niet met allen op verlaeten, noch dat voor geen heijlicheyt / houden, want het is wel mogelick dat een mensche / een groot bevoelen zoude hebben, ende nochtans in eenen / verdoemden staet zij: ende al waer hy in eenen zalige staet, / hy mochte die inwendige gaeven Godts, tot zynder / verdommenisse misbruyken.
fol. 151r. - fol. 182r.:		blanco
fol. 182v.: vier onbeschreven notenbalken
fol. 183r. - fol. 215r.:		de muzieknotaties voor alle liederen uit het hs. Onder de muziek de tekst van de aanvang van de onderscheiden liederen.
fol. 215v.: blanco.
Op de binnenzijde van het achterbord: de resten (?) van een register (de letters w en z) met de beginregels van de liederen en hun vindplaats.

Duidelijkheidshalve delen wij het tekstmateriaal op in vijf groepen:

A.	De liederen uit Bl. R. (de nrs. 1-89; fol. 1r.-72r.) en het lied Dr. All. (nr. 90; fol. 72v.).

[p. 61]

B.	De liederen uit andere bundels en de liederen waarvan de herkomst onbekend is (de nrs. 91-119, fol. 73v.-fol. 93r.; het nr. 164., fol. 139r.).
C.	De liederen over het Cloosterken (de nrs. 120-163; fol. 100r.-fol. 137v.).
D.	De prozateksten (fol. 141r.-fol. 150v.).
E.	De muzieknotatie (fol. 183r.-fol. 215r.).

Uiteraard gaat onze aandacht vooral naar de groepen A en C.

A. De liederen uit Bl. R.

Van de 142 liederen die Bl. R. bevat, vinden wij er 89 terug in het Haagse handschrift (fol. 1r.-72v.). Niet alleen deze onvolledigheid intrigeert, maar bij een vergelijking met de overeenkomstige teksten in de edities van Bl. R. komt vlug aan het licht dat het hs. zo maar geen kopieën van de ons bekende teksten vertoont. Tot deze constatering leidt niet enkel het verschil in spelling of sommige vormen van taalgebruik. De vrijheid in acht nemend die zich toendertijd zowel drukker als kopiist op dit punt veroorloofden, kunnen wij op grond van dergelijke verschillen slechts bezwaarlijk een relatie tussen het hs. en de gedrukte tekst in het gedrang brengen.

Belangrijker zijn de tekstverschillen en het verschil in aantal strofen. Zo geeft het hs. 9 liederen die 1 tot 3 strofen minder tellen dan de drukken. Men is geneigd dergelijke verschijnselen op het eerste gezicht aan een nalatigheid toe te schrijven, alhoewel zulks moeilijk voorstelbaar is waar de omissie een eerste strofe betreft. Bovendien telt één lied 2 strofen meer dan de drukken. Zonder rekening te houden met specifieke tekstwijzigingen, stellen wij, alleen wat het aantal strofen aangaat, de volgende verschillen vast⁽²⁰⁾.

druk 1631	hs
1/1	nr. 1, fol. 1r.-v.	- str. 5 en 6
4/9	nr. 2, fol. 2r.-v.	- str. 6, 8 en 9
6/15	nr. 3, fol. 2v.-3r.	- str. 5, 8 en 11 (laatste)
11/27	nr. 5, fol. 4v.-5r.	- str. 2
15/36	nr. 6, fol. 5r.-6r.	+ str. 6 en 9
66/162	nr. 47, fol. 36v.-37r.	- str. 8 (laatste)
71/176	nr. 54, fol. 41v.-42r.	- str. 8 (laatste)
110/282	nr. 76, fol. 60r.-v.	- str. 1
123/322	nr. 79, fol. 62v.-63v.	- str. 2
133/351	nr. 84, fol. 67r.-v.	- str. 1

(20) Ons overzicht stemt niet altijd overeen met wat J.F.J. van Tol (o.c., blz. 81-82), in dit verband heeft genoteerd.

[p. 62]

De kleinere tekstverschillen zijn aanzienlijk in aantal, maar wijzigen zelden de inhoud van de liederen zoals wij die uit de drukken kennen. Het zou overbodig zijn hier alle varianten een voor een op te sommen; zulks zal evenwel bij een eventuele tekstuitgave dienen te gebeuren.

Hoe dient men nu de discrepantie tussen druk en hs. te interpreteren? Men moet i.c. niet hopen concrete gegevens over de afkomst, de datering etc...van het handschrift te achterhalen. Probeert men evenwel zowel in de tekstverschillen als de tekstweglatingen een lijn te ontdekken, dan botst men, naast de haast onvermijdelijke tegenspraken, op enkele indicaties die op een zekere regelmatigheid lijken te wijzen. Bij elke tekstvariatie stelt de vergelijkende lezer immers de vraag naar het waarom.

Wat onmiddellijk opvalt is de wijze waarop de liederen in het hs. worden betiteld. De omstandige titels uit de drukken, die o.a. sterk tot de allegorische inkadering van de liederen bijdragen, worden vaak tot hun essentie teruggevoerd: enkel een korte weergave van de inhoud blijft, waarbij de beeldelijke inkleding niet zelden verloren gaat. Zo luidt de titel uit het hs.: wat zy smaeckte in verlorentheyt (fol. 60v), in de druk (1631): Hoe dat die Salighe quam in die speel-hoven der eeuwighe wellusten, wat dat sy smaeckte in den speelhof van Verlorentheydt (116/300). Dergelijke reducties grijpen evenwel niet altijd plaats ten koste van de allegorie. Naast duidelijke onversierde opschriften als Vande eijgen liefde (fol. 45r; vgl. 85/210) of Van haer verduldicheyt (fol. 44r; vgl. 79/175), lezen wij er ook in de aard van Offert haer opden autaer vande H. armoede (fol. 39v; vgl. 74/182). In sommige (uitzonderlijke) gevallen geeft de liedtitel slechts een op zichzelf nietszegggend element uit de allegorie, waarbij over de eigenlijke inhoud van het lied niet wordt gerept, bv.: Hoe de ziele over zee quam (fol 53r) en Hoe pur zy op desen berch stond (fol. 42r). Dit laatste gebeurt evenwel ook met de overeenkomstige liederen in de druk. Besluit: de samensteller van het handschrift kort de titels in. De langere opschriften, die in hoofdzaak de allegorische compositie van de bundel betreffen, laat hij vallen omdat hij bepaalde liederen uitkiest. Op het ogenblik van de keuze heeft een compositorische omlijsting, die voor de liedbundel in zijn geheel geldt, geen zin meer. Dat het hier om een keuze gaat uit een groter geheel, bewijzen op hun beurt bovendien de talrijke allegorisch-compositorische elementen die het hs. bewaard heeft! De adaptaties waardoor de kopiist (of zijn voorbeeld) de liederen een zelfstandig bestaan, los van de grote allegorie van de Bl. R., poogde te verlenen, geschiedde vrij vluchtig en oppervlakkig. Vandaar wellicht de menigte inconsequenties.

Dit alles wordt enigszins duidelijker wanneer we de teksten zelf nagaan.

Op een wegwerking van bewust compositorische elementen wijzen:

1) een aantal weglatingen:

- fol. 60r. (nr. 74); druk 110/282:	- str. 1. Voorstelling van 't Landt der Heylighen.
- fol. 62v. (nr. 79); druk 123/322:	- str. 2 Verwijzing naar speel-hoven der wellusten.

[p. 63]

- fol. 67r. (nr. 84); druk 133/351: - str. 1. Over Paleys der Liefden Godts met aanpassing van het beginvers van de volgende strofe; druk: Sy riep verblijt in een ontweten; hs.: Die ziele riep in een ontweten.

De weglating van andere strofen kan echter niet op deze wijze verklaard worden.

2) de vervanging van een aanspreektitel. Naast de allegorische inkleding is de dialoog de belangrijkste compositiefactor van de bundel⁽²¹⁾:

-	dr. 75/186, str. 1:	Vriendinn' daer wy hier staen
	fol. 40v, nr. 52, ib.:	Wilden wy vast daer staen
-	dr. 78/193, str. 1:	T'en kan vriendinn' niet wesen...
	fol. 43r, nr. 57, ib.:	T'en kan voorwaer niet wesen...
-	dr. 85/210, str. 1:	Ick wil u gaen vriendinn' verhalen...
	fol. 45r, nr. 60, ib.:	Ick wil u gaen voorts nu verhalen...
-	dr. 86/213, str. 7:	Wilt ghy vriendinne weten...
	fol. 46v, nr. 63, ib.:	Maer wilt ghy waerlick weten...
-	dr. 101/256, str. 1:	In Godt te zijn vriendinn' versoncken...
	fol. 58r, nr. 74, ib.:	In Godt te zijn geheel versoncken...
-	dr. 116/300, str. 1:	Reyn siel' van punt tot punt...
	fol. 60v, nr. 77, ib.:	int'lang' van punt tot punt...

In het hs. gaan de liederen dus enigszins een zelfstandig bestaan buiten de bundel leiden. Bovenstaande gegevens zijn hiervan een weliswaar niet erg uitgesproken maar toch aanwijsbare bevestiging. Dat in sommige liederen nog duidelijke bindingen met de compositie van de bundel (dialoog, allegorie) voorhanden zijn (de reeks fol. 45r-53r, nrs. 60-68 bv. is in dit opzicht illustratief) dient nog niet noodzakelijk als een tegenspraak te worden opgevat. Dergelijke adaptaties of weglatingen zouden bij sommige liederen (zoals bv. fol. 45r., dr. 85/210, of fol. 54r., dr. 95/239) het effect hebben van een verminking. In andere gevallen was het lied in de vorm waarin het in het geheel van de bundel voorkwam, misschien al dermate populair, dat een wijziging noch noodzakelijk noch gewenst bleek. Hiermee lopen wij echter het gevaar in het drijfzand van de hypothese terecht te komen. Het subtiele spel van de invloed van de zangpraktijk op de liedtekst is moeilijk definiëerbaar en achterhaalbaar. Wij doen er derhalve beter het zwijgen aan toe.

Kan men nog andere tendensen in de tekstvarianten onderkennen? Ik meen dat hier de grootste voorzichtigheid is geboden. Verder dan de loutere vaststelling kan men in de meeste gevallen niet gaan. Er tekenen zich dui-

(21) Van Tol (o.c., blz. 79) beweert ten onrechte dat in het hs. in de nrs. 1-31 Innighe aan het woord is en vanaf nr. 32 Begheerighe. Hij wordt misleid door het opschrift dat lied nr. 32 (fol. 25r) in het hs. verkrijgt: De begeerighe tot Godt. Wellicht was hij precies door de abstraherende titulatuur van het hs. in de war gebracht.

[p. 64]

delijk twee groepen af. Een aanzienlijk aantal tekstverschillen liggen in de lijn van een verbetering tegenover de teksten die de drukken ons bieden. Een kleiner aantal biedt zgn. slechtere lezingen. Ook hier weer dus niet de gewenste duidelijkheid.

a. Beter noem ik de teksten die naar de betekenis duidelijker, naar het ritme vloeiender zijn. Laatstgenoemde zijn wellicht in belangrijke mate door de zangpraktijk zelf tot stand gekomen.

Bewuste correcties lijken mij:

-	fol. 8r. nr. 8, str. 8, vv. 3-4: doot heel in my den ouden mensche die met onrecht t'leven naer-iaegt... is naar de betekenis alleszins duidelijker dan de gedrukte tekst waar het laatste van beide verzen voor twee interpretaties vatbaar blijkt: Vernieuwt in my den ouden mensche Die d'leven naer met liefde jaeght (18/43)... Ritmisch betekent de hs.-tekst een achteruitgang: de jambische versgang is er verstoord.
-	fol. 8v., nr. 9, str. 7: gewenschte rust vervang verlichte rust uit druk (19/46). Gebeurt dit niet omwille van de illuministisch-quiëtistische klanken die deze termen oproepen? Ligt de weglating van de 8^e strofe van 71/176 in dezelfde lijn?
-	fol. 8v., nr. 10, str. 1, v. 2: diet al om haeren Godt wou derven heeft beslist een duidelijker zinsschikking dan Om haeren Godt die 't al wou derven (20/48).
-	fol. 22v., nr. 28, str. 1, v. 5: soo zy in zyne smert', al haere smert'verloor sluit veel beter aan bij de titel van het lied (42/101: Hoe die Salighe in haer lijden Christum lijdende aensach) dan het vers in de druk waar wij 2 maal haere smert lezen.
-	fol. 24r., nr. 30, str. 8: overstroyt uit de drukken (43/103) wordt onverstroyt, wat het vers alleszins begrijpelijker maakt.
-	fol. 37r., nr. 47, str. 4: in de verzen: Wat kan ick anders verlangen / Oft begheeren opder eerdt / Dan van u die deught t'ontfanghen (nl. de ootmoed) Die alleen is wenschens weerdt... is alleen doorgehaald en vervangen door meer. Deze jongere correctie wordt bevestigd door het feit dat de gehele slotstrofe met de verzen: Gheeft my dese deught alleene... Gheeft my des' en anders gheene... eveneens is geschrapt. Wellicht kon de corrector het monopolie van de ootmoedigheid in het rijk van de deugden niet velen!
-	fol. 39r., nr. 50, str. 3: in het vers Sy hadd'haer minne trecken / van

[p. 65]

	Charitas gheleert (73/180) wordt Charitas duidelijkheidshalve door Godts liefde vervangen. Bij de lektuur zeker geen ritmische verbetering, bij het zingen daarentegen niet hinderlijk.
-	fol. 45v., nr. 60, str. 7: Troost u, sprack Godt, van claer ghesichte...is een verbetering tegenover het nietszeggende Looft Godt, sprack Godt...(85/210). De verzen uit het hs. sluiten beter aan bij de vorige strofe, die een klagende vraag is van de Salighe tot Godt.

Veel van de zgn. verbeteringen bewegen zich enkel op het ritmische of stilistische vlak. Het gaat hier meestal om minieme varianten, die, zoals reeds werd geïnsinueerd, waarschijnlijk vanuit de zangpraktijk zijn ontstaan. Zij kwamen wellicht gedeeltelijk eerder automatisch dan bewust tot stand.

Enkele voorbeelden:

- de wegwerking van de in de drukken vaak voorkomende inversies (zoals 15/36, str. 7: is uwe doodt; 85/210, str. 9: Schijnt sy; ib., str. 11, Godt volcht sy naer; 92/230, str. 7: hadd'sy troost) of wijziging van de woordschikking maakt het ritme vloeiender: bv.: 27/65, str. 6, v. 4: T'was die schoonheydt / die reynheydt die haer smaeckte wordt in het hs.: die schoonheyt wast', die reynheyt die haer smaeckte (fol. 12r., nr. 14).

b. Een kleiner aantal varianten betekenen, zoals gezegd, een verslechtering tegenover de tekstoverlevering in de drukken. De meeste zijn het onvermijdelijk gevolg van het copiëerwerk, zoals het wegblijven van een versregel (fol. 32r., nr. 42, str. 6: Wat haer overquam, vgl. 60/146), of zijn het resultaat van een soort automatische tekstverschuiving, die wij reeds bij de zgn. tekstverbeteringen signaleerden. Zo wordt in het slotvers van de 2e strofe uit 72/178 Al om met pure minne versmolt in vreden soet het woord vreden vervangen door liefden. Oorspronkelijk moet het zeker versmolt in vreden luiden: de titel (Hoe dat die Salighe vreedsamich was...) en de inhoud van het lied (cfr. de aanvang van de daaropvolgende strofe) staan er borg voor. Liefden heeft waarschijnlijk vreden vervangen onder invloed van de meer courante uitdrukking ‘in liefde versmelten’.

Tot zover deze representatieve bloemlezing uit de tekstverschillen die het hs. tegenover de drukken vertoont. Veel wijzer zijn wij er niet door geworden. Eén zaak evenwel moet nu wel duidelijk zijn: ons handschrift is de neerslag van een actieve omgang met Lucas' liederen. De keuze, de manifeste verwijdering van sommige compositorische elementen die niet één bepaald lied maar de gehele bundel aangaan, de bewuste en onbewuste tekstwijzigingen, alles wijst erop dat de liedteksten werden gebruikt, werden gezongen. Ik zou hierbij nog enkele gegevens willen betrekken. Op zichzelf hebben zij misschien weinig betekenis, maar geconfronteerd met de meer sprekende aanwijzingen die wij boven hebben aangeduid, kunnen zij onze opvatting nog komen versterken.

[p. 66]

1) Ik denk hierbij eerst aan de relatief talrijke kleinere verschillen die de tekst van het hs. op zichzelf noch beter noch slechter maken. Vele van deze minieme varianten lijken op hun beurt getuigenissen te zijn van wat wij tekstgebruik of -praktijk zouden kunnen noemen. Men vergelijke o.a. even:

-	dr. 29/70, str. 1			: Vierich in synen tempel sat /
				En hemel en aertrijck vergat
		str. 4		: Om heel in haren Godt te staen
	hs. nr. 16, fol. 13r., str. 1			: En hemel en aertrijck besat
			str. 4	: Om heel in haeren Godt te gaen
-	dr. 55/133, str. 4			: om haer ten besten heel te bieden
	hs. nr. 39, fol. 30r., ib.			: om heel ten besten haer te bieden
-	dr. 73/180, str. 4			: s'en maeckte in haer leven
	hs. nr. 50, fol. 39r., ib.			: s'en maect'in al haer leven
-	dr. 78/193, str. 3			: met liefde pur doorwondt
	hs. nr. 57, fol. 43v., ib.			: met pur liefde doorwondt
-	dr. 86/213, str. 2			: T'is groot / oprecht te wesen / veel houden van den schijn;
		str. 4		: Die haer voort drijft tot Godts autaer
	hs. nr. 61, fol. 46r., str. 2			: T'is veel oprecht te wesen meest houden vanden schijn
			str. 4	: Die haer zoo drijft tot Godts autaer
-	dr. 87/216, str. 4			: dan Godt den Heer'
	hs. nr. 62, fol. 47v., ib.			: dan pur Godts eer'
-	dr. 110/282, str. 2			: Waer in dat staet der sielen vré.
	hs. nr. 76, fol. 60r., str. 1			: waer in dat staet den waeren vré.

2) Merkwaardig mag ook de adaptatie heten die 15/36, str. 6 in hs. nr. 6, fol. 5v.-6r., str. 7 ondergaat:

dr.:

Maer, t'moest haer kosten lijf en goet /
Het moest'haer kosten vleesch en bloet /
Het moest'haer kosten siel'en leven:
Daerom weet dat ghy't all'om all'
Verlaten moet / eer dat Godt sal
Den troost u van dat uytvaert gheven.

hs.:

Die doot moet kosten lyf en goet,
Zy moet ons kosten vleesch en bloet
Zy moet ons kosten ziel en leven.
daerom, weet dat ghyt al om al,
verlaeten moet, eer dat Godt zal,
den troost u, van dat wtvaert geven.

De strofe handelt niet meer over Salighe, maar zij die het lied zingen, worden nu rechtstreeks bij de tekst betrokken (1^e pers. mv.). Een be-

[p. 67]

wuste tekstadaptatie voor of door een zingende gemeenschap? Dit tekstverschil kunnen wij weliswaar noch miniem, noch neutraal noemen. Toch aarzel ik sterk om er enige betekenis aan te hechten: de strofe komt voor in het lied met de plusteksten, wat meteen haar bewijskracht neutraliseert. De samensteller van het hs. kan haar zo in zijn bron gevonden hebben.

Hiermee zijn wij eindelijk bij de belangrijke vraag beland: gaat het hs. op de tekst van de druk terug of op een andere - weliswaar hiervan slechts licht afwijkende - teksttraditie? In dit laatste geval kan men de vraag nog toespitsen: zijn de wijzigingen wel de neerslag van een praktijk van de liederen, of gaan ze terug op een tekst waaraan ook de druk schatplichtig is? Hiervoor zou o.a. tot op zekere hoogte groep C pleiten, die onbetwistbaar liederen bevat uit Cloosterken, die de druk voorafgaan. J.F.J. van Tol meent dat de liederen uit groep A ‘niet copieën van gedrukte teksten’ vertonen⁽²²⁾. Hij bedoelt hiermee niet dat de samensteller de gedrukte teksten aanpast, maar lijkt te veronderstellen dat hij de druk niet gebruikt of kent; hij stelt zelfs de vraag of het hs. niet de copie zou zijn van een autograaf⁽²³⁾. Zo dit waar is, dan zou de druk tot een later stadium van de tekstoverlevering behoren dan het hs., en zou onze interpretatie van de tekstverschillen derhalve in de omgekeerde richting dienen te geschieden.

Eén ding pleit alvast sterk voor het bestaan van een ons onbekende bron voor het handschrift: de plus-strofen in nr. 6, fol. 5r.-6r. (str. 6 en 9). Zij luiden:

nr. 6:

O doot, hoe e'el is uwen naem'!
hoe weynige zynder bequaem
te voeren U in haere waepen?
alsmen moet wesen plaets' en tyt,
en zelfs zyn eygenzelven quyt,
en bloot, van al dat is geschapen?
(Hierop volgt dan bovengenoemde aangepaste strofe in de eerste
pers. meervoud).

nr. 9:

Sy was gevaeren inden Heer'
Z'en wist'van geenen wederkeer,
Zy bleef daer in dat graf beslooten,
Zy stont daer alles bloot en naect,
in haer begraefeniss' vermaect,
met duysent weelden overgooten. (= slotstrofe).

Deze inlassingen verstoren de gang van het lied niet. Str. 6 verraadt duidelijk literaire bekommernissen (edele naam, wapen voeren) en de vv. 1-2

(22) o.c., blz. 81.

(23) De vraag suggereert dat de Gentse spelling een aanwijzing zou zijn voor het autografisch karakter van het hs. of zijn bron (blz. 81). Het is echter onjuist dat de dichter ‘vele jaren in een Gents klooster doorbracht’. Den Bliiden Requiem kwam bovendien tot stand in Mechelen, de vaderstad van de dichter.

[p. 68]

en 3-4 van str. 9 keren ook nog elders terug in het oeuvre van Lucas van Mechelen (vgl. bvb. Bl. R. 135/357, str. 1). Een interpolatie van vreemde oorsprong lijkt dus weinig waarschijnlijk. Waarom deze liederen in de druk ontbreken is niet duidelijk. Men ziet geen reden waarom Lucas zelf ze zou hebben willen verwijderd zien. Gaat het om een vergissing bij het drukken? Eén zaak maken deze plus-teksten intussen wel waar: de samensteller van ons hs. ging elders dan in de druk zijn teksten zoeken. Het is dus zeer goed mogelijk dat de verschillen die het hs. tegenover de druk vertoont, reeds geheel of voor een deel in deze bron aanwezig waren. Dit tast o.i. geenszins de opvatting aan dat we ons met het Haagse hs. voor een tekstoverlevering van de liederen van Lucas van Mechelen bevinden, die het resultaat is van een keuze en een zangpraktijk. De bespreking van de liederen uit groep B en van de muziekopgaven achteraan in het hs. zullen de argumenten die wij hiertoe hebben aangehaald, gevoelig komen versterken. Beweert Van Tol nu dat ‘de copiist van het Scheurleer-handschrift de beschikking moet gehad hebben over oorspronkelijke manuscripten of copieën daarvan’⁽²⁴⁾, dan willen wij dat graag aannemen, op voorwaarde nochtans dat men de wijze waarop de varianten tot stand kwamen, en die wij hierboven hebben menen te onderkennen, in acht neemt. Men kan zich immers bezwaarlijk voorstellen dat de druk op een voor hem herhaaldelijk nadelige wijze van de oorspronkelijke auteurscopij zou afwijken, en zo zulks toch het geval was, welke kant moet men dan uit met de tekstadaptaties die uit het selectief karakter van het hs. zijn voortgevloeid?

(24) o.c., blz. 80.

B. De liederen uit andere bundels.

Van minder belang voor ons onderzoek zijn uiteraard de liederen die uit andere bundels herkomstig zijn (nrs. 91-119 en 164, vgl. inhoudsopgave). Wij zouden haast zeggen ‘gelukkig maar’, want deze teksten stellen talrijke problemen. Niet alleen is de herkomst van een aantal gezangen onbekend, maar een zestal nummers worden bovendien om een voor mij vooralsnog onbekende reden herhaald.

Van de onbekende liederen - zij werden als zodanig in het inhoudsoverzicht van het hs. aangeduid - hebben enkele waarschijnlijk slechts een handschriftelijk bestaan geleid. Aan te stippen valt de aanwezigheid van de tot nog toe onbekende Nederlandse berijmde parafrase van de Noche oscura van Juan de la Cruz (nr. 99, fol. 76v. - Dweers door een zeer duysteren nacht) en het Spaanse Teresa-lied⁽²⁵⁾. Beide liederen illustreren mede de belangstelling van de samensteller voor de mystiek. De andere teksten zijn

(25) De officiële uitgave (Santa TERESA de JESUS, Obras Completas...Transcripción, introduciones y notas de los padres Efren de la Madre de Dios y Otger Steggink (Biblioteca de Autores Cristianos), Madrid, 1962, blz. 480) telt 8 strofen, de versie van het hs. 13. De str. 1 en 2 van de editie ontbreken in het hs. De str. 1, 8, 9, 10, 11, 12 en 13 van het hs. zijn plusstrofen.

[p. 69]

overwegend kerstliederen (met de doublures de nrs. 91, 92, 93, 95, 96, 97, 112, 113, 114, 115, 118, 119); daarnaast noteren wij drie verrijzenisliederen (nrs. 101, 102, 103), twee Marialiederen (nrs. 106 en 110, een Mariaklacht) en enkele psalmvertalingen (nrs. 105 en 164)⁽²⁶⁾, Jezus- en inkeerliederen (met doublures de nrs. 94, 98, 100, 104, 108, 109, 116 en 117). De meeste ervan vonden wij in andere bundels terug. Voor de datering van het hs. spelen deze teksten, zoals zal blijken, geen rol.

Bepaald raadselachtig is de herhaling van enkele liederen, kennelijk gepleegd door dezelfde hand. Binnen de ruimte van nog geen 10 folio's lezen wij tweemaal de tekst van de nrs. 91 (114), 93 (118), 94 (111), 95 (112), 96 (113) en 98 (116). Ik kon voor deze doublures geen zinnige reden vinden. De onderlinge varianten die zij vertonen, liggen alle op het niveau van het tekstgebruik, en wettigen zeker geen tweede opname in de bundel. Sommige herhalingen krijgen achteraan een nieuwe muzieknotatie (nrs. 116 en 118), terwijl voor andere deze notatie op haar beurt gewoon een herhaling is.

(26) Nr. 164 bleek Datheens vertaling van ps. 3 te zijn. Cfr. n⁽¹⁹⁾.

(19) De Nieuwe Taalgids, 64, (1971), blz. 176.

C. De liederen over het Cloosterken.

Groep C, die nauw aansluit bij de liederen uit Cl., vormt veruit de belangrijkste bijdrage van het Haagse handschrift voor de studie van de poëzie van Lucas van Mechelen: 37 liederen uit deze groep bereikten nooit de drukpers, terwijl 6 teksten in een min of meer gewijzigde en aangepaste vorm in het gedrukte Cl., of Dr. All., of D.S.N. te vinden zijn. Voor de oplossing van het auteursprobleem van dit laatste werk betekent zulks een definitieve bijdrage. Meer nog: uit het onderzoek van de 37 ‘nieuwe’ liederen zal blijken dat wij ons met het handschrift voor een kopie van een soort voorontwerp, of althans niet goedbevonden liedteksten bevinden, die de auteur oorspronkelijk voor Cl. had bestemd. Meteen wordt duidelijk dat dit onderdeel van het hs. niet alleen voor de kennis van Lucas' mystiek een voorname aanvulling betekent, maar tevens de gelegenheid biedt een stadium van de specifiek literaire genesis van Cl. in ons onderzoek te betrekken.

Vooraf dient nog even aan de compositie en de inhoud van het gedrukte Cl. herinnerd te worden. De uitgegeven bundel (1639) is de onontbeerlijke achtergrond, waarop de betekenis van de liederen uit het hs. zich zal aftekenen. Hoofdthema van de bundel is de mystieke heropstanding in God door een totale onthechting (Cloosterken der gheestelijcke verryssenisse ofte der ontwordentheyt). Het allegorische concept is bevattelijk en beslist eenvoudiger dan in Bl. R. en Dr. All. In een samenspraak met een Godt-soeckende ziel verhaalt een Godt-ghenietende ziel haar wedervaren in het Cloosterken, dat een symbool is van de mystieke begenadiging. Op een morgen werd zij naar het Cloosterken geroepen (5/16), dat zich bevindt in het gewest van de blooten grondt der zielen (7/19). De reis daarheen zat vol moeilijkheden: zij werd gehinderd door de sinnen (9/23) en liep over

[p. 70]

het pad van de minnelijcke verloocheninghe (11/27). De leydtsman of de gids van de ziel was het bloodt Gheloof (12/29), haar reys-stock was de gheestelijcke blijschap (13/31) en haar voedsel (teerkost) vond zij in de vrede der zielen (14/33). Tijdens deze reis mocht zij zich onder geen beding ophouden (15/35) totdat zij haar doel, de poort van het Cloosterken die den blooten Niet is (16/37) had bereikt. Daar (d.w.z. in de vernietinghe) kwam het Goddelijck licht haar tegemoet (17/41). Nu is met de eigenlijke beschrijving van het mystieke leven een aanvang gemaakt. Centraal staat God die, naar het relaas van de Godt-ghenietende in het Cloosterken, voor haar alles betekende⁽²⁷⁾: God was er haar celleken (20/48), beddeken (21/50), het werckhuysken (23/55), kercxken (24/57), oratoorken (25/59), het choorken (27/64), refterken (28/66), wijnkelderken (29/69) en het sieck-kamerken (30/71); meteen handelt de Godt-ghenietende dus over de verhouding tussen actie en contemplatie, het gebed, de geestelijke dronkenschap en de minnewonde. Daarna verlaat de allegorie het architectonisch uitzicht van het kloostergebouw om zich te wenden tot de pijlers van het kloosterleven zelf: de kloosterregel die gelijk wordt gesteld met den wille Godts (32/76), het silentium dat hiervan een belangrijk aspekt is (36/84) en de drie kloostergeloften (33/78 tot 36/82). Aan de gehoorzaamheid en de armoede wordt ten slotte een hele reeks liederen gewijd (38/89 tot 66/163). Beide vota worden, zoals elders wordt aangetoond, mystisch geinterpreteerd. Een dergelijke analyse van de reynicheydt ontbreekt: maer hier van dient tot meerder klaerheydt met onghebonden reden in een ander boeck ghesproken te worden (blz. 166) (Cfr. infra).

Vertoont de allegorische opbouw van Cl. klaarheid en - in tegenstelling tot de andere bundels - eenheid, dan moet bovendien nog gewezen worden op een formele eigenaardigheid die deze klare eenheid op een literair bijzonder ongelukkige wijze wil beklemtonen: in het voorlaatste of laatste vers van elke strofe komt het woord Cloosterken voor, als een soort bindmiddel, als nooit vergeten symbool⁽²⁸⁾!

Wat bieden nu de Cl.-liederen uit het hs.? Theoretisch kan men de vraag laten gelden of deze liederen wel van de hand van Lucas van Mechelen zijn. Ik voel mij evenwel geenszins geneigd om hieraan te twijfelen. De keuze uit de Bl. R. (groep A) leert ons al dat de samensteller van het handschrift over een respectabel aantal liedteksten van Lucas beschikte, die waarschijnlijk niet op de drukken teruggaan. Dat het in groep C wel degelijk om teksten gaat die voor het tweede deel van Den Boeck der Gheesteliicke Sanghen werden geschreven bewijzen de volgende argumenten:

1) De aantekening op de rechterrand van fol. 100r. Zij is van de hand van de samensteller en luidt: ‘Noteert dat zoo dicwils in dit liedeken, ende de naervolgende, gesproken wordt van een cloosterken, dattet moet verstaen worden, van het cloosterken van ontwordentheyt’. Hiermee wordt

(27) Het Canfeldiaanse procédé is duidelijk (cfr. infra).

(28) De plaats van het woord Cloosterken ligt evenwel nooit vast, zodat hier van een ana- of epiphora geen sprake kan zijn. Retorisch interpreteren wij het verschijnsel best als een soort recapitulatio, maar dan één van de vervelendste soort.

[p. 71]

niet alleen het allegorisch karakter van de liederen dat in een keuze uiteraard minder tot zijn recht komt, aangeduid, maar er wordt tevens gezinspeeld op de titel die Lucas aan zijn bundel had gegeven.

2) Groep C bevat enkele liederen die ook in uitgegeven bundels van Lucas van Mechelen voorhanden zijn.

-	Het eerste lied van de groep (nr. 120, fol. l00r.-v.) is lied 5/16 uit de druk. De tekst uit het hs. telt echter 2 strofen meer.
-	Druk 24/57 is duidelijk een aanpassing van hs. nr. 133, fol. 111r.-v.^(29). Over de aard van deze en andere aanpassingen handelen wij straks.
-	Nr. 140, fol. 117v.-118v. heeft als eerste strofe de aanvangsstrofe van Dr. All. 1/1. Vanaf de tweede strofe lopen beide teksten echter volkomen uiteen^(30).
-	De nrs. 134 (fol. 111v.-112v.), 135 (fol. 112v.-113v.) en 160 (fol. 135r.-136r.) vinden wij in een aangepaste vorm gedrukt terug in D.S.N. resp. op blz. 23, 21 en 46. De vermoedens dat dit werk van de hand van Lucas van Mechelen zou zijn, worden hierdoor gesterkt. Ik zie derhalve geen reden meer waarom men althans de zgn. liedekens uit D.S.N. niet aan onze dichter zou toeschrijven. Over het auteurschap van de alexandrijnen in deze bundel bestaat evenwel nog onzekerheid (Cfr. infra, hoofdstuk IV).

3) De formele eigenaardigheid die voor de druk van Cl. zo kenschetsend is, is ook in de teksten van het hs. voorhanden. Op enkele uitzonderingen na, bevat de voorlaatste versregel van elk der zgn. ‘nieuwe’ liederen het woord Cloosterken. De uitzonderingen zijn de nrs. 136 (fol. 113v.-114v.), 137 (114v.-115v.), 140 (fol. 117v.-118v.: ontbreekt enkel in de bovengenoemde beginstrofe van Dr. All. 1/1), en 156 (fol. 131v.-132v.), waar het woord slechts in de 7e strofe voorkomt.

4) Wat de thematische uitwerking aangaat, vertonen de teksten van groep C geen noemenswaardig onderscheid met de gedrukte editie. De liederen bezingen er dezelfde heropstanding doorheen de onthechting, in dezelfde geest. Enkele malen zijn de toespelingen op het hoofdthema in termen gesteld die duidelijk aan de titeluitleg van de editie herinneren: Cloosterken...Daer de nieuwe Creature Verrijsende uyt haeren ouden mensch / al wat sy van ghebreckelijckheydts weghen in haer selven gheworden was / door het in-wercken der ghenaeden in Godt ontwordt. In dit verband citeer ik o.m. nr. 148 (fol. 125r.-v.), str. 6:

Met des' deucht onberoert⁽³¹⁾,
zult staen uut u gevoert,
als vander doot, in my verresen,
den ouden mensch' gestorven pur,
zult eene nieuwe creatur',

(29) Door Van Tol (o.c.) over het hoofd gezien.

(30) Ten onrechte beweert Van Tol (o.c., blz. 80) dat het hier de volledige tekst van het lied uit Dr. All. betreft.

(31) Nl. de armoede.

[p. 72]

 

int'cloosterken, mijn uutghelesen,

 

in all'oprechticheden wesen.

nr. 154 (fol. 129v.-130v.), str. 6:

Al wat my toehoort, is onpur,
k'en mach myn kleedt niet draegen,
ic moet zyn een nieuw' creatur;
wil ic den Heer' behaegen,
int cloosterken moet vallen af,
ooc t'beelt, dat my myn wesen gaf.

Onmiddellijk rijst hierbij de vraag waarom Lucas dan deze liederen niet heeft uitgegeven. Wij kunnen naar de oorzaak gissen, die kennen doen wij echter niet. Vast staat dat de liederen die voor ons liggen een ander ontwerp van de bundel verraden, een ontwerp dat de dichter om een of andere reden heeft verworpen. Is dit de reden waarom Cl. pas in 1639, het jaar waarin het privilegie verstreek, is verschenen, alhoewel het in 1631 al als tweede deel van Den Boeck der Gheesteliicke Sanghen was aangekondigd? Ook de approbatie van censor Arents uit 1629 en het Verlof der Overheydt van het jaar daarop gaven al de toestemming voor het drukken van Cl⁽³²⁾.

Hoe kan men nu in de teksten van groep C een naderhand verworpen ontwerp van Cl. herkennen? Vooraf wenden wij nog even onze blikken naar het gedrukte Cl. De allegorie ontwikkelt zich in een samenspraak tussen een Godt-ghenietende en een Godt-soeckende ziel. Het is van groot belang hierbij op te merken dat de Godt-ghenietende steeds in de eerste persoon enkelvoud spreekt, en wel in de verleden tijd: zij heeft het immers aanhoudend over de dingen die zij vroeger in het Cl. heeft ervaren. Op het ogenblik dat ze spreekt verblijft ze - tot haar grote spijt overigens - niet meer in het Cloosterken. Lied 5/16 spreekt in dat opzicht duidelijke taal:

Mijn leven was daer mijnen Godt/
Mijn Godt/had ick daer toch ghebleven!
Wat had ick in dat minne-slodt
Bevonden in die rust verheven?

In t' Cloosterken daer Godt my nam/

En my soo mildelijck voor quam.

Ommers t'heeft hem weer goedt ghedocht/
Die my mijn selven scheen ontvloghen/
Dat hy my weder heeft ghebrocht/
Tot dat ick weder word'ghetoghen/

Tot dat ick t'Cloosterken van her

Weer in-gaen/dat ick sien van ver (str. 10 en 11).

De opzet is hoogst merkwaardig, raadselachtig zelfs. Houdt het verband met de situatie waarin de dichter zich bevond? Ik waag het voorlopig niet de Godt-ghenietende met de dichter te identificeren, maar het valt moeilijk te beweren dat een dergelijk concept van de samenspraak didactisch

(32) De veronderstelling van Van Tol, alsof de originele tekst niet de goedkeuring van Lucas' oversten kon wegdragen (o.c., blz. 80), lijkt weinig waarschijnlijk.

[p. 73]

een verhelderende uitwerking heeft. De opvatting van de dialoog in het handschrift wijkt hiervan - met uitzondering van het bewuste lied 5/16, dat er als eerste lied van de groep is opgenomen - volkomen af. Ook op het plan van de allegorie zijn er verschillen. De allegorische voorstelling van de mystieke opgang als een kloosterleven lijkt evenwel al van bij de aanvang Lucas' bedoeling geweest te zijn. Uit het handschrift kan men enkel opmaken dat de allegorie oorspronkelijk misschien iets ingewikkelder was.

In het concept van de dialoog en de allegorische elementen tekent zich dus duidelijk een afgekeurd project van Cloosterken af. Wij behandelen beide indicatoren afzonderlijk om daarna een poging te ondernemen het oorspronkelijk opzet van Lucas van Mechelen te reconstrueren. Ten slotte zal een confrontatie tussen deze reconstructie en de uitgegeven tekst nogal leerrijk blijken.

Hoe zien de teksten van groep C er nu uit als samenspraak? Het eerste lied (nr. 120), dat, zoals wij reeds zeiden, op twee plus-strofen na, de tekst biedt van Cl. 5/16 en tot de uiteindelijke redactie behoort, laten wij hier uiteraard voorlopig buiten beschouwing. Het verloop en de opbouw van de dialoog is er op zijn zachtst gezegd ingewikkeld. Hiervan valt de oorzaak wellicht weer te zoeken in het feit dat de samensteller van het handschrift een keuze gedaan heeft uit een groter geheel. Of moeten wij aan verschillende redactie-lagen denken, waarin Lucas' telkens weer een andere dialoog-vorm zou hebben geprobeerd? Een eerste reeks liederen bevat een samenspraak die vrij eenvoudig is opgevat. De Godt-ghenietende spreekt niet rechtstreeks over zichzelf zoals in de gedrukte tekst, maar heeft het over een ziel die in het Cloosterken geraakt is: ‘Van d'oeffening' wil ic u spreken / Daer zy in staet, die Godt daer heeft geleit...’ (nr. 121, fol. 101r., str. 1). Zij spreekt dus over een derde, en wel in de tegenwoordige tijd. De rol van de Godt-soeckende is in hoofdzaak beperkt tot het verzoeken om uitleg, de zelfopwekking en het leveren van commentaar op wat de Ghenietende verhaalt. Op die wijze geïnterpreteerd doet het procédé onmiddellijk aan Bl. R. denken. Ook daar verhaalt Innighe aan Begheerighe over de uytvaert of de mystieke opgang van Salighe:

Rijst op ghij blijde van ghemoet
En wilt niet langh' u comst uytstellen;
Met vlijt u deurken open doet
Die wonder hebb' u te vertellen.
Gheweest hebb'ick in een uytvaert
Daer die dood d'leven heeft ghebaert (1/1, str. 1).

Men kan hierbij herhalen dat Cl. op het titelblad van Bl. R. als tweede deel van Den Boeck der Gheesteliicke Sanghen staat aangekondigd! Dat de dialoog aanvankelijk vanuit een gelijkaardige situatie vertrok zou dus niet verwonderlijk mogen heten. De Godt-ghenietende uit het hs. speelt zo ongeveer dezelfde rol als Innighe in Bl. R. Zou men hiertegen opwerpen dat de Godt-ghenietende in het hs. ten onrechte haar naam draagt, vermits zij het over een derde ziel heeft die in het Cl. is, dan mag men eveneens

[p. 74]

niet uit het oog verliezen dat haar deze naam in de druk al even ongewettigd schijnt toebedeeld, vermits zij, op het ogenblik dat zij daar aan het woord is, niet langer meer in het Cl. verblijft. Godt-ghenietende zou dan gewoon betekenen iemand die al zekere vorderingen in het mystieke leven heeft gemaakt, en mag dan als het equivalent gelden voor Innighe⁽³³⁾.

Toch meen ik deze mogelijkheid, die op zichzelf gezien zinnig is, te moeten afwijzen. Is het immers niet veel waarschijnlijker dat de Godt-ghenietende over haar ziel, d.w.z. over zichzelf spreekt⁽³⁴⁾? Vragen van de Godt-soeckende als:

Het is oprecht,
het is voorwaer verheven,
pur ende bloot te leven:
maer, om Godts wille, zeyt,
of die reyn' ziel' in cloosterken zo claer
haer zoo altyt, getogen vynt, uut haer (nr. 122, fol. 102r, str. 1)

schijnen op het eerste gezicht het tegendeel te bewijzen, maar andere teksten veronderstellen duidelijk dat Godt-ghenietende zich in het Cloosterken bevindt. In nr. 142 (fol. 119v.) verklaart dezelfde Godt-soeckende immers:

Dat ick my grondich uutgaen moet,
leert ghy my wel, vriendinne zoet;
t'is haest geseyt: heel uut u scheyt,
maer t'heeft veel inne, uut te gaen,
die buyten t'cloosterken moet staen,
daer ghy den Heer' moocht schauwen aen.

U vyndt ghy in den vrede still';
my vynd'ic, daer ic niet en will'...

De Godt-ghenietende spreekt trouwens voortdurend als iemand die het kan weten! Dit alles brengt ons meteen een flink stuk dichter bij de dialoog van de druk, waar de ghenietende in het Cloosterken is geweest.

In bovengenoemde dialoogsituatie bewegen zich duidelijk de nrs. 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145 en 146. In enkele gevallen ontbreekt de aanduiding welke van de beide zielen aan het woord is (nrs. 132, 133, 134, 135, 138 en 144) maar uit de inhoud van het lied blijkt genoegzaam dat het hier - met uitzondering van nr. 144 dat wij aan Godt-soeckende toeschrijven - de ghenietende betreft. Soms worden de Godt-soeckende liederen in de mond gelegd die eveneens en wellicht verkieslijker door de Godt-ghenietende hadden kunnen gezongen worden (de nrs. 128 en 130). Ik vermoed dat het hier vergissingen van de kiezende copiist betreft, die aan de aard van de samenspraak geen afbreuk doen.

Vanaf nr. 147 dagen enkele nieuwe elementen op. In dit lied richt de Godt-soeckende zich niet langer meer tot haar gewone gesprekspartner, maar direct tot God. Daarop ontspint zich een dialoog tussen Den Heere en de Godt-soeckende (nrs. 148, 149, 150 en 151) die wordt afgesloten met een zang door de Godt-ghenietende ‘vande gene die int'Cloosterken zyn’

(33) De gelijkenis met Ruusbroecs innighe leven is in dat geval duidelijk.

(34) Het procédé is in de mystieke literatuur schering en inslag.

[p. 75]

(nr. 152). In het volgende lied wordt de Godt-soeckende, die verhoord is, D'Ingelaeten ziele. Inhakend op wat de ghenietende zopas verkondigde over hen die in het Cloosterken leven, zingt zij:

Geluckich zyn zy die hier leven,
die in des' zoete weelden woonen,
die Godt hier comt des'plaetse geven,
ende hier wilt, hem zelfu' geven,
o cloosterken bly boven maeten;
daer my den Heer' heeft in gelaeten (nr. 153, fol. 128v).

Vervolgens zet zij haar tweespraak met God verder (nrs. 154 en 155). Over de acht volgende liederen (nrs. 156-163), die wellicht hierbij aansluiten, handelen wij straks.

Wat moet nu over die uitbreiding van de deelnemers aan deze ‘heilige conversatie’ worden gedacht? Gaat het hier om een derde redactielaag, of zijn de liederen uit het hs. terug te leiden tot één ontwerp, waarvan wij, door de schuld van de kiezende copiist, enkele belangrijke onderdelen moeten missen? Voorlopig zie ik geen bezwaren om alles als één geheel te beschouwen. Het is zelfs zeer opmerkelijk dat het opzet met deze uitbreiding nu wel erg aan de compositie van Dr. All. doet denken! Ook daar leidt een Vriendt een deughdelijcke ziele naar God, net zoals in het handschrift de Godt-ghenietende uitdrukkelijk als begeleidster van haar gezellin optreedt:

vervolgen nu, gaen ic met u,
naer t' cloosterken van den geminden,
oft ghy daer plaetse kost gevynden (nr. 146, fol. 123r)⁽³⁵⁾.

Frappant wordt de gelijkenis pas, wanneer Godt met de ziel in gesprek treedt. Er zijn nog meer details die toelaten het Cl.-ontwerp van het hs. met de samenstelling van Lucas' derde bundel te vergelijken. Over de aanvangsstrofe van nr. 140 (fol. 117v.) die als Dr. All. 1/1 voorkomt, hadden wij het al. Vermeldenswaard zijn ook de liederen waarin een groep zaligen (zich uiteraard bevindend in Cl.) wordt bezongen. Dergelijke liederen zijn in Dr. All. vrij talrijk: in de woestijne des ghelatenheydts liggen de berghen van de acht salicheden, die bevolkt zijn door contemplatieve zielen die elk op hun wijze één der acht zaligheden beleven. Sporen van een gelijkaardige lof op de inwoonders deser berghen of weyden zoals het ook vaak heet, of althans van hetzelfde procédé mag ik misschien lezen in het reeds vermelde nr. 152 (vande gene die int'Cloosterken zijn), en in een lied dat ik opzettelijk heb nagelaten te vernoemen, nl. nr. 136, Vande gehoorsaemheyt (fol. 113v.-114v.). Aanvankelijk wist ik met dit lied geen kant uit, ook al omdat het woord Cloosterken er nooit in voorkomt. Bij nader toezien is het geschreven als de bewuste lofliederen uit Dr. All.: gedeeltelijk in de derde persoon meervoud en bovendien gesitueerd in een analoog landschap, in dat vermaeck, in die hemelsche weyden (fol. 114r., str. 4). Het lied vangt echter aan als een getuigenis over het verleden in de eerste persoon enkelvoud, zoals de liederen in de druk (Str. 1). Toch is het niet

(35) Later wordt de Vriendt in Dr. All. afgelost door Charitas, die meer van het mystieke leven lijkt af te weten.

[p. 76]

in de definitieve uitgave opgenomen. Precies het gebruik van de 3^e pers. mv. vanaf strofe 2 en de afwezigheid van de term Cloosterken maken dit onmogelijk. Dat wij hier voor een tekst zouden staan die niet tot de afgewezen groep teksten behoort, maar voor de druk was bestemd, is derhalve onwaarschijnlijk. Op een of andere wijze is lied nr. 136 met onze teksten verbonden. De gelijkenis met Dr. All. pleit hiervoor. Het is niet onmogelijk dat deze tekst oorspronkelijk uit een andere context stamt, en hier door Lucas met het oog op een inlassing in Cl. of door de kopiist werd ingevoegd. Eén tekst acht ik echter een te smalle basis om van een tweede redactielaag te spreken.

Veel lijkt er dus op te wijzen dat wij hier voor één ontwerp staan, althans wanneer wij vertrekken vanuit de dialoogsituatie. Het mag zelfs verrassend heten dat wij in de opzet kentrekken onderkennen van de compositie van Dr. All. Zou Lucas dan voor zijn derde bundel gedeeltelijk naar zijn eerste plannen voor Cl. hebben teruggegrepen? Voor D.S.N. beschikken wij over meer gegevens: zoals gezegd grijpen drie liedekens op teksten van het eerste Cl. terug. Voor Dr. All. moeten wij het slechts met de beginstrofe van nr. 140 stellen, maar wijst het concept van de dialogen niet in deze richting? Lucas heeft de verzenvoorraad, die hij na de afwijzing van zijn eerste ontwerp van Cl. voorhanden had, blijkbaar niet onbenut gelaten⁽³⁶⁾.

Resten ons nu nog de laatste acht liederen (nrs. 156-163). Thematisch en vormelijk - het steeds herhaalde woord Cloosterken ontbreekt slechts in nr. 156, waar het maar een keer voorkomt - sluit deze groep duidelijk aan bij de vorige liederen. Wat betreft de dialoogvorm staan wij echter voor een vacuum: nergens wordt de spreker of beter de zangeres opgegeven. Vanuit onze kennis van de vorige liederen zijn wij echter voldoende gewapend om ons aan de volgende interpretatie te wagen: de nrs. 156 (fol. 131v.-132v.: Vanden lof Godts), 157 (fol. 132v.-133r.: Noch vanden lof Gods), 160 fol. 135r.-136r.: Van het ghebet), 162 (fol. 137r.-137v.: Noch van stil-zwyghen) en 163 (fol. 137v.-138v.: Lof en danckzegghynghe) zijn teksten die haast met zekerheid in de mond van D'Ingelaetene kunnen worden gelegd. Zij worden uitgesproken door iemand die in Cl. verblijft en zijn in de eerste persoon enkelvoud gesteld. Ook aan Godt-ghenietende vallen enkele liederen toe te kennen: zij handelen over een ziele (zoals gewoonlijk in de derde pers. enk.). Het is echter de vraag of zij in deze liederen nog wel aan een beschrijving van haar eigen toestand toe is. Ik geloof het niet. Zij handelt wellicht over de nu Ingelaeten ziele. Een indicatie daarvoor lees ik in het beginvers van nr. 159 (fol. 134r.-135r.: Vande aerme van geeste):

Comt vrienden, comt ende aenschaut,
wat hof dat hier dit zielken haut...,

waarin zij zich uiteraard niet meer tot de Ingelaetene richt, maar tot de

(36) Dat zowel Dr. All. als D.S.N. postume uitgaven zijn, kan de veronderstelling uitlokken dat beide bundels niet door Lucas werden samengesteld, maar door een ander die o.a. beschikking had over het verworpen eerste Cl. Wij behandelen deze kwestie in extenso, waar wij beide bundels bespreken.

[p. 77]

lezers zelf. Nr. 158 (fol. 133r.-134r.: Vant'uutwendich werck) daarentegen is een aanspraak in de ghy-vorm: het lied sluit duidelijk aan bij nr. 157. Het moet dus blijken dat ook binnen het Cloosterken nog een en ander te leren valt voor de Godt-soeckende, iets wat wij uit haar gesprek met Den Heere al weten. Nr. 161 is een lied gesteld in de 1^e pers. mv. Men zou dit kunnen interpreteren alsof de Ingelaetene ziele er samen zingt met hen die in het Cloosterken zijn (vgl. nr. 152) of een soort duo naar voren brengt met de Godt-ghenietende. Ik verkies dit lied nochtans gewoon toe te schrijvan aan de Godt-ghenietende: noch de allegorie noch de dialoog ondervinden daar hinder van. Het laatste lied (nr. 163) doet zich werkelijk voor als een slotlied en heeft de allures van Bl. R. 140/373. Hoogstwaarschijnlijk vormde het het orgelpunt van het ontwerp. Thematisch is dat bijzonder duidelijk. De verrijzenis in het Cloosterken is geschied. De slotstrofe luidt:

Alleluya, ic staen in hem
myn cleynheyt is verheven,
alleluya, met blijde stemm',
alleluya, zoet leven!
t'rijck'Godts is my gegeven;
om t'cloosterken daer ic in stae'
nu duysentmael alleluya (fol. 138v).

De aandachtige lezer zal het ten slotte niet ontgaan zijn, dat lied nr. 137 tot nog toe onvermeld is gebleven (fol. 114v.-115v.: vande heylige Aermoede). Er is niet aangeduid wie het woord heeft, en de beruchte recapitulatio van Cloosterken komt niet voor. Of het oorspronkelijk voor Cl. bestemd was, durf ik niet uitmaken, maar daar het lied handelt over een ziele kan men het met enige zekerheid beschouwen als gezongen door de Godt-ghenietende.

Tot zover dan de opeenvolging der liederen van groep C. Men is dus in staat mits enkele - overigens verantwoorde - gissingen het verloop van de zangen te volgen. Alvorens eindelijk tot de reconstructie van het zgn. eerste Cl. over te gaan, dienen wij eerst nog de allegorische structuur van het hs. met de druk te vergelijken. Wij wezen er al op dat de thematische gelijkenis tussen de liederen van het hs. en de druk volkomen is. In de allegorie zijn er eveneens veel overeenkomsten. De weinige verschillen zijn echter van die aard, dat zij ons in staat stellen iets te vernemen over de richting die Lucas met zijn herwerking heeft willen inslaan.

Aanvankelijk vatte Lucas zijn allegorie misschien iets ingewikkelder op. In de Voor-reden van Cl. die het Cl. in tegenstelling tot de titel toch als tweede deel van de Gheestelijcke Sanghen aankondigt, verklaart Lucas:

Aengaende de dispositie van de materie is hier wat veranderinghe ghenomen, ghevoeght zijnde, naer de uytwendighe wijsen ende lichaemelijcke oeffeninghen, door de welcke men de volstandigheydt proeft vande ghene, die tot een Clooster-leven ontfangen worden die hier Gheestelijck toe-ghe-eyghent zijn tot de Oeffeninghe van den inwendighen mensch, bequaem voor alle persoonen...

De aangebrachte veranderinghe is natuurlijk geen zinspeling op een be-

[p. 78]

werking van Cl.! Zij doelt op de wijziging in de allegorische voorstelling t.a.v. Bl. R. De allegorie van het Cl. ziet Lucas als bequaem voor alle persoonen. Dit houdt in dat men alleen die elementen uit het kloosterleven in de allegorie mag betrekken, die aan alle persoonen bekend zijn. Lucas houdt zich daaraan, ook in zijn eerste liederen. Toch kan ik mij niet van de indruk ontdoen dat zijn allegorie bij de aanvang iets ingewikkelder was. Men versta hierdoor niet dat Lucas daarom deze gedichten uiteindelijk uit de druk heeft geweerd. Zo gecompliceerd zijn zij nu ook weer niet. Overzichtelijk zien de allegorische eigenaardigheden van het oorspronkelijk opzet er als volgt uit:

a - nr. 124 (fol. 103v.-104r.) Vanden speelhof der menscheyt Christi. Een analoge voorstelling komt voor in Bl. R. (3/6, 4/9, 6/15, 8/20) en houdt verband met de kapucijnse spiritualiteit die de navolging van de mensheid van Christus en diens passie als een der zwaartepunten van het mystieke leven beschouwden. De speelhof wordt hier voorgesteld als een soort voorhof van het kloostergebouw, want lanxt daer geraakt men tot bij het Cloosterken. Het is niet onmogelijk dat Lucas bij deze voorstelling van zaken gedacht heeft aan een gewoonte van de kapucijner architecten: vóór het klooster lieten zij vaak een oppervlakte onbebouwd waarin een kruis stond geplant. Dit kruis werd opgericht waar de paters de stichting van een klooster voorzagen⁽³⁷⁾.

b - In dr. 16/37 is de poort van het Cl. symbool van de vernieting. In het hs. is de voorstelling niet zo eenvoudig. Lucas maakt er een onderscheid tussen een eerste poorte en een binne-poorte. In nr. 125 (fol. 104r.-105r.) wordt de eerste poort voorgesteld als de geestelijke armoede; in nr. 127 (fol. 105v.-106v.) wordt de ziel gewaarschuwd dat er nog een binne-poorte is; deze is de voorstelling van het bloot geloof. Met de eerste poort wordt waarschijnlijk de buitendeur van het klooster bedoeld, die o.m. toegang verschaft tot het gastenkwartier. De binnendeur scheidt het slot af van de buitenwereld en geeft uit op het kloosterpand. Zoiets kan men nu nog in de meeste kloosters zien⁽³⁸⁾. Over de binne-poorte wordt ook nog gesproken in nr. 128 (fol. 107r.-108v.). In de nrs. 150 (fol. 126r.-127r.) en 151 (fol. 127r.-128r.) stelt de binne-poorte de vernieting of de ontwordinghe voor. Daar het hier om liederen gaat die zich in de tweede reeks van de groep bevinden, zou men geneigd kunnen zijn om deze reeks als een andere redactie te beschouwen dan de eerste. Kon men immers uit de wijziging van de dialogen nog niet met volle zekerheid tot het bestaan van deze redactie besluiten, dan zou de tegenstrijdigheid in de allegorische voorstelling voor het bestaan van deze het overtuigend bewijs moeten zijn. Zoveel mag men echter uit deze discrepantie niet afleiden. Wij weten dat voor Lucas zowel

(37) P. HILDEBRAND, Les Capucins en Belgique et au Nord de la France, Antwerpen, 1957, blz. 110-111, met de afbeeldingen op blz. 56, 64, 109 (Mechelen), 213.

(38) P. GERLACH, De architectuur der Capucijnen. III. De eigen bouwtrant der Capucijnen, F.L., 38 (1955), blz. 85: ‘Voor de Nederlanden is klassiek: een eenvoudige ingang met portaal, gevormd door twee afsluitende deuren aan de binnenen buitenkant’. De binnendeur hoeft niet noodzakelijk direkt toegang te verlenen tot het slot. In vele gevallen is hiervoor een derde deur voorzien.

[p. 79]

de armoede als het bloot geloof twee zeer belangrijke aspecten van de vernietinghe zijn⁽³⁹⁾. Thematisch betekent daarom precies de voorstelling van één kloosterpoort als allegorie voor den Niet geen wijziging.

c - nr. 130 (108v.-109v., noch van pure meijnijnghe) gaat over de eerste lesse die de ziel tijdens haar proef-iaer in het Cloosterken krijgt, nl. des ooghs bewaereniss'. Het oog staat recht op God gericht. Het gaat niet over de modestia maar over de recta intentio. Vandaar ook de titel van het lied. Het beeld van de eerste lesse ontbreekt in de druk.

d - Eigen aan de liederen uit het hs. is de belangrijke rol die de kleding er speelt. Het valt trouwens te verwachten dat dit beeld zou verbonden worden met het afleggen van de oude mens. In de druk wordt de ceremonie van de kleding bij de aanvang van het kloosterleven slechts zeer terloops en zonder gepreciseerde allegorische betekenis vermeld (4/14). Voor het ontwerp in het hs. is het tegenovergestelde waar. In nr. 147 (fol. 124r.-125r.) brengt Godt-soeckende een nieuwe dimensie in de dialoog (cfr. boven). Zij richt zich rechstreeks tot God en vraagt hem o.a. naar de kloosterkleding. De allegorie staat er duidelijk in verband met het hoofdthema:

T'ontfangen zoek'ic het habyt,
maect my toch myne cleerkens quyt,
my selven, my ontnemt,
maect my, van my vervremt,
die om U, (myn ghenuchte),
naer t'cloosterken verzuchte (Str. 5).

Eens ingelaeten verzoekt de ziel opnieuw om het habijt: nr. 154 (fol. 129v.-130v. D'Ingelaetene ziele wenscht om het cleedt om vande Godtheyt becleedt te zyn):

Den Heer' gaen ic doen eene be',
dat hy m'heel doet verrysen,
dat hy my cleed'in deze ste',
dat hy my wilt bewysen,
dat hy int'cloosterken my iont,
dat ic in hem verwesent stond'.

In het volgende lied (nr. 155, fol. 130v.-131v.) zet Den Heere zelf de voorwaarde voor de kleding uiteen: nl. de onverbeeltheyt. Het lied heeft, zoals wij zullen zien, een zekere betekenis voor de interpretatie van het Cl. omwille van de sterke reminiscenties die het oproept aan de Noche Oscura van Juan de la Cruz. Nr. 158 (fol. 134r.-135r.) bericht ons dat de ziel die kleerkens heeft uutgedaen (str. 6), zij is aerme van geeste geworden (cfr. de titel van het lied). De voorwaarden tot de kloosterkleding zijn geschapen. Terloops verdient het hier al aandacht dat voor Lucas de begrippen aermoede en onverbeeltheyt net zoals in de druk trouwens, synoniem zijn.

e - Zoals men weet, is de voorstelling van de gelofte van armoede de allegorische inkadering van heel wat liederen uit de druk (43/102-65/160). Dezelfde onverbeeltheyt of aermoede stellen in het hs. beide liederen over het stil-zwijghen voor (nrs. 161 en 162, fol. 136r.-137v. - vgl. dr. 36/84).

(39) Cfr. onze beschouwingen over de vernietiging in de liederen van Lucas van Mechelen. Dl. III, hoofdstuk IV, (vol. II).

[p. 80]

Aanvankelijk lijkt Lucas aan het silentium de rol te hebben voorbehouden die hij in de uiteindelijke editie aan de armoede heeft toebedeeld. Het motief van het zwijgen horen wij immers ook nog duidelijk in enkele andere liederen uit de slotreeks van groep C. De lof van God (nrs. 156-157, fol. 131v.-133r.)kan ook stil, d.w.z. beeldeloos geschieden. Hetzelfde geldt voor het uutwendich werck (nr. 158, 133r.-134r.) en het ghebet (nr. 160, 135r.-136r.) Het mag bijgevolg aannemelijk heten dat Lucas' oorspronkelijk concept van Cl. niet veel anders was dan in de druk. Er zijn enkel verschillen in de uitwerking.

Meteen zijn wij in staat een zeer plausibele reconstructie op te maken van het ontwerp dat Lucas heeft verworpen. Het is niet nodig verschillende redactielagen te onderscheiden. De kleine inconsequenties volgen veeleer uit het feit dat de samensteller zijn teksten uitkiest, iets waarvan wij na het onderzoek van de liederen uit groep A al op de hoogte waren. Lied 120 behoort bovendien tot de definitieve redactie (Cl. 5/16). Het is dus best mogelijk dat de copiist zowel de afgewezen als de definitieve teksten voor hem had liggen. Nr. 120 is de enige tekst die ook in de eindredactie voorkomt. Is het derhalve niet toegelaten te veronderstellen dat de copiist aanvankelijk in de definitieve tekst ging bloemlezen (nr. 120 is het eerste lied van groep C), maar daarop onmiddellijk de voorkeur gaf aan de niet gepubliceerde teksten⁽⁴⁰⁾? In de reconstructie geven wij uiteraard enkel aandacht aan het oorspronkelijk project en aan de ontwikkeling van de dialoog en de allegorie in het bijzonder. Naast de vindplaats geven wij een korte inhoudsopgave van het lied, met beklemtoning van zijn allegorische functie; daarnaast het verloop van de dialoog. De nieuwe, of beter de naderhand weggebleven allegorieën worden onderstreept. Waar wij de toekenning van de teksten aan een der personages uit de samenspraak aanvullen of verbeteren plaatsen wij haakjes. Waar het mogelijk blijkt, verwijzen wij naar Cl.

(40) Zoals gezegd vertoont het hs. tegenover de druk 2 plus-strofen: strofe 6:

Myn proef-iaer dat ic daer begost,
was een begin van alle welde,
dat noynt t'en eynde comen kost',
vol vreuchden diemen my voor-stelde:
geluckich cloosterken voorwaer,
vol weelden die ic smaecte daer.

strofe 11:

K'en was niet meer, ic was uut mij:
ic was nu vander doot verresen.
ic was daer, van my zelven vrij,
ic sach my, uut my zelven wesen,
int' cloosterken zoo overpur
was ic een nieuwe creatur'.

Dat de zesde strofe niet in de druk geraakte, is wellicht het gevolg van het feit dat een andere strofe (hs. str. 8, dr. str. 7) met gelijkaardige bewoordingen aanvangt: Dat proef-jaer heel en trock mijn hert. Een fout van de zetter is dus aan te nemen. Waarom de elfde strofe in de druk ontbreekt is minder duidelijk. Een soortgelijke fout is niet ondenkbaar, daar de onmiddellijk daaraan voorafgaande strofe (hs. str. 10, dr. str. 9) ook aanvangt met Ick. Overigens kunnen wij het niet eens zijn met Van Tol (o.c., blz. 80), die aanneemt dat lied 120 (bij hem 112) tot het oorspronkelijk project zou behoord hebben. Zoals gezegd is, is de situatie waarin de samenspraak wordt gevoerd in de andere Cl.-liederen uit het hs. totaal verschillend.

[p. 81]

vindplaats	inhoud	samenspraak	Cl.
121, fol. 101r.-102r.	Inleidend lied over de ziel in Cl.	Godt-ghenietende
122, fol. 102r.-v.	Godt-soeckende verzoekt om uitleg.	Godt-soeckende
123, fol. 102v.-103r.	Uitleg wordt gegeven. Aansporing van de ziel.	Godt-ghenietende
124, fol. 103v.-104r.	Ziel komt in de speelhof der mensheid Christi (voorhof Cl. = navolging van Chr.).	Godt-soeckende
125, fol. 104r.-105r.	De eerste poort van Cl. = armoede van geest.	Godt-ghenietende	16/37
126, fol. 105r.-v.	Godt-soeckende spoort zichzelf tot armoede aan.	Godt-soeckende
127, fol. 105v.-106v.	De binnenpoort = bloot geloof.	Godt-ghenietende	{ 16/37 { 12/29
128, fol. 107r.-v.	Verdere commentaar hierop.	(Godt-ghenietende)
129, fol. 107v.-108v.	De pure meijnijnghe, oefening van het proef-iaer, voorbereiding op de professie.	Godt-ghenietende	5/16
130, fol. 108v.-109v.	De eerste les = des ooghs bewaereniss'.	(Godt-ghenietende)	(33/78)
131, fol. 109v.-110r.	Beddeken = God (str. 4).	Godt-ghenietende	21/50
132, fol. 110r.-111r.	Slapen gaan en opstaan.	(Godt-ghenietende)	22/53
133, fol. 111r.-v.	Kercxken = God.	(Godt-ghenietende)	24/57
134, fol. 111v.-112v.	Hoe de ziel in Cl. communiceert.	(Godt-ghenietende)	26/61
135, fol. 112v.-113v.	Regel van Cl. = de wil van God.	(Godt-ghenietende)	32/76
Wellicht bevonden zich hier nog een aantal liederen over het celleken, werckhuysken, Choorken, refterken etc...(vgl. infra - over de zgn ‘bijbelse’ liederen uit de druk).

[p. 82]

vindplaats	inhoud	samenspraak	Cl.
[136, fol. 113v.-114v.	Over gehoorzaamheid in Cl.	(Godt-ghenietende)]	33/78
137, fol. 114v.-115v.	Over de armoede in Cl.	(Godt-ghenietende)	34/80
Ontbreekt hier niet een lied over de zuiverheid? cfr. Cl. 35/82.
138, fol. 115v.-116v.	Over het silentium in Cl.	(Godt-ghenietende)	36/84
139, fol. 116v.-117v.	De vreugden en genaden in Cl.	Godt-ghenietende
140, fol. 117v.-118v.	Verlangen naar het Cl.	Godt-soeckende
141, fol. 118v.-119v.	Met pure minne en verloochening komt men in Cl.	Godt-ghenietende	11/27?
142, fol. 119v.-120r.	Verlangen naar Cl.	Godt-soeckende
143, fol. 120r.-121r.	Hernieuwde aansporing.	Godt-ghenietende
144, fol. 121r.-122r.	Neen, de verloochening als navolging van de lijdende Christus is niet zwaar.	(Godt-soeckende)
145, fol. 122r.-123r.	Ja, dit is de weg naar Cl.	Godt-ghenietende
146, fol. 123r.-124r.	Nog eens over de armoede.	Godt-ghenietende
147, fol. 124r.-125r.	Godt-soeckende richt zich rechtstreeks tot God en vraagt om binnengelaten te worden (verzoek om kleding).	Godt-soeckende
148, fol. 125r.-v.	Antwoord van God: kom binnen door de eerste poort (armoede) - vgl. 125.	Den Heere

[p. 83]

149, fol. 125v.-126r.	Verzoek om de gave van armoede.	Godt-soeckende
150, fol. 126r.-127r.	God spoort aan tot vernieting (= binnenpoort).	Den Heere
151, fol. 127r.-128r.	Verzoek om de gave van vernieting (het openen van de binnenpoort).	Godt-soeckende
152, fol. 128r.-v.	Lof van hen die in Cl. zijn.	Godt-ghenietende
153, fol. 128v.-129v.	Vreugde van de Godt-soeckende die in Cl. is binnengelaten.	D'Ingelaetene
154, fol. 129v.-130v.	Gebed om de kloosterkleding.	D'Ingelaetene
155, fol. 130v.-131v.	Voorwaerde hiertoe = onverbeeltheyt.	Den Heere
Hier ontbreken wellicht een of meer teksten over de kleding. Volgen nu nog enkele liederen over oefeningen die D'Ingelaetene in Cl. pleegt.
156, fol. 131v.-132v.	Over het loven van God.	(D'Ingelaetene)
157, fol. 132v.-133r.	id.	(D'Ingelaetene)
158, fol. 133r.-134r.	Hoe men in Cl. uitwendig werk verricht (actie-contemplatie).	(Godt-ghenietende)	23/55
159, fol. 134r.-135r.	Over de armoede van geest van de Ingelaetene.	(Godt-ghenietende)
160, fol. 135r.-136r.	Over het gebed.	(D'Ingelaetene)
161, fol. 136r.-137r.	Over het silentium in Cl.	(Godt-ghenietende)
162, fol. 137r.-v.	D'Ingelaetene verkrijgt ook deze genade.	(D'Ingelaetene)
163, fol. 137v.-138v.	Lof en dankzegging: slotlied.	(D'Ingelaetene)

[p. 84]

Nu hiermee ongeveer duidelijk is hoe Lucas' niet-gepubliceerde Cl. er heeft uitgezien, rijst de vraag in welke verhouding de teksten van het hs. tot de druk staan. Wij wezen er al op dat het nieuwe ontwerp noch thematisch, noch op het vlak van de allegorie grondig van de teksten uit het hs. verschilt. Het grote onderscheid ligt in de opbouw van de dialoog en de teksten. Lucas heeft voor de uitgave van 1639, voor zover wij dat uit het hs. kunnen opmaken, nieuwe teksten geschreven. Slechts in één enkel geval treffen wij in deze editie een tekst aan die klaarblijkelijk een herwerking is van een lied uit het handschrift (dr. 27/57 - hs. nr. 133, fol. 111r.-v.). Door vergelijking van de beide versies zijn wij in staat na te gaan hoe maar helaas niet waarom Lucas zijn oorspronkelijke plannen heeft gewijzigd.

druk	handschrift
T'Kercxken der eeuwighe ghenucht / Daer ick verr'uyt het eerdts gherucht / Boven verstandt en sin ghetoghen / In waerheydt puer stondt onbedroghen / Was Godt / die ick aen-hingh / Die my in t'Cloosterken ontfingh.	T'kerxken, daer die ziel'inne zucht daer zy in, tot den Heere vlucht, daer zy haer toont, naer hem te dorsten, daer zy in slaet voor haere borsten, is hij, dien zy aenhangt, die haer int'cloosterken ontfangt.
Ioannes hiet met blijde stem Godt t'Kercxken van Hierusalem / Mijn Kercxken was Godt oock volkomen / Daer mijnen gheest wierd'op-ghenomen / Soo ick in mijnen grondt In t'Cloosterken wel klaer bevondt.
Godt was dat Kercxken over-soet / Daer als Tobias mijn ghemoet Niet jaerelijcks / maer dagh en nachte Ziel ende lijf voor tiende brachte / Die Godt toe-ghewijdt Bleven in t'Cloosterken altijdt.	Hy is dat kercxken overzoet, waer in zy haer gebeden doet, waer zy, haer inne ziet te keeren, waer inne zy hem zoect te eeren, dien zy is toegewyt, en looft, int cloosterken altyt.
Dat Kercxken mind'ick over zeer / K'aenbadt den Heer daer inden Heer / Mijn ziel met deught ick daer vercierde / Met rust ick daer den Saboth vierde / In troost ick daer versonck / Die Godt in t'Cloosterken my schonk.
In t'kercxken was al mijne vreught / K'wierdt daer met Simeon verheught / Daer ick den Salighmaecker hiele In d'armen bey van mijne ziele / Daer mijns herten ghesicht In t'Cloosterken van wierdt verlicht.	Dat kercxken is al haere vreucht, zy zit daer heel den dach verheucht, al wat die ziele comt te vooren, is t'kercxken, daer zy is verlooren, daer zy in vreucht verzynct, die Godt, int cloosterken haer schynct.
Als Anna soo ick best daer mocht / Al'mijne daghen over-brocht / In 't Kercxken werck en had ick gheene / Dan Godt te dienen daer alleene / Die ick in't Kercxken badt / Die ick in t' Cloosterken besat.

[p. 85]

Ioannis woorden die zijn waer / Als een colomme stondt ick daer / In t'Kercxken hiel ick mijne stede / Vast bleef ick staen in dien vrede / In t'Cloosterken vol rust Wast Kercxken alle mijn wellust.	Sy blyft daerby, zy woont daerin, dat kercxken staet in haeren zin, voor haere rust', voor haere wercken, heeft zy daerin een stadich mercken: int'cloosterken vol vré, is t'kercxken haere eygen sté.
Mijn herte stondt daer onverstroeyt / K'en hiel van bidden op daer noyt / K'wierdt daer verhoort naer mijn verlanghen / K'quam daer ghewenschten troost t'ontfangen: My t'Kercxken voeght voorwaer In t'Cloosterken gaf wonderbaer.	Tot hem, hout zy haer daer alleen, hem spreect zy aen, en anders geen, hem leyt zy uut, al haer verlangen, hem draecht sy op al haer lofsangen, die zy int'kercxken vynt, die zy int'cloosterken bemint.
Als ick daer was / was ick voldaen / Mijn ziel moest in dat Kercxken staen / In dat gheniet hiel mijnen gheeste Met mijnen Godt volkomen feeste: In t'Cloosterken soo bly Toogh my dat Kercxken heel uyt my.	Als zy mach in dat kercxken staen, dan is al haeren wensch voldaen, dan is haer vrolicheyt volcomen, dan is zy heel, haer zelfu'ontnomen, vol vreuchden zyn voorwaer t'kercxken en t'cloosterken te gaer.
T'soet Kercxken van dat minne slot Verslonde my geheel in Godt / Vergaen was ick daer en verloren In hem / die my had'uytverkoren In t'Cloosterken gheheel Wast Kercxken mijnder zielen deel.
	T'is daer, dat zy crycht dat zy bidt, daer zy by haeren liefsten zidt, daer zy op hem slaet haere oogen, en op haer doet de zyne boogen, die alle goet haer geeft dat t'cloosterken, en t'kercxken heeft.
	Dus stort hy uut, daer ongeveyst, meer weelden dan haer hert'en peyst, o vrolicheyt! o zalicheden! die hy daer schynct, aen haer gebeden: int'cloosterken vermilt, int'kercxken cryght zy wat zy wilt.

De sporen die het oorspronkelijke lied in de druk heeft nagelaten zijn niet meer zo talrijk: enkele versbrokken en rijmwoorden, meer niet. Lucas is bij zijn herwerking blijkbaar drastisch te werk gegaan. Een en ander is natuurlijk het gevolg van de nieuwe situatie waarin de Godt-ghenietende zich in de liederen van de uitgave bevindt, en waardoor zij in de eerste persoon enkelvoud van de verleden tijd spreekt (cfr. boven). Naast de uitbreiding met twee strofen valt vooral de bijbelse inslag op die de dichter aan zijn nieuwe versie heeft gegeven: str. 2, Apoc. 3̅, 12; str. 3, Tobias 1̅, 6; str. 5, Lukas, 2̅, 25-32; str. 6, Lukas, 2̅, 36-38; strofe 7, Apoc., 3̅, 12. Het waarom hiervan is moeilijk te achterhalen. Het enige wat men kan be-

[p. 86]

weren is dat het lied, dat beslist geen poëtische hoogvlieger is, door de toevoeging van deze bijbelse elementen enigermate aan inhoud heeft gewonnen. Belangrijker is de vaststelling dat deze bijbelse inbreng klaarblijkelijk in de fase van de herwerking van het Cl. thuishoort. Het bijbels karakter, dat Cl. nogal uitgesproken van zijn voorganger Bl. R. onderscheidt⁽⁴¹⁾ stamt dus uit de slotredactie, te meer, daar geen enkel van de liederen die wij in het hs. bewaard weten, op zo'n wijze bijbels gekleurd is. Mag men dan niet veronderstellen dat de bijbels getinte liederen uit de druk alle bewerkingen zijn, en derhalve in het eerste ontwerp hun repliek moeten hebben? Op die wijze is het mogelijk enkele van de hiaten, die zich vertonen in de copie die wij van dit ontwerp bezitten, op te lossen. In onze reconstructie hebben wij daarmee rekening gehouden. In sommige gevallen is nog nauwelijks van een bewerking sprake. Hs. nr. 131 (fol. 109v.-110r., Het beddeken vande zalighe) beantwoordt tekstueel zelfs nergens meer aan dr. 21/50; Lucas schreef hier een volkomen nieuw lied. De schriftuurverwijzingen zijn er achtereenvolgens: str. 2, Deut., 3̅3̅, 12⁽⁴²⁾; str. 4, ps. 6̅ 7; str. 5, 1 Samuel 1̅3̅⁽⁴³⁾; str. 6, Hoogl., 3̅, 1; str. 7, Hoogl., 1̅, 16. Andere bijbelse liederen waarvan wij in het handschrift het bijbels origineel missen zijn:

-	15/35. De Godt-ghenietende, Dat sy in den wegh naer t'Cloosterken noyt stille staen en mocht': str. 6, Gen., 2̅9̅; Str. 7, Hoogl. 3̅, 2; Str. 8, contaminatie uit 1 Samuel 1̅9̅ (vlucht in de nacht) en 2 Samuel 1̅5̅ (vlucht uit Jeruzalem).
-	20/48. Dat Godt haar Celleken was: str. 5, 1 Kon. 1̅1̅.
-	36/84. Van het Silentium in t'Cloosterken: Str. 1, Apoc. 8̅, 1; Str. 6, klaagliederen van Jeremias, 3̅, 26.

Over de liederen uit het hs. die in D.S.N. terecht zijn gekomen handelen wij uitvoerig bij de bespreking van de authenticiteitsproblemen die rond dit werk zijn gerezen.

(41) Ook Bl. R. bevat natuurlijk tal van verwijzingen naar de Schrift. Eigen aan Cl. is echter de opeenstapeling van schriftuurverwijzingen binnen hetzelfde lied. Zij doen denken aan de ophopingen van bijbelse auctoritates die wij uit de oude theologische traktaten en meer speciaal uit de sermoenliteratuur kennen. Vgl. K. PORTEMAN, Na 350 jaar: de Sermoonen van Franciscus Costerus. O.G.E., XLIII, (1969), bijz. blz. 247-252. Over het gebruik van dergelijke citatenreeksen in de poëzie (i.c. Anna Bijns) zie L.M. van DIS, Onderzoek naar de invloed van een zestiende-eeuwse concordantie op enkele rederijkersteksten, - Bundel opstellen van oud-leerlingen aangeboden aan Prof. Dr. C.G.N. De Vooys, Groningen, 1940, blz. 114-115. Een dergelijke bijbelse geladenheid komt ook voor in enkele liederen van Dr. All. bv.: 13/22.

(42) Dit citaat bevindt zich ook bovenaan op de titelbladzijde van Zachmoorters Bruydegoms Beddeken.

(43) Amnon, zoon van David, hield zich ziek te bed om zijn halfzuster Tamar aan te lokken en te verleiden. Het vers Ammon (sic) en had gheen ruste daer betekent dat de zondige begeerte uit Cl. is verbannen.

[p. 87]

Besluit

De liederen van groep C betekenen een belangrijke aanwinst voor de studie van het oeuvre van Lucas van Mechelen, en van het Cloosterken der Gheestelijcke Verryssenisse in het bijzonder. Konden wij in deze teksten een afgewezen Cl. ontdekken, veel verder dan een vaststelling gingen wij niet. Het waarom van de herwerking, die wij in de druk van 1639 voor ons hebben liggen, blijft onopgelost.

Op doctrinair gebied zijn hiervoor geen redenen voorhanden.

Zijn er literaire redenen? Het is op zichzelf niet verkeerd dit motief voor Lucas' handelwijze te veronderstellen. Wij zullen zien dat onze dichter wel degelijk specifiek literaire bekommernissen had. Maar wat de bewuste liederen aangaat, hebben wij weinig houvast. Men kan enkel beweren dat de Cl.-liederen uit het hs. literair gezien tot het zwakste behoren van wat de pen van de vrome kapucijn heeft voortgebracht. De liederen uit de editie zijn beslist van een betere - zij het dan al niet zo bijzondere - kwaliteit.

Of zouden het meer didactische redenen zijn die Lucas tot een herdichten van Cl. hebben aangezet? Wij hebben gezien dat de lieddichter in de Voorreden duidelijk kiest voor een eenvoudiger opbouw van de allegorie die een bij uitstek didactische functie heeft. Maar de basis van deze allegorie ligt al in de liederen van het hs. Is de dialoog in de druk beslist minder gecompliceerd dan in het hs., men kan toch moeilijk beweren dat de dialoogsituatie er aan didactische klaarheid heeft gewonnen. Waarom spreekt de Godt-ghenietende als iemand die ooit het geluk had in het Cl. te verblijven en er niet meer is op het ogenblik dat zij spreekt? Dit is de vraag waarachter wellicht de hele geschiedenis van de genesis van Cl. schuilgaat. Het is gevaarlijk hierover gissingen te maken. Mag men veronderstellen, zoals wij trouwens reeds insinueerden, dat de dichter zich in een situatie van mystieke dorheid en verlatenheid bevond? Deze hypothese heeft m.i. weinig waarde: zij lost het waarom van de herwerking in feite niet op en stelt de Godt-ghenietende gelijk aan de dichter!

Een andere veronderstelling gaat uit van een onbetwistbaar juist gegeven: Lucas schreef zijn verzen voor de gezusters de Man, de Mechelse begijnen van wie hij de geestelijke raadsman was. Is het dan niet mogelijk dat een van beide vrouwen zich in een zielstoestand bevond, waaraan Cl. in zijn nieuwe vorm beter beantwoordde? Ook dit klinkt niet overtuigend. Lucas had met zijn werk trouwens alle gelovigen op het oog.

Nog gewaagder lijkt het de gewijzigde dialoogsituatie in het gedrukte Cl. te verbinden met Lucas' vertrek uit Mechelen, dat volgens een suggestie van Hildebrand, zou kunnen samenhangen met de moeilijkheden die hij precies omwille van het geestelijk leiderschap van begijnen, vanwege zijn medebroeders heeft ondervonden. Omstreeks 1637 of misschien nog vroeger werd de dichter naar St.-Winoksbergen overgeplaatst. Het eerste ontwerp zou dan van vóór de overplaatsing dateren, en het tweede zou te St.-Winoksbergen gemaakt zijn, toen de dichter niet langer meer in het Cloosterken (te Mechelen) was. De moeilijkheden met zijn medebroeders zouden

[p. 88]

dan verklaren waarom Cl. in 1637 nog niet was verschenen, de verhuizing naar West-Vlaanderen waarom het pas in 1639 van de pers kwam. Fantasie is echter geen wetenschap!

Ten slotte is er het probleem van de licentie en de approbatie. Hieruit zou blijken dat Cl. misschien in 1629, samen met Bl. R., al klaar was⁽⁴⁴⁾.

Zo lang er geen nieuwe gegevens voor de dag komen, verkiezen wij, om het woord van Lucas te gebruiken, het swijgen pur⁽⁴⁵⁾. Wij houden het voorzichtigheidshalve bij de feiten. Het hs. biedt ons een (onvolledige) copie van een klad van Cl. Het gaf ons de unieke gelegenheid in de werkkamer of beter de cel van de dichter binnen te stappen. Waarom hij zijn tekst uiteindelijk heeft veranderd of verworpen blijft zijn geheim. De hele omschakeling heeft zeker iets te maken met de polariteit tussen bezitten en verlangen, die aan zoveel mystieke literatuur eigen is.

(44) Cfr. onze beschrijving van de drukken.

(45) nr. 162 (fol. 137 v.). Een verklaring die in de druk gewoon een adaptatie voor een breder publiek zou onderkennen lijkt ons, precies omwille van de ingewikkelde dialoogsituatie, al te simplistisch.

D. De prozateksten.

Vgl. de inhoudsopgave fol. 141r.-150v. Het eerste sermoen (fol. 141r.-148r.) op het thema Beati oculi qui vident quae vos videtis etc. Luc. 10 handelt over de incarnatie van de Godszoon, waarbij de klemtoon valt op de passie. De geestelijke raadgevingen (fol. 148r.-149r.) richten zich tot de mens die gebukt gaat onder het bewustzijn van zijn zondigheid en ontrouw tegenover God. Zij worden besloten met een gebed, te bidden ‘in verstroytheydt ende ander quellagie’. Het tweede sermoen (fol. 149r.-150v.) op de tekst Vivo ego, iam non ego; etc. Gal. 2 is waarschijnlijk slechts fragmentair overgeleverd. Het laatste gedeelte (fol. 150v.) is een waarschuwing tegen de uutwendige visioenen en de gevoelige vertroosting (cfr. het expl. in het inhoudsoverzicht).

Tot de opheldering van Lucas' lyriek dragen deze teksten niet bij. Zij kunnen ons wel iets leren over het ontstaan van het hs.⁽⁴⁶⁾.

(46) Cfr. n.⁽⁶³⁾ blz. 93.

(63) ‘Haec caute legantur et iuxta Eclesiae doctrinam intelligantur, de Christo, in suis membris’. De noot doelt op een citaat uit 2 Kor. 5, 19.

E. De muzieknotatie. (cfr. afb. I).

De muzieknotatie werd vermoedelijk niet tegelijk met de teksten in het hs. opgenomen, en geschiedde daarenboven wellicht occasioneel. De talrijke verbeterde of geschrapte folioverwijzingen bij de titels kunnen erop wijzen dat de samensteller oorspronkelijk naar een ander hs. verwees, dat de muziek bevatte waarop de liederen konden worden gezongen. Pas naderhand zou hij zijn liedverzameling van muziek hebben voorzien en wel op

[p. 89]

Afb. I: Haagse hs., fol. 183v.-184r. (verkleind).

[p. 90]

een min of meer toevallige wijze, daar hij hierbij de orde waarin de liederen in het hs. voorkwamen, niet volgde. Voor zover ik heb kunnen nagaan, is de muziek van de liederen uit Bl. R. meestal dezelfde als in de druk. Op het ogenblik dat de samensteller zijn handschrift van muzieknotaties voorzag, kende hij dus blijkbaar de composities van Tiburtius. Anderzijds is het eigenaardig dat hij die niet altijd overneemt. Kiest hij of copieërt hij? Voor de datering van het hs. brengt deze overeenkomst met Tiburtius echter geen nieuwe gegevens: de inbreng van de muzieknotatie gebeurde, zoals gezegd, waarschijnlijk achteraf en het valt bovendien niet na te gaan op welk stadium of welke overlevering van Tiburtius' muzikale bewerking zij teruggaat. Uiteindelijk kan enkel een musicoloog uit dit gedeelte van het Haagse hs. de passende besluiten trekken.

4. Datering, herkomst, geschiedenis.

Er zijn geen concrete gegevens voorhanden om het handschrift te dateren. De samenstelling ervan nam waarschijnlijk verschillende jaren in beslag: het betreft immers een verzamelbundel. Daar een aantal liederen door dezelfde hand tweemaal in het hs. werden opgenomen, mag men hierbij wellicht aan een vrij langdurige periode denken.

Het is niet onmogelijk dat de lofspreuken of de verzuchtingen die zich onder sommige liederen bevinden, het slot van een schrijfperiode aanduiden:

-	onder nr. 4: O Heere! Wanneer? (fol. 6r.)^(47).
-	als slot van de reeks liederen uit Bl. R. (groep A): Amen! O Heere! Wanneer? (fol. 72v.)
-	een eerste groep liederen van reeks B wordt afgesloten met Amen (fol. 79r.).
-	onder de liederen 104 en 105 staat telkens: O Heere! Wanneer? De spreuk sluit hier evenwel aan bij de inhoud van de liederen (fol. 81v. en 82r.).
-	onder lied 108: Amen bone Jhesu (fol. 86r.).
-	onder lied 109: Vive Jhesus, duquel la mort monstra, combien l'amour est fort (fol. 88r.).
-	als slot van de liederen van groep C: O Heere! Wanneer? (fol. 133v.).

Een terminus postquem is moeilijk vast te stellen: groep A is geen copie van de druk uit 1631. De geïdentificeerde stukken uit de B-reeks stam-

(47) Over de bekendheid en de verspreiding van deze verzuchting zie: G.J. PEETERS, Frans Vervoort O.F.M. en zijn afhankelijkheid, Gent, 1968, blz. 104-113.

[p. 91]

men meestal uit bundels die rond 1620 werden gedrukt, dus zeker vóór Lucas zijn dichtwerk kon hebben aangevangen. De spelling van het hs. is Gents: overal waar het hs. de destijds in Oost-Vlaanderen gebruikelijke schrijfwijze volgt (gynck, ontfynck, dynet, draegen, benaut, doorhaut, zeyndt, verlochenyng, t'leven, ic bem) vertoont de druk uit 1631 Antwerpse vormen (ghinck, ontfinck, dunct, dragen, benouwt, doorhouwt, sendt, verloochening, d'leven, ick ben)⁽⁴⁸⁾. Daar Lucas vanaf juli 1651 in Gent verbleef en er in de nazomer van 1652 overleed, is het waarschijnlijk dat zijn hs. in deze stad werden bewaard. Is ons hs. een aangepaste selectie uit deze autografen? In dat geval zouden Lucas' liederen er pas ten vroegste vanaf 1651-1652 in zijn opgenomen. Weinig houvast biedt eveneens het onderzoek van de watermerken. Het watermerk waarvan wij in het handschrift veel sporen terugvinden, vertoont een zeer opvallende gelijkenis met BRIQUET, dl. IV, blz. 655, nr. 13206; het betreft een dubbel filigraan met de bekroonde kapitalen AB, boven een druiventros. Vindplaats: Lyon, 1630⁽⁴⁹⁾. De wordingsgeschiedenis van ons manuscript zou ik voorlopig⁽⁵⁰⁾ in de periode 1650-1660 dateren; het laatste jaartal is hierbij vrij willekeurig.

Op de binnenzijde van de voorband vinden wij de sporen terug van drie eigenaars. Bovenaan staat: + à Mad.^elle Antoinette van Huerne. Eronder de handtekening van C.P. Serrure, met het nummer 1147. Ten slotte, het ex-libris van D.F. Scheurleer met het nummer 7402. Op de voorzijde van het voorste schutblad resten nog enkele veiling- of bibliotheekaantekeningen in potlood: in de rechter bovenhoek het doorgehaalde nummer 2198, waaronder de signatuur van de Kon. Bibliotheek; in het midden bovenaan: 21 bis; eronder: Godvruchtige Liedekens, cat. 225. Misschien verwijst deze aanduiding naar de kaartensystemen van de heer J. de Mare, waarvan sprake in Dr. C. BLOKLAND, Willem Sluiter, 1627-1673. Assen, 1965, blz. 112, n. 5⁽⁵¹⁾. Op de achterzijde van hetzelfde schutblad eveneens in potlood: 2 d 8.

Het nr. 2831 van de Catalogue de la bibliothèque de M.C.P. Serrure⁽⁵²⁾ verwijst naar ons hs.:

Godtvruchtige en andere Liedekens uit de XVII^e eeuw, waeronder ‘T'samenspraecke van de innighe Ziele ende de Begeerighe’ eenigen met muziek. Handschrift op papier, van 236 blz. in 12, pergament.

De titel is dezelfde in de cataloog van Scheurleer. Dat de opgave van het aantal blz. en het formaat niet met de werkelijkheid overeenstemt, vormt

(48) Van TOL, o.c., blz. 81.

(49) C.M. BRIQUET, Les Filigranes, Parijs-Londen, 1907.
Cfr. fol. 1, 4, 5, 22, 31, 32, 34, 36, 37, 40, 41, 54, 57, 58, 65, 66, 70, 71, 72, 75, 89, 94, 101, 102, 105, 106, 107, 108, 111, 119, 120, 123, 124, 131, 133, 134, 136, 151, 152, 154, 161, 163, 164, 166, 167, 168, 171, 172, 190, 197, 198, 201, 202, 209, 211, 212, 214.

(50) De identificatie van sommige liederen van groep B of de prozastukken kan misschien nieuw licht brengen.

(51) Tot nog toe kon ik deze kaartsystemen niet terugvinden. In de Kon. Bibliotheek te Den Haag blijken ze zoek geraakt.

(52) Brussel, Ollivier, 1872-1873, deel II, blz. 136.

[p. 92]

geen onoverkomelijk bezwaar: de catalogi van Ollivier zijn, zoals gezegd, vaak slordig⁽⁵³⁾.

Daar de verkoop van de bibliotheek van Serrure op 23 okt. 1873 te Brussel plaatsvond, is het niet waarschijnlijk dat Scheurleer daar het handschrift aankocht: hij vermeldt het immers niet in de eerste editie van zijn Catalogus, die in 1885-1886 werd uitgegeven, maar pas in 1903⁽⁵⁴⁾. Waar hij het vandaan haalde, heb ik niet kunnen achterhalen. De bibliotheek Scheurleer werd geveild in 1927. Bij die veiling werd de literaire afdeling (lied) gekocht door de Kon. Bibl. van Den Haag⁽⁵⁵⁾.

Ons handschrift wordt eveneens vermeld in de catalogus van de verzameling Jean Baron de Pelichy van Huerne, die op 26 juli 1860 werd verkocht. Langs deze weg geraakte het ongetwijfeld in handen van Serrure⁽⁵⁶⁾. Het nummer onder diens handtekening op de binnenzijde van het voorbord is het nummer waaronder het hs. in deze cataloog voorkomt:

1147. 'T saemenspraeke van de innighe ziele ende begeerighe et autres chansons flamandes et espagnoles avec indication des airs, manuscrit sur papier in - 18 (blz. 46)⁽⁵⁷⁾.

Antoinette van Huerne, die het hs. een tijdlang in haar bezit had, stierf ongehuwd op 27-jarige leeftijd op 1 januari 1824⁽⁵⁸⁾. Haar zuster, Marie-Josephine van Huerne was gehuwd met Jean, baron de Pelichy. Langs haar is het handschrift wellicht in de collectie van haar man beland.

Antoinette was een dochter uit het tweede huwelijk van Joseph van Huerne (de Puyenbeke) (1752-1844). Over hem getuigt GAILLARD: ‘Il avait une riche bibliothèque ainsi qu'un cabinet fort remarquable d'antiquités et de tableaux’⁽⁵⁹⁾. Hij was bovendien een groot vriend en de beschermer van de kapucijnen: in 1797, toen het Brugse kapucijnenklooster door de Fransen openbaar werd verkocht, kocht hij met enkele anderen het klooster heimelijk terug voor de paters⁽⁶⁰⁾. Het is derhalve niet onmogelijk dat het hs. uit het kapucijnenbezit stamt⁽⁶¹⁾. De familie van Huerne die uit Gent afkomstig is, had bovendien reeds vroeg nauwe connecties met de

(53) Cfr. n.⁽⁵⁾ blz. 52.

(5) Vgl. W. Gs HELLINGA, De drukgeschiedenis van het Epitalameon van Jan van der Noot, in Jan van der Noot. Epitalameon of Houwelycx Sanck... Inleiding en aantekeningen van Dr. W.A.P. Smit, Zwolle, 1953, blz. 47.

(54) Cfr. n.⁽³⁾ blz. 51.

(3) Catalogus der muziekbibliotheek van D.F. Scheurleer. 's-Gravenhage, 1893. Niet in de handel. (Eerste) vervolg, 1903.

(55) Mij vriendelijk medegedeeld door Dr. P.C. Boeren.

(56) Catalogue d'une magnifique et précieuse collection de livres, de manuscrits et d'incunables...délaissés par feu Messire Jean Baron Pelichy - Van Huerne..., Brugge, 1860.

(57) Deze beschrijving was aanleiding tot de formulering Liedekens (Godtvruchtige en andere) in de catalogi van Scheurleer en Serrure.

(58) GAILLARD, V. Bruges et le Franc, Brugge, 1854-1864, dl. II, blz. 205; dl. III, blz. 331.

(59) o.c., II, blz. 204.

(60) Hildebrand, X, blz. 257 en 373. Is het uit dankbaarheid dat P. Wenceslaus van Lokeren aan Pelichy in hetzelfde jaar, kort na de verkoop, een stuk van het habijt van de zalige Marcus van Aviano schonk? (vgl. o.c., IX, blz. 440).

(61) Of kreeg hij het van één van zijn tantes, Marie-Françoise van Huerne († 1752), een ‘fille recluse’ van de derde orde van St. Franciscus, of Marie-Madeleine van Huerne († 1775), begijn te Brugge (Gaillard, o.c., II, blz. 201-202)?

[p. 93]

kapucijnen: drie van Huerne's werden kapucijn; leden van de familie treden te Gent herhaaldelijk op als weldoeners en beschermers van de orde⁽⁶²⁾. Is het toevallig dat ook dit spoor ons naar Gent leidt?

Dat de copiist een mannelijke kloosterling (kapucijn?) zou geweest zijn, verraadt misschien de Latijnse randnota bij het eerste sermoen op fol. 195v.⁽⁶³⁾.

(62) Werden kapucijn: Michael Angelus van Gent († 1626), Franciscus Maria van Gent († 1647) en Judocus van Gent († 1681) (Hildebrand, VII, nrs. 3552, 2067, 2906); Zie ook I, blz. 259, 336; V, blz. 204, n. 1, 209, n. 5, 375 en IX, blz. 23, n. 29.

(63) ‘Haec caute legantur et iuxta Eclesiae doctrinam intelligantur, de Christo, in suis membris’. De noot doelt op een citaat uit 2 Kor. 5, 19.

II. Het verzamelhandschrift van P. Joannes Bale.

De catalogus van de Verzameling-Scheurleer vermeldt op blz. 195 van het vervolg een

Verzameling van godsdienstige liederen.
Handschrift van de XVII^e eeuw. 150 f. 4to obl.
Versierd met fraaie penteekeningen en gegraveerde cartouches.
Op fol. 150 recto staat ‘Hac omnia scripsit, pinxit et calamo fecit frater Joannes Bale, Augustinianus’.

Het handschrift berust eveneens in de K.B. te Den Haag en draagt de signatuur 133 K 14. Het is minder belangrijk dan het eerste en bevat slechts twee teksten die uit de niet gepubliceerde nalatenschap van Lucas van Mechelen zouden kunnen stammen. Daar de naam van de verzamelaar en meteen de ontstaansgeschiedenis van het handschrift bekend is, beperken wij ons, mede omwille van de geringere betekenis van het manuscript, tot de liederen die van Lucas zijn of aan hem kunnen worden toegeschreven.

De Gentenaar Joannes Bale trad in 1640 in de Augustijnenorde in zijn vaderstad. Hij werd geprofest op 7 september 1641. Te Gent, waar hij op 19 augustus 1667 op 51-jarige leeftijd overleed, was hij bekend als predikant, biechtvader, weldoener van armen en zieken, koster en catechist. Het is mogelijk dat de liedverzameling, in een tijd waar zanglust en catechese hand in hand gingen⁽⁶⁴⁾, in verband moet worden gebracht met Bale's apostolaat als catechist en koster (waarmee ook vaak ‘orgelist’ wordt bedoeld)⁽⁶⁵⁾.

In het bijzonder fraaie handschrift noteren wij de volgende liederen van Lucas⁽⁶⁶⁾:

(64) Vgl. W.H. BEUKEN, Catechese en zanglust in de tijd der Contra-reformatie in Tijdschrift voor Taal- en Letteren, XVI, (1938), blz. 32-34.

(65) De gegevens over Joannes Bale bezorgde mij wijlen P. Norbert Teeuwen, OSA.

(66) Het hs. is niet gepagineerd. De moderne paginering is van mij.

[p. 94]

1. (1)-(3)	Een nieu geestelyck liedeken op de wijse O heylich eeuwich Godt	(= Bl. R. 2/4).
2. (3)-(5)	Een nieu Geestelyck Liet op de wijse het is een Herder vroech opgestaen	(= Bl. R. 13/31).
3. (5)-(8)	Een nieu Geestelyck Liedeken op de wyse Lief is den moet nu al verloren	(= Bl. R. 64/156).
4. (8)-(9)	Een nieu geestelyck Liedeken op de wijse Jerusalem kleijn groote Stadt	(= de eerste zeven str. van Bl. R. 53/128).
5. (279)-(280)	Ander schoon nieuw liedeken van een devote siele haer selven grootelyckx nu verblijende om datse was verciert met veel diversche schoone deuchden. Op deze nieu wijse Met vrucht	(= Bl. R. 33/80).
6. (283)-(285)	Een schoon nieu Liedeken van een godvruchte ziele selve haer zeer verblyende om datse nu was gecomen Inde eeuwighe Glorie Op dese wyse Als wy verre wanden vallentijn	(= Bl. R. 1/1; de slotstrofe ontbreekt).
7. (293)-(294)	Een schoon nieu liedeken van een devote ziel haer selven grootelyckx verblijende om datse was brandende Inde groote liefde van Godt almachtig op de wijse: waertoe maect mondeken Rijn	(= Bl. R. 56/136; eerste zes strofen).
8. (295)-(296)	Een schoon nieuw liedeken van een godvruchtege ziele haer selver zeer verblijende om datse mochte genieten het aenschauwen van Godt almachtich op dese wijse: Schoon Godin mocht mij Ghebeuren	(= Bl. R. 39/93; eerste zes strofen).

Tot zover de bekende liederen. De nrs. 2 en 3 hebben een nieuwe wijsaanduiding, terwijl de melodie-opgaven van de nrs. 4, 5, 6 en 7, die op Bl. R. teruggaan, zeer gebrekkig zijn. Bale ontleent al de liederen aan Lucas' eerste bundel. Hij noemt alle liederen nieuw, alhoewel Bl. R. al negen jaar was verschenen toen hij in het klooster trad. Copieerde hij uit een hs. van Lucas? In deze richting wijzen misschien de twee liedteksten, die vermoedelijk uit de nalatenschap van Lucas stammen. Is het toevallig dat Bale's

[p. 95]

verzameling, zoals het eerste handschrift, te Gent ontstond, de stad waar de dichter was overleden en de postume Dr. All. en D.S.N. het licht zagen?

Wij geven de tekst van beide liederen in bijlage III. De titel van deze gezangen luidt:

1. (277)-(278)	Een schoon nieu Liedeken van een godtvruchtige Ziele selve haer seer verblyende om datse sich heeft gheoffent (sic) in diversche schoone deugden. stemme O Godt nu is den dach Ghekomen.
2. (281)-(282)	Een schoon nieuw liedeken van een devote siele haer selven grootelickx verblyende om datse was onsteken inde brandende liefde van Christus Jesus Op de wijse: Eijlaes, Wat groote smert Ghevoelt mijn hert etc...

Een en ander in deze tekst pleit onmiskenbaar voor Lucas' auteurschap. Beide zijn ze opgenomen in een groep liederen over een zich verblijende ziel, die hoofdzakelijk uit authentische teksten van de kapucijn is samengesteld. Niet alleen stemmen themata en terminologie met Lucas' bundels overeen - wat op zichzelf geen definitief argument kan zijn⁽⁶⁷⁾ - maar er zijn strofen die duidelijk het allegorisch verloop van Bl. R. impliceren. In de voorlaatste strofe van lied 1 luidt het dat de ziel over zee is ghevaren naer de wostijn waar zij God vindt en in hem rust. Het gehele lied bezingt bovendien de afgescheidenheid zoals die in Bl. R. wordt voorgesteld. Het tweede lied, dat vanaf de tweede strofe aan een tekst van Begheerighe doet denken, refereert blijkbaar naar de extatische slotliederen van Bl. R.: cfr. het flauwvallen⁽⁶⁸⁾ en het sterven van de ziel door den brant der minne wonden. Een dwingend bewijs is echter niet voorhanden: ofwel zijn deze teksten van Lucas en gaan zij terug op niet-gepubliceerde later geschreven gedeelten of een voorontwerp van de Bl. R.-allegorie, ofwel zijn zij naar aanleiding van Bl. R. door iemand anders geschreven. Een originele bijdrage tot het thematisch en terminologisch onderzoek van Lucas' bundels vormen zij evenwel niet.

(67) Cfr. het beeld van het stilstaand water in het slot van lied 1 en Bl. R. 70/173. Over de gebreken van dergelijke argumenten zie het volgende hoofdstuk.

(68) Vgl. inzonderheid. Bl. R. 33/80, slotstr. en 109/279 str. 6.

(19) De Nieuwe Taalgids, 64, (1971), blz. 176.

(63) ‘Haec caute legantur et iuxta Eclesiae doctrinam intelligantur, de Christo, in suis membris’. De noot doelt op een citaat uit 2 Kor. 5, 19.

(5) Vgl. W. Gs HELLINGA, De drukgeschiedenis van het Epitalameon van Jan van der Noot, in Jan van der Noot. Epitalameon of Houwelycx Sanck... Inleiding en aantekeningen van Dr. W.A.P. Smit, Zwolle, 1953, blz. 47.

(3) Catalogus der muziekbibliotheek van D.F. Scheurleer. 's-Gravenhage, 1893. Niet in de handel. (Eerste) vervolg, 1903.