De ring fan it ljocht

Fryske folksforhalen

De tankbere deade

Frijhwat op 'e romte stie earne in herberge. Op in jountiid kaem dêr in reizger oan dy't der oernachte. Mar de oare moarns doe't er bitelje soe, miste er al syn jild; dat wie him ûntstellen. Fierder hie er ek neat by him fan wearde, dat er as ûnderpân jaen koe. De kastlein wie breinroer. It wie in forwoest man sûnder moederaesje en hy hie ek in stâlfeint dy't nearne om joech. De kastlein sei: ‘Bitelje, en oars hingje wy dy op!’ Ja, hy hie gjin jild. Doe hongen se him op yn 'e skoarstien yn 'e jachtweide en dêr lieten se him bingelje. De kastlein sei: ‘Dat is mar ta in ôfskrik foar in oar. Dy't net bitellet, komt der njonken to hingjen’. De kastlein wie de djûrste net, sokke grappen helle er wol faker út - it wie in wyld lân en wylde tiden. Gjin hoanne dy't der nei kraeide.

In pear dagen letter kaem der in jonge keapmanssoan, dy wie ek op reis en oernachte dêr. De jouns wie him net opfallen, dat der in deade yn 'e skoarstien hinge, mar de oare moarns al. Hy rekkene mei de kastlein ôf en hy sei: ‘Hwerom ha jo dêr in lyk yn 'e skoarstien hingjen?’ Sa en sa, sei de kastlein: ‘Dat is ien, dy woe syn nachtloozjys net bitelje. Dan hingje wy se iiskâld op’. ‘Dat is ek hwat’, sei de keapmanssoan, ‘dat lyk moat doch bigroeven wurde?’ ‘Net, salang't syn skulden net bitelle binne’, sei de kastlein. ‘Hwat wie de man by jo yn 'e skuld?’ Sa en sa folle. ‘Hjir ha jo it fan my en nou is it lyk mines’.

Hy giet nei bûten, siket in lodde en bigjint to graven - der lei genôch groun foar wyld omhinne. Doe't er it gat dan klear hie, naem er it lyk út 'e skoarstien en lei it yn it grêf. Hy bidiek it mei ierde, mar hy hie der noch mar in tin laechje oerhinne, doe tocht er, né, dit is my sa doch net nei 't sin: ik sil sjen dat ik hwat strie fyn. Dan meitsje ik der earst in foech bêd fan en ik wol him der ek fatsoenlik mei bistopje kinne, ear't ik der modder op skep. Dat hy roun der sa by wei. Mar doe't er weromkaem, wie it hiele lyk fuort. Nearne wie it mear to finen. Alles socht er ôf!

[p. 99]

Dit bistie net, neffens him. Der hie nimmen by west, gjin minske en gjin beest, hoe donder koe dit? Hawar, hy smiet it gat wer ticht, stapte op syn hynder en ried fuort. Hwat moast hy der mear oan dwaen?

Hy ried fuort. Hy ried in hiel ein fuort. Hy wie op reis earne nei in stêd ta. In pear dagen wie er al ûnderweis, doe krige syn hynder toarst en dêr stie net fier fan 'e wei in hiele moaije greate hearehuzinge, mei stâllerij en alles der efter. Hy tocht, hjir kin it hynder wol in amerfol wetter krije. Nou, dat krige er dan ek, mar it tilde dêr op it hiem op fan folk. En doe kaem hy der al gau efter, dat it gjin gewoane arbeiders wiene, mar slaven. De rike mynhear dy't dêr wenne wie in slavehanneler, dy't syn waer fan sérovers kocht. Hy forkocht se troch, mar hy hâldde sels ek altyd in hiele ploech om syn eigen spul yn oarder to hâlden. It muoide de jonge keapman, dat er safolle sinten net yn 'e bûse hie dat er se allegear frij keapje koe, hwant se hiene dêr in min libben, in wier slavelibben, dat seach er wol.

Hy sjout hwat om hûs hinne en doe komt er efter by de bargehokken en dêr is in fynboud jongfaem oan 't bargemjuksjen. En it wie ek gjin dong fan in pear dagen, dat dy siet sa fêst as in hûs. Dy moast se yn 'e kroade lade en op 'e dongbuit bringe. Hy seach wol, dat dit wurk har mânsk genôch wie, mar ja, der stapte in opsichter by om mei de swipe ûnder 'e earm! Dat bigreate him ta de teannen út. Dat hy socht de hear op en sei: ‘Hwat moat ik foar dy slavin jaen?’ De man frege in ûnbidich stik jild. Hy bigriep wol dat dy rike hear net fansels ryk wurden wie. Mar aldergeloks hie er safolle jild wol by him, dat dy jongfaem kocht er frij.

Dy faem kaem by him op 't hynder, en doe't se dan fan 't hiem wiene, fortelde se him, dat se in Ingelske prinses wie. Ienris, wylst se har op 't strân formakken, wie se mei har spylfammen pakt troch sérovers. Dy hiene har meinommen hjirhinne en forkocht. ‘Ik ha hjir al gâns in skoft west’, sei se, ‘mar ik koe it wurk hast net dwaen, dat ik bin o sa gelokkich dat jo my frijkocht ha, en ús heit sil jo dat grif tige leanje’. Nou, se moasten noch al in deimannich reizgje, mar de keapman bitelle nachtloozjys en alles foar har, dat dy faem kaem wer aerdich ta harsels, en doe krige se sin oan dy keapman en woe wol mei him trouwe.

Se kamen yn 'e havenstêd en founen in skip dat har meinimme woe. Mar de bimanning dat wie gjin foarnaem folk en se kamen der efter, dat it fanke in Ingelske prinses wie. Dat doe hie de boatsman wakker bilang by har en hy sil it oare skipsfolk wol tasein ha, dat se der net minder fan wurde soene as hy it mei har klear krige. Mar doe sieten se mei de keapman fansels. En hwat dogge se? Se hâlde op in ûnbiwenne eilantsje oan en dêr sette se him ôf. Foar in goed wike kriget er iten mei, fierder moat er him mar rêdde en it skip fart fierder.

En doe twingt de boatsman de jongfaem om as se yn Ingelân oankomme to sizzen, dat hy har frijkocht hat en dat sy him dêrom troubilofte jown hat. Dêr siet de faem mei. It wie har min nei 't sin, mar hwat moast se, se wie wer lytsman. Mei drigeminten krige er har safier dat se dêr in eed op ôflei, en it skynt dat se foarhinne goed oan dy eden fêsthâldden.

De keapman siet op it strân en eage it skip nei. Alle dagen siet er dêr to stoarjen, mar it eilantsje lei net yn in koers dat der skippen by lâns foeren. Lang koe it net duorje, dan moast er forhongerje, hwant der wie neat to iten en to biten op dat eilantsje. It wiene hwat rotsen, allinne in pear fûgels dy't yn in pear keale strûken sieten. It skip wie in pear dagen fuort, en wylst er dêr sa sit to digerjen oer de sé, heart er fuort by him hwat omplúmpen. Hy sjocht om en dêr stekt in dolfyn de kop

[p. 100]

boppe wetter en bigjint tsjin him to praten. Hy wie wol hwat forbouwerearre. Hy hie wol ris heard dat dolfinen goed skerp wiene en hwat mear koene as fisken, mar dat der ien praette... Doe sei dy dolfyn: ‘Ik bin mei dyn tastân op 'e hichte. Ik fortroude it al net, doest op dat skip stapteste, hwant dat doogde dêr net. Sadwaende bin ik der efteroan syld. Mar ik haw it skip in set bjuster west, om't it fan 'e koers ôfwykte, mar doe't ik der wer by kaem, ûntdiek ik datst net mear oan board wieste. Doe bin ik weromswommen, hjirhinne. Ik tocht, hjir kin er allinne mar wêze, of yn sé. Gean my mar op 'e rêch sitten, dan swim ik efter it skip oan’. Dat hy klom by de dolfyn op 'e rêch en dat gong de kant op nei Ingelân.

Mar dat skip hie in moaije foarsprong hawn en it wie al yn Ingelân. It foer de Theems op en kaem yn Londen oan. Dêr wie it great feest fansels, dat de prinses der wer wie, en de boatsman waerd goed yn 't sintsje set, dat er har frijkocht hie. De faem wie wol hwat drôvich, mar ja, se doarst en se koe net sizze hwat der oan skeelde. En doe sei de boatsman dan tsjin de kening, dat syn dochter hie him troubilofte jown. De kening tocht, nou! sa'n sujet as skoansoan, dêr bin 'k net sa wiis mei. Mar hwat moast er? De prinses hie har wurd to hâlden, mar hy bigriep wol dat se der nou net sa bot mei ynnommen wie; it soe wol troch de twang fan 'e omstannichheden safier kommen wêze. Dat botte wolkom wie er net yn 'e keninklike famylje, mar de tarissing ta de brulloft waerd lykwols makke.

En doe gong dêr ynienen in skreau troch Londen hinne: der is in dolfyn yn 'e Theems hjir by sa'n greate brêge - is it net de Tower-brêge? - en dêr sit in man op. Dy man is by de wâl opklaud en de dolfyn is fordwoun. Nou, dy man wie nei in herberge ta gongen en dêr hie er ûnderdak foun. Mar gjinien wist, hwatfoar man as 't wie. Se hiene him wol oanhâlden, mar se koene him ek net forstean. De keapman hie mar beard, dat er de tael net koe, hwant hy wist net hoefolle as 't lije koe. En doe hearde er dêr yn 'e herberge al gau, hoe't it der foarstie: dat de prinses trouwe soe mei de boatsman. En it wie allegearre flaggen en wimpels en gierlandes yn 'e stêd. De skyn moast ophâlden wurde, hoewol't it wier gjin feest wie.

Hwat moast de keapman bigjinne? Tagong ta it paleis krige er doch net, hwant hy wie in frjemdling. Mar hwer't er net op rekkene hie, dat wie de dolfyn. Dat wist hy net, mar dy komt wer as man foar ien fan 'e poarten - as ôfgesant út in oar lân. dy't op 'e brulloft kaem. Hy seach der tige heech en foarnaem út, in hiele goudfink. Nou, hy waerd goed ynhuldige, hy siet njonken de kening en dêr hie er in hiel petear mei. Mar hy seach wol, de prinses stie it skriemen neijer as it laitsjen. Hy sei tsjin de kening: ‘Jou dochter koe der wol net sa wiis mei wêze dat se trout. Of komt it fan 'e oandwaning dat se sahwat sit to skriemen?’ ‘Né’, sei de kening, ‘ik kin der net út krije, hoe't it krekt sit, mar der doocht hwat net. Mar hwat moatte wy? As in kening syn wurd net hâldt, hwa moat ik dan al dwaen?’ ‘Ja’, sei de ôfgesant, ‘my tinkt ek dat it net hielendal kloppet’. De boatsman hie nou ek in foarnaem unifoarm oan, hy moast der net by ôfstekke, mar winliken like it noch op neat. De gesant sei: ‘Witte jo hwat? Ik sil him ris biledigje. Licht docht er it my dan ek, en dan daegje ik him út op in duel’. Nou, dat barde. De boatsman,wie gau op 'e teannen trape, dat dy joech de gesant in trewinkel. ‘Hou!’ sei dy, ‘sa giet it hjir net! Dat sille wy efkes op 'e degen ôfmeitsje’. Dat sy rekken dêr oan 't fjochtsjen.

De prinses seach it oan, mar it wie har wol bêst, om har mocht de breugeman wol deareitsje. En doe woun de gesant it; dy hie krêften ta syn foldwaen dy't de oare net hie, en hy sloech him tsjin 'e flakte. Hy sette him de punt fan 'e degen op it

[p. 101]

boarst en sei: ‘Nou hast to kiezen of to dielen: wer oan board (hwant it skip lei der noch, it skipfolk soe allegear mei feestfiere), it anker lichte en de sé op, óf ik stek dy dea. En nou moatstou earst mar ris fortelle op hwat grounen astou hjir komste. Hwant dou bist de man net dêrst dy foar útjowste. Dou bist in gemiene smjunt, hwant dou hast har net frijkocht. Dat hat dy keapman dien’. Nou, de boatsman joech fuortdalik noch gjin krimp, mar de oare sei: ‘Nou moatst it sels witte’, en hy sette him de punt fan 'e degen op 'e strôt: ‘Ja of né?’ Doe joech er ta, dat er in bidrager wie.

De kening waerd breinroer, mar de prinses har gesicht klearre fuort op. Se sei: ‘Ja, ik koe it net sizze fanwegen in eed dy't ik swarre moatten ha!’ Sa en sa. Doe wiene der guon fan 't hof, dy koene it net litte en jow de boatsman noch in bêst wan op 'e hûd, mar hy kaem doch op it skip torjochte en liet daelk risselwaesje meitsje om fuort. Hoe't dy gesant sa goed mei de saek op 'e hichte wie, is him altyd in riedsel bleaun.

De gesant forliet it paleis en socht de keapman op yn 'e herberge en sei: ‘Kom nou mar mei!’ De keapman koe him net, mar hy die hwat him hjitten waerd. En doe't se op it paleis kamen en de prinses him seach, doe wie se sljocht fan blydskip. ‘Dizze hjir!’ rôp se, ‘hy hat my rêdden!’

It séskip foer as in spoekskip de Theems út en hat him noait wer yn Londen sjen litten. Mar de flaggen en de wimpels en de gierlandes bleauwen allegearre hingjen en de trouwerij fan 'e prinses gong op 'e selde foet troch, allinne mei in oare breugeman.

Mar doe't se goed en wol troud wiene, sei de nije skoansoan tsjin 'e kening: ‘Nou woe ik noch graech ien ding fan jo - in pear oarlochskippen en dêr farre wy mei nei de kust dêr't jou dochter slavin west hat, en dêr rekkenje wy even mei dy binde ôf, foaral mei dy rike hear, hwant hy stibelearret de sérovers troch de slaven fan har ôf to nimmen en nei oare plakken troch to forkeapjen. As wy him nou ris in goede tobeksetter jowe, dan is him it slavehanneljen wol forleard’. Dêr wie de kening yn ien kear foar to finen. Dat in lytse float sette koers dêrhinne. Se gongen oan lân en omsingelen it hearehûs. De rike hear ûntnamen se syn jild, se tichelen him omreitsen ôf en kamen werom mei de slaven. Doe wiene se ek fan 'e sérovers ôf, hwant dy koene har gefangenen net mear kwyt.

De dolfyn hie har stille bigelieder west by de oertocht oer de sé. Doe't se dan thúskamen mei de bifrijde slaven en slavinnen, wie it wer feest, hwant de prinses har spylfammen wiene der ek noch by, mei oare bikenden.

Doe't se dan allegear wer op it paleis wiene, kaem de dolfyn noch ienkear by de keapman - wer yn 'e gestalte fan dy gesant en sei tsjin him: ‘Nou nim ik ôfskie en dou silst my lichtelik net wersjen’. ‘Nou’, sei de keapman - dy't ûndertusken prins wurden wie - ‘dat spyt my al’. ‘Ja’, sei de oare, ‘dat kin min oars. Mar ik hâld dy wol yn 't each. En mocht der ris hwat komme, dan hearre jim wol fan my, mar ik hoopje fan net’. Doe bitanke him de keapmanssoan tige. Mar de gesant sei: ‘Doch dat nou mar net. As der ien bitankje moat, dan bin ik it. Sjoch, ik bin de deade dy't by dy kastlein yn 'e skoarstien hinge. En doe soene jo my bigrave, mar dat myn skulden bitelle wiene en it bytsje ierde dêr't jo my mei bidieken, wie my al genôch. Dat ik ha myn grêf fuort forlitten om jo op jou wegen to folgjen. En dit is myn tank’.