Het masker van de redelijkheid

[p. 132]

God past niet in de wet

Het boek De God van je tante (De Arbeiderspers), dat Jan Fekkes heeft samengesteld, biedt de gelegenheid het proces tegen Gerard Kornelis van het Reve, met smalende godslastering als beschuldiging, in zijn geheel te overzien en te beoordelen. De behandeling van de zaak voor en door rechtbank, gerechtshof en Hoge Raad; de twee brieven van Van het Reve in Dialoog en de passage in Nader tot U, die tot de beschuldiging hebben geleid; de vragen in de Tweede Kamer van de heer Van Dis; een bloemlezing van commentaren in kranten en tijdschriften: dit alles is in De God van je tante te vinden, met de volledige teksten van requisitoirs, pleidooien en uitspraken. Alleen het pleidooi van mr. H.R. Eyl, Van het Reve's raadsman voor de rechtbank, ontbreekt, omdat de heer Eyl, die niet de verdediging voor het hof heeft gevoerd - dat deed Van het Reve zelf - niet aan het boek wilde meewerken.

Nog even in het kort het verloop van de strijd. De officier van justitie vond dat de beschrijving van God als ezel in Dialoog en Nader tot U smalende godslasteringen vormden. Hij eiste een boete van 100 gulden. De rechtbank vond de passages wel godslasterlijk, maar niet smalend, en besloot tot ontslag van rechtsvervolging. Zowel Van het Reve als de officier gingen in beroep. De procureur-generaal van het gerechtshof sloot zich aan bij de bezwaren van de officier. Hij eiste opnieuw de geldboete. Het hof kwam tot vrijspraak, omdat het niet bewezen achtte dat de passages opzettelijk smalend waren (‘dat toch in het geheel niet is gebleken [...] dat verdachte heeft bedoeld daarmede God te beschimpen of te honen dan wel op enigerlei wijze uitingen te geven aan verachting van God’). De procureur-generaal bij het hof tekende cassatie aan bij de Hoge Raad, maar noch de procureur-generaal bij de Hoge Raad noch de Hoge Raad zelf stelde zich achter dit beroep, waarmee dus de vrijspraak door het hof definitief kwam vast te staan.

Een merkwaardig proces. Het is natuurlijk mooi, dat de rechters zich niet hebben laten intimideren door hen die zich gekwetst

[p. 133]

noemden, en dat de uitslag van het proces vrijspraak is geweest. Maar de manier waarop dat resultaat is bereikt, was niet altijd even mooi. Op alle belangrijke punten die Van het Reve in zijn heldere, deels tegen de wet gerichte pleidooi voor het gerechtshof heeft aangeroerd - verreweg het beste juridische stuk uit het dossier - is het hof, en later ook de Hoge Raad, het antwoord schuldig gebleven. Voor het handhaven van de nationale zondagsrust was dat misschien verstandig, maar voor het streven naar beter begrip van wat de wetgever, en in zijn zog de rechter, onder God, godslastering en godsdienstige gevoelens dient te verstaan, was het dat niet.

De Hoge Raad mag men dit niet verwijten. Die had ten slotte alleen te maken met de vraag of het hof zich in zijn wetsinterpretatie had vergist. Het hof daarentegen zou, door adequaat op Van het Reve's stellingen te reageren, een stevige bijdrage hebben kunnen leveren tot begripsverduidelijking, en daarmee misschien indirect tot afschaffing van een onmogelijk stukje gelegenheidswetgeving uit slechtere tijden (1932). Eén ding staat nu gelukkig min of meer vast (hoewel, zoals bekend, zelfs Hoge Raden kunnen omgaan). Godslastering is pas smalend, en daarmee strafbaar, wanneer de bedoeling ‘het als reëel gestelde hoogste Opperwezen neer te halen’, zoals de Hoge Raad het noemde, bewezen kan worden. Die bedoeling ontbrak bij Van het Reve, daarover waren alle rechters en vertegenwoordigers van het Openbaar Ministerie het met elkaar eens, en dus ging de verdachte vrijuit.

Maar het hof heeft zich niet uitgesproken over de vraag of Van het Reve godslasterlijke taal heeft uitgeslagen - zoals niet alleen de Staatkundig-Gereformeerden, maar ook de rechtbank beweerde - en evenmin over de vraag hoe het menselijkerwijs gesproken mogelijk is een God te lasteren die niet reëel bestaat, maar alleen als reëel gesteld kan worden. Een fictie of, zoals Van het Reve het noemt, een symbool kan niet gekrenkt worden, net zo min als ik Hamlet kan lasteren of een gedicht. De officier van justitie erkende dit bezwaar. Volgens hem gaat het in de wet om het krenken, niet van God, maar van godsdienstige gevoelens.

Als dat waar is, komen er twee dwingende vragen op, die Van het Reve in zijn pleidooi stelde, en waarop door de rechters niet is geantwoord. Ten eerste: als de wetgever met God godsdienstige gevoelens bedoelt, waarom zegt hij dat dan niet? Wat heeft dan

[p. 134]

de term ‘godslastering’ voor zin? En ten tweede: wat is er zo bijzonder aan godsdienstige gevoelens, dat zij een afzonderlijke wettelijke bescherming verdienen? Een bescherming die niet gegeven wordt aan de bezitters van ongodsdienstige gevoelens, die toch ook krenkbaar zijn. ‘Om het kort en krachtig te zeggen: deze wet verleent de godsdienstige burger een volstrekt ongrondwettelijke bevoorrechting.’

Een ander bezwaar tegen dit proces geldt alleen voor de behandeling door de rechtbank, niet voor die door hof en Hoge Raad. De officier van justitie, in een overigens lezenswaardig requisitoir - hij is, met Van het Reve, de enige die diep op de zaak is ingegaan - noemt de verdachte ‘een onopgevoede, maar niet bepaald slechte kwajongen’. Hij veegt de vloer aan met de vier deskundigen, zijn goed recht natuurlijk, maar hij doet dat af en toe op een banaal-studentikoze toon, waartegen het proza van Van het Reve - die hij banaliteit verwijt - afsteekt als bijbelse taal. Dat is tot daaraantoe, maar de autoritaire toon die de president van de rechtbank aansloeg tegen een van de getuigen-deskundigen, prof. Grossouw, en de domheid die hij in zijn vragen tentoonspreidde, gaan de perken van de zorgvuldigheid in het maatschappelijk verkeer met sprongen te buiten. Hier is een voorbeeld:

‘President: Geeft u nu eens rechtstreeks antwoord op de vraag of zulke handelingen met een dier ontucht zijn, ja of nee.

Getuige: Dat is een onmogelijke vraag. U mag die passage niet los zien van het geheel. Het is een symbolische vorm.

President: Hoort u eens, professor, of ik al dan niet onmogelijke vragen stel, is niet aan u ter beoordeling. U draait er de hele tijd omheen. Is deze tekst, geëxtraheerd, ontucht? U moet antwoorden met ja of nee.

Getuige: Nee, want dan staat er onzin.

President: U bent kort van begrip.’

De president is dom, omdat hij Van het Reve's sprekende, goddelijke ezel voor een echte ezel houdt. Op hem is van toepassing wat Gerard van het Reve in zijn pleidooi voor het hof zegt: ‘Ik ben ervan overtuigd, dat, behalve uit de discrepantie tussen mijn Godsbegrip en dat mijner wederpartijders, de narigheid mede verklaard kan worden uit het feit, dat sommige mensen niet begrijpen dat een religieuze tekst tegen elke interpretatie bestand is,

[p. 135]

behalve tegen die van de letterlijkheid. [...] Ik vat mijn tekst ernstig op, als een intense, hartstochtelijke uiting van mijn Godsverlangen, maar geenszins letterlijk.’

Dat is ook een van de verschillen tussen een religieuze tekst en een wettekst. Wat in de wet staat is wel letterlijk bedoeld. Daarom zou er in de wet voor religieuze symbolen, waarvan de letterlijke betekenis irrelevant is of zelfs geheel ontbreekt, geen plaats moeten zijn. Dit nog te minder, wanneer het een symbool betreft zoals God, waarvan de symbolische betekenis niet voor alle burgers, zelfs niet voor alle gelovigen, dezelfde is. En daarbij komt dan ook nog: iedereen wordt geacht de wet te kennen, maar een van de kenmerken van het Godssymbool, waarover de meeste gelovigen het met elkaar eens zijn, is juist onkenbaarheid. Kortom, God past niet in de wet, en daarom een begrip als godslastering evenmin.

Als het proces tegen Gerard van het Reve ertoe heeft bijgedragen dit besef wijder verbreid te maken, zou dat vooruitgang betekenen. In de uitspraken der rechters is van de vooruitgang nog weinig te merken. Maar een rechter is beroepshalve conserverend: hij moet, zo goed en zo kwaad als dat gaat, de bestaande wetten toepassen. De wetgever kan ze veranderen.

[1968]