Het masker van de redelijkheid

[p. 109]

Revolutie als luxe

Wij leven in een maatschappij die haar studenten en kunstenaars liefheeft. Zij vormen de twee meest verwende bevolkingsgroepen die er rondlopen. Wanneer studenten besluiten nieuwe leden kaal te scheren en te vernederen zoveel als ze kunnen, zeggen we: vooruit maar, we leven in een vrij land en we hebben het ten slotte zelf ook allemaal meegemaakt toen we jong waren. Als ze besluiten de groentijd te hervormen, ook goed. Als ze Dachautje spelen of door barbaarse onvoorzichtigheid een clubgenoot vermoorden, zeggen we hoho en we geven de kwajongens een minimale straf, omdat we ons een beetje gekwetst voelen in onze goede smaak, maar we tillen er verder niet te zwaar aan. Als studenten en kunstenaars bezettinkje spelen, daarbij liederen bedenken waar de eerste de beste Sinterklaas zich voor zou schamen en gemene zaak maken met de CPN, met de partij dus die door loyaliteit tegenover de Sowjet-regering medeplichtig is aan wat er in Tsjechoslowakije gebeurt en aan de veroordeling tot jaren dwangarbeid of gekkenhuis van iedere Rus die zich waagt aan oppositie in het openbaar, dan zeggen wij opnieuw tuttut en delen strafwerk uit, dat met recht wordt ervaren als eerbetoon. Of wij schudden sympathiserend het hoofd over alle grappige grappen, onder het uitspreken van de liefdevolle woorden: heus jongens, we hebben alle begrip voor jullie ongeformuleerde wensen, maar museumzalen bezetten, nee, dat moet geen tweede keer gebeuren, want werkelijk, hoezeer het ons ook tegen de borst stuit, straks lopen we naar de politie. Hoe zou het komen dat iedereen zo lief doet tegen studenten en kunstenaars? Ze roepen uit volle borst dat ze de bestaande maatschappelijke orde omver willen gooien, maar toch blijven ministers, burgemeesters en rectoren dag en nacht bereid te praten, te onderhandelen, bakzeil te halen. Zelfs De Telegraaf slaagt er niet in een hetze tegen de rebellerende studenten en kunstenaars te ontketenen. De machthebbers verdringen elkaar om te kunnen roepen, dat zij openstaan voor veranderingen, hervorming, kritiek. Waar zou dat aan liggen? Is iedereen gek geworden of ligt de uitleg voor de hand?

[p. 110]

Het antwoord zou wel eens kunnen zijn, dat alle revolutionaire woorden en daden zijn toegestaan, met af en toe wat gesputter voor de vorm, omdat niemand ze au sérieux neemt. Ook de studenten en kunstenaars zelf niet. De bezettingen van maagdenhuizen en nachtwachtzalen zijn een luxe, een extraatje dat zich afspeelt aan de periferie van de samenleving. Het houdt de krantelezers en televisiekijkers zoet. De opstandelingen zijn zondagsrevolutionairen die rustig van het slagveld vertrekken als de grote vakantie aanbreekt of als het weer betrekt. Seizoenarbeid, zou je kunnen zeggen. Zij zijn de straatmuzikanten van de tweede helft van de twintigste eeuw. Ze zorgen voor de versiering van het grauwe dagelijkse leven, en de rest van de burgerij is met liefde bereid ze binnen te halen voor het kopje koffie van de medebeslissing. De president-curator in Utrecht heeft het goed aangevoeld: schuif een stoel aan, kom er gezellig bijzitten als wij vergaderen, vergader desnoods mee, en wie er niet meer bij kan mag via een geluidsbuis meeluisteren in een naburig zaaltje.

De kunstenaars krijgen de fooi van wat meer subsidie, en als men de ‘eerste nota inzake enkele dringende kultuurpolitieke vraagstukken’ van de Federatie van beroepskunstenaars leest, is dat eigenlijk ook alles waar ze om vragen. Zij willen een kunstnota van de minister, recht van benoeming van kunstraadsleden, meer geld voor scheppende kunstenaars, een centraal subsidiebureau, een kunstinformatiecentrum en fondsen voor de verschillende kunsttakken. Met andere woorden: meer geld en meer bestuursfuncties, van oudsher twee eerbiedwaardige wensen in een kapitalistische samenleving. Dit streven gaat gepaard met ongespecificeerde propaganda voor ‘geheel nieuwe cultuurpolitieke structuren’, ‘totaal andere maatschappij-patronen’ en meer van dit soort idealen, die even mooi zijn als onbestemd.

De autoriteiten knikken ijverig ja. In hun kerstboodschappen, voorwoorden voor personeelsbladen en jubileumspeeches als voorzitters van kunstraden zeggen zij precies hetzelfde, voorzien van de toevoeging: ‘Het doel is mij persoonlijk ook zeer sympathiek, alleen de methoden zijn wel eens een beetje, ja hoe zal ik het zeggen, wel eens wat al te voortvarend. Maar nogmaals, het doel zelf, uitstekend, geheel akkoord.’ Zo gaat dat, en er is vrijwel geen mens die last heeft van het incidentele tumult. Het produktieproces lijdt geen schade. Ambtenaren en arbeiders staken

[p. 111]

zelden of nooit. De politieke en economische machtsposities worden niet aangetast. Hier en daar struikelt een losse hoogleraar of kunstbestuurder, die het onschuldige karakter van het nieuwerwetse revolutiemechaniek niet tijdig heeft begrepen, maar dat is dan ook alles. Er komt wel eens een enkele keer met heel veel moeite een mammoetwet tot stand, of een flinke loonsverhoging die evenwel weer spoedig door de stijgende prijzen wordt opgevangen. Maar voor het overige is er de laatste twintig jaar in het stelsel van rechtsregels, in de bezitsverhoudingen, in de politieke partijen, in de bedrijven, administratiekantoren, landbouw, leger, kranten, onderwijs veel en veel minder veranderd dan de roepers over ‘stormachtige ontwikkelingen in versneld tempo’ elkaar en de omstanders willen doen geloven.

Misschien betekent de dominerende belangstelling voor de pseudo-revoluties van studenten en kunstbestuurders, dat iedereen in zijn hart eigenlijk dik tevreden is met de bestaande toestanden. Maar het is waarschijnlijker, dat de commotie fungeert als rookgordijn, waardoor de aandacht wordt afgeleid van misstanden waar hoognodig wat aan zou moeten gebeuren en van problemen die moeilijk zijn op te lossen.

Voor de kunstmaker is de centrale vraag wat voor kunst hij zal maken, en niet de oprichting van subsidiecentra, informatiecentra en fondsen. De studentenacties leiden de aandacht af van maatregelen voor verbetering van onderwijs en onderzoek: verkorting van studieduur voor de meerderheid der studenten, beter selectiesysteem, verandering van de verhouding stafleden-studenten, meer controle op hoogleraren die te weinig doen of die met ijzeren hand een wanbeleid op hun instituten voeren. En dan niet controle door studenten, maar door parlement en departement en door vertegenwoordigers van het algemeen belang op de universiteit.

Ook buiten universiteit en kunst zijn legio misstanden en vraagstukken van belang te noemen, en een verschil is dat ze betrekking hebben op een veel groter aantal mensen. Zoals: het ontwerpen en invoeren van regels die werknemers en consumenten meer controle geven op het doen en laten van de werkgevers en producenten; een fatsoenlijker verdeling van het gemeenschappelijk inkomen, met een behoorlijke verhoging van de minimumlonen als begin; verbetering van carrièrekansen en rechten voor

[p. 112]

vrouwen die niet uitsluitend veroordeeld willen zijn tot huishouden en opvoeden; meer effectieve bestrijding van lucht- en watervervuiling; meer ruimte om in te wonen.

De komedie van studenten en kunstenaars - waarbij het lastig is met een ernstig gezicht, vooral in het bijzijn van politierechters, partij te trekken tegen al die aardige, goedwillende, onwelsprekende, nieuwe volwassenen, ze zijn te lief om slecht te zijn - onttrekt de tragedies aan het oog. Voor een deel zijn dat tragedies waar niets aan te doen is: dood, ziekte, ruzies, verlopen liefde, onpopulariteit, gevolgen van verzuring en onbekwaamheid, zowel eigen als andermans, etcetera, etcetera. Maar er zijn ook tragedies die te wijten zijn aan gebrekkigheid in het stelsel, in de regels die gelden, en niet aan gebrekkigheid in personen. Aan die gebrekkige regels valt wel wat te doen. De gelegenheid is er zelfs verhoudingsgewijs ideaal voor: ongekend grote welvaart, een periode van sterk verminderd fanatisme bij de gelovigen, technische kennis, bereidwilligheid dank zij gestaag doorsudderend schuldbesef bij de bestaande machthebbers. Het gaat er nu om, die mooie kans niet te laten voorbijgaan door te veel aandacht voor de nieuwe vormen van studentikoze en artistieke zelfverheerlijking.

[1969]