Het masker van de redelijkheid

[p. 23]

I

[p. 24]

De luister van het algemene

De verlosser keek naar alle kanten tegelijk en hij kon zich daardoor niet op één ding concentreren. Klein beginnen, dacht hij, anders wordt het niets. Hij richtte zijn aandacht op een leeg doosje Drie Paardjes dat voor zijn voeten op straat lag, veiligheidslucifers, Nederlands fabrikaat. Waarom drie paardjes in plaats van één? Waarom trouwens paardjes buitenop? Waarom niet gewoon lucifers in plaats van veiligheidslucifers? Wie heeft er ooit gehoord van onveiligheidslucifers? Wat kan het iemand schelen dat het Nederlands fabrikaat is? Allemaal even overbodig.

Avondvogels floten onsamenhangend door zijn overwegingen heen, maar de verlosser liet zich niet afleiden. Het was zijn taak de mensen uit te leggen hoe zij hun samenleving, en daarmee vanzelf zichzelf, ingrijpend konden veranderen, en dit was een goed voorbeeld. In alle landen van de wereld hetzelfde doosje, met alleen buitenop getekend een duidelijke lucifer. Geen zinloze concurrentie, geen noodlijdende fabrieken, geen variatie bij de verpakking van een doodgewoon gebruiksvoorwerpje.

Het was een mooie begin voor de lezing die hij die avond moest houden voor de voorzitters van alle afdelingsbesturen van de socialistische partij. De volgende dag stonden de conservatieve voorzitters op zijn programma, daarna de christelijke en tot slot de liberale. Weer vier avonden waarin hij niets anders kon doen, maar er was geen keus, hij stond overal alleen voor. Hij had de oprichting overwogen van een comité van gelijkgezinde adjunctverlossers, maar daar was de tijd nog niet rijp voor. Hij had nog niemand ontmoet die er precies zo over dacht als hij. Dat was een voorwaarde voor redelijk en revolutionair teamwerk. Als iedereen niet nauwkeurig hetzelfde beweerde, zou de verwarring eerder groter worden dan kleiner.

Hij wilde met het lucifersdoosje als uitgangspunt de politieke leiders ervan proberen te overtuigen, dat versnippering over verschillende partijen uit den boze was. Er bestaat voor ieder probleem maar één oplossing die de juiste is, en dus de beste. Het systeem van verschillende partijen naast elkaar vertraagt onnodig

[p. 25]

de besluitvorming, werkt gekonkel, jaloezie en machtsbegeerte in de hand, en leidt daardoor de aandacht af van de rationele, democratische politiek die gevolgd moet worden, een principe waarover alle partijen het in beginsel eens zijn. Misschien, bedacht de verlosser, die ook in tactisch opzicht buitengewoon begaafd was, zou het bij wijze van overgangsregeling verstandig zijn te werken met twee partijen. Eén partij, die het voor het zeggen heeft, waarin alle bevolkingsgroepen zijn vertegenwoordigd en die zich uitsluitend laat leiden door de voorschriften van de moderne wetenschap en de klassieke doelmatigheid. De andere partij voor de achtergebleven tegensputteraars, als machteloze minderheid, waardoor ook de mensen die nog beheerst worden door de maar al te gevaarlijke primitieve gevoelens van rancune en bijgeloof, het idee zouden krijgen dat zij er bijhoorden.

De tweedeling was een concessie van de verlosser aan de zittende generatie. Hij wilde geen ijzer met handen breken, dat was zijn taak niet. Hij richtte zijn blik op de jeugd. Het was hem opgevallen dat jonge mensen van tegenwoordig tegen de oorlog waren en voor de vrijheid. Een goed teken. Zij wilden de bestaande maatschappij veranderen, maar zij wisten niet hoe, en zij wisten evenmin wat zij ervoor in de plaats wilden hebben. Met andere woorden: zij stonden open. Zij hielden niet van Amerika en niet van Rusland, niet van het parlement en niet van de dictatuur, niet van specialisten en niet van politici. Zij stonden zo open als een mens maar kan openstaan.

Nu was de verlosser geen mens, maar een verlosser. Hij was, hoe gek dat ook even mag klinken, de man die de mensen waarlijk mens moest maken door hen van hun gebreken te bevrijden. Hij zag hoe bemoedigend de avondzon door de bomen scheen en hij wist weer beter dan ooit wat hem te doen stond. Revolutie is een kwestie van onderwijs. Beginnen bij het begin. De toegeeflijkheid die hem deed berusten in een voorlopig halfslachtige partijhervorming zou misplaatst zijn bij de vernieuwing van de scholen. Dat was immers de plaats waar de nieuwe generatie moest worden gevormd. Daar moest de schone lei van de jonge geesten worden ingevuld. Zij waren, ieder voor zich en allen tesamen, wat de profetische Just Havelaar vroeger al zo bondig had geformuleerd: de nieuwe mens. De nieuwe school die de verlosser de mensen als hoopvol toekomstperspectief voorhield zou een een-

[p. 26]

heidsschool moeten zijn, want de rede is, net als voorheen God, een en ondeelbaar. Geen onderscheid tussen lager, middelbaar en hoger onderwijs, geen bijzondere en openbare scholen, maar één algemene instelling van onderwijs met 28 klassen, waarbij natuurlijk voor iedere leerling alle gelegenheid zou bestaan voor differentiatie naar aanleg en belangstelling. De nieuwe school zou een vrije school zijn. Wel was het noodzakelijk dat de kinderen van de geboorte af - en voorzover de stand van de medische en ethische wetenschappen dat toeliet ook reeds daarvoor - in het onderwijssysteem zouden worden opgenomen, want de bedervende invloed van de mislukte oudere generatie kon men niet vroeg genoeg uitschakelen.

Dat was trouwens ook op de scholen zelf het grote probleem: hoe isoleren wij de jongeren van de ouderen. De verlosser had daarvoor een even ingenieuze als doeltreffende oplossing bedacht, die hij, om de orde in zijn veelomvattende gedachtenwereld te bewaren, kortheidshalve het half-om-half-systeem noemde. Iedere leerling zou de ene helft van de dag les krijgen van een leerling uit de klas die op de zijne volgde, en de andere helft van de dag les geven aan een leerling uit de klas die aan de zijne voorafging. Een uitzondering zou worden gemaakt voor de jongste klas die alleen een halve dag les zou krijgen en de rest van de tijd droomloos mocht slapen, en voor de oudste klas die alleen een halve dag les zou geven en de rest van de tijd een jaar lang rustig mocht uitkijken naar een maatschappelijke functie die het best paste bij ieders voorkeur. Op deze wijze zou het vernederende onderscheid tussen leraar en leerling eindelijk verdwijnen, omdat ieder zowel het een als het ander was. Een voordeel was ook dat de lesgevers zich de moeilijkheden van de leskrijgers beter konden voorstellen dan bij een groot leeftijdsverschil ooit mogelijk zou zijn. Zij stonden als het ware nog dichter bij de stof.

De verlosser had één nieuwe school per wijk in zijn hoofd. Maar om te voorkomen dat de nieuwe mensen in opleiding te weinig van de wereld, of althans van de provincie, zouden zien, was het zijn bedoeling dat er een geregelde uitwisseling tussen de wijkscholen zou plaats vinden van wat hij voor zichzelf met een mooi tweesnijdend woord de leerkrachten noemde. Dat zou vervoersmoeilijkheden geven, maar die waren in verband met de komende ontwikkeling van de techniek te verwaarlozen. De on-

[p. 27]

ophoudelijke wisseling van school zou ook het ontstaan tegengaan van schoolchauvinisme, van de funeste club- en clangeest die de basis vormde van de verdeling in rangen, standen en klassen, en daarmee van alle nationalisme.

Na veertig jaar, wanneer de oude mens geheel vervangen was door de nieuwe, zouden de scholen hun poorten kunnen openen voor oud-leerlingen die in hun vrije tijd nog eens wat wilden leren of onderwijzen, of die er terwille van hun geestelijk evenwicht prijs op stelden de 28 klassen in omgekeerde volgorde te doorlopen. Voor verschillen in mentaliteit tussen oud en jong hoefde tegen die tijd niet meer te worden gevreesd.

Gelukkig, dat was tenminste geregeld, dacht de verlosser, terwijl hij zich met stevige pas voortspoedde naar zijn doel. Hij gleed uit over een kleine ongerechtigheid op de stoep, maar dat was het toch niet waardoor zijn humeur niet zo stralend was als hij redelijkerwijs had mogen verwachten. Hij werd gehinderd door een licht gevoel van onzekerheid. Ik moet iets vergeten zijn, zei hij tegen zichzelf, zonder geluid te maken want alleen dwazen praten hardop als er niemand bij is. Opeens schoot het hem te binnen: de vervreemding. De arbeider ziet het verband niet meer tussen zijn werk en het algemeen belang, de boer tussen aardappelprijzen en EEG, de student tussen scriptie en toekomstige werkkring, de klerk tussen kopie en origineel, de dichter tussen poëzie en burgerij, de kiezer tussen stembiljet en bestuurssysteem. Zij allen voelen zich naamlozen, op straat, in de anonimiteit van het kantoor met twintig verdiepingen, van fabriekshal en flatgebouw, in het gezelschap van hun uniforme ijskasten, televisietoestellen en gezinsflessen.

Zou het eigenlijk wel waar zijn, vroeg de verlosser zich af, terwijl hij even zijn oog liet rusten op een verlate mevrouw met kinderwagen die hem in haar haast om thuis te komen bijna omverreed. Maar hij aarzelde niet lang. Natuurlijk is het waar, want iedereen zegt het. Zelfs de eerste de beste socioloog is op dat punt met zichzelf in het reine. Wat zou anders de oorzaak moeten zijn van alle onvrede? Het gaat toch zeker niet om aanwijsbare schuldigen, per land, per partij, per fabriek, per universiteit, per geval? Het is toch nooit iemands eigen schuld wanneer hij zich verveelt? En aan de andere kant: er zijn toch geen eeuwig

[p. 28]

terugkerende, onuitroeibare factoren die het geluk bederven? Nee, het is de schuld van alle mensen, van het stelsel waarin wij leven, en als we dat stelsel nu maar veranderen en we veranderen de mensen, dan zul je eens wat zien. Dan zal de vervreemding verdwijnen en plaats maken voor de verbroedering.

Maar hoe bereiken we dat? Hoe, hoe, hoe? Dat was het kardinale punt, hoorde de verlosser zich grimmig tegen zijn publiek zeggen. De uitdaging van deze tijd. De mens van nu wil een duidelijke inspraak in het bestuur en hij wil een duidelijke uitspraak uit het bestuur. Hij dringt aan op bindende afspraken tussen de partijen en hij wantrouwt de partijen omdat zij door afspraken hun vrijheid van handelen hebben verloren. Zijn verzet is een vorm van vrijetijdsbesteding en wanneer anderen hem zijn verzetje gunnen, komt hij in opstand tegen hun negatieve tolerantie.

‘No longer Celia, but Aliena,’ zei de verlosser verstrooid tegen een meisje dat hem de weg vroeg naar haar schooluitvoering.

‘Zoals u wilt,’ antwoordde het kind beleefd.

‘Ik moet me niet laten afleiden,’ riep hij haar na.

‘Dat begrijp ik best,’ schreeuwde zij terug, ‘u deed me direct al denken aan een denker. Never mind.’

‘Een verlosser. De verlosser zelfs. Jouw verlosser.’ Maar ze was al te ver weg om hem nog te horen. Ze had blijkbaar weinig tijd.

De mensen willen nieuwe leiders, sterke dynamische persoonlijkheden die beslissingen kunnen nemen, managers zeg maar gerust, managers van teenagers, voortrekkers met visie. Maar de leiders moeten hun plaats weten, ze mogen niet langer dan 33 dagen in het nieuws blijven, als ze een grote mond krijgen gaan ze er onherroepelijk uit, van persoonsverheerlijking houden we niet, tirannen hebben bij ons geen schijn van kans. Besluiten moeten niet ontaarden in bevelen; en solidariteit niet in gehoorzaamheid.

Zo denk ik er zelf ook over, zei de verlosser binnensmonds. De dialektiek van het leiderschap. De tragische kern van een komische tijd. Dwars door de cultuur heen terug naar de natuur. De universiteit als voedster van la démocratie sauvage. Het nieuwe leven begint bij de ondergang van het oude. De permanente revolutie moet als een golf door de maatschappij gaan, met onbetwistbare toppen van geestdrift en onvermijdelijke dalen van ellende, het ene moment als wilde stakingsgolf en dan weer als lyrische discussiedeining. De revolutie zal de mensheid brengen waar ze

[p. 29]

wezen wil, naar de kust van het beloofde land, waar de kiem van de paradox, als het zover is, de vruchten zal afwerpen van het paradijs.

Zo zal het gaan en ik zal de mensen leiden overeenkomstig hun wil. Hun dienaar en hun kapitein, mij hullend in de mantel van de anonimiteit wanneer zij dat wensen en glorieus onder mijn keizerskroon naar voren tredend wanneer hun mutsen anders staan. Ik zal hun opnieuw leren geloven in de wonderen van vitaliteit en creativiteit, in de energie van de poëzie en de poëzie van de energie. Zij zullen mij verloochenen maar ik zal doen of ik het niet merk. Zij zullen mij heilig willen verklaren, maar ik zal mij verstoppen in een kerk. Zij zullen mij het lied van de arbeid toezingen, maar ik zal zeggen: verzet vandaag geen werk. Zij zullen mij vragen of ik onsterfelijk ben en ik zal antwoorden: wie onzer is zonder zerk. Wij zullen samen ten strijde trekken tegen ieder die niet samen met ons ten strijde wil trekken. Polarisatie en nog eens polarisatie. Als zich onverhoopt de vraag voordoet of wij links moeten houden of rechts, zal ik het verlossende woord spreken door te zeggen: broeders en zusters, vreest niet, alle verkeer is menselijk.

De verlosser had zijn doel bereikt. Hij was zelfs te vroeg. Op de deur van het socialistische vergaderhuis hing een bord: Hoofdingang wegens verbouwing gesloten. Sleutel van de zijingang buiten kantooruren te bevragen op nr. 36. Toen hij daar had aangebeld, ging boven zijn hoofd een raam open. Hij keek in een meisjesgezicht omlijst door krulspelden. Halverwege zijn vraag trok het hoofd zich terug. Hij hoorde een nette stem met licht Gronings accent roepen: Mam, daar is weer een rooie rotzak, doe jij even open?

De verlosser werd met een schok uit zijn mooie zomerdroom gewekt. De weg naar het paradijs zou lang en zwaar zijn. Liefde verdient de voorkeur, maar in sommige situaties is geweld de enige oplossing.

Hij begreep niet dat het maar een grapje was. De Enuma's waren al jaren lid van de partij.

[1968]