Het fin-de-siècle in de Nederlandse schilderkunst

De symbolistische beweging 1890-1900

[p. 74]

De zielewereld.

De vorige bladzijden behandelden de symbolen die betrekking hebben op de buitenwereld van de kunstenaar, namelijk op die verschijningsvormen en verschijnselen, waarvan de Vrouw en het Lot de voornaamste blijken. Nu komen de themata ter sprake, welke gelden als de zinnebeelden van het innerlijkeleven der symbolisten. Deze behoefte tot belijden van hetgeen zich in zijn zielewereld afspeelt is, zoals wij reeds eerder vermeldden, een der essentieelste kenmerken van de symbolistische beweging. Hoe vele malen en met welk een intensiteit wordt in sonnet en proza-verhaal de ‘ziel’ genoemd!

De smart.

Geen enkele emotie der ziel werd tegen het einde der vorige eeuw zo hevig ervaren als de smart. Schopenhauer, die voor het symbolisme een profetische betekenis gekregen had, sprak reeds uit wat na hem velen zouden gevoelen en bevestigen: ‘Wir fühlen den Schmerz, aber nicht die Schmerzlosigkeit; wir fühlen die Sorge, aber nicht die Sorglosigkeit, die Furcht, aber nicht die Sicherheit’.¹ Zolang het ons goed gaat en we gelukkig zijn, bemerken we het nauwelijks. Maar zodra we verdriet en gebrek hebben, dan pas zien we, wat we verloren hebben: ‘Denn nur Schmerz und Mangel können positiv empfunden werden und kündigen daher sich selbst an; das Wohlsein hingegen ist bloss negativ’.²

De smart loutert de mens. Zo is zij volgens Baudelaire de goddelijke remedie tegen de onreinheid der stervelingen.³ Ook de schrijver van ‘Les grands Initiés’, Edouard Schuré, beschouwt elk lijden als heilig, daar smart de louterkroes van de ziel is en alle genieën met smart moesten betalen voor wat zij waren en werden.⁴ August Vermeylen zegt in zijn wijsgerig essay over ‘De Kunst in de Vrije Gemeenschap’ (1894): ‘Veel dingen in ons moeten verbrand door het lijden, als wij onzen verzuiverden wil weer hooger willen oprichten’.⁵

1 A. Schopenhauer, ‘Die Welt als Wille und Vorstellung’, Sämtliche Werke, II (München, 1911), Kapitel 46, ‘Von der Nichtigkeit und dem Leiden des Lebens’, p. 657.

2 Ibidem.

3 Cf. E. Raynaud, Baudelaire el la religion du Dandysme (Paris, 1918), p. 44.

4 Ed. Schuré, Les grands Initiés (Paris, 1889), p. 375.

5 August Vermeylen, in Van Nu en Straks, no VI-VII, 1893, p. 55.

[p. 75]

Alle dingen gaan snel voorbij, behalve leed. In Swinburne's gedicht vliegt Sorrow voor eeuwig over de aarde, terwijl de mensenharten die zij aan haar ketenen heeft gebonden, vergeefs pogen de schakels te verbreken:

Hearts that strain at her chain would sever
The link where yesterday frets to-morrow:
All things pass in the world, but never

Sorrow.¹

In de bittere dagen van zijn gevangenschap schreef Oscar Wilde de uit eigen leed geboren gedachten over de smart, verwant aan Schopenhauer's uitspraak en aan Swinburne's versregels: ‘There are times when sorrow seems to me to be the only truth. For the secret of life is suffering. It is what is hidden behind everything’.² Geen realiteit is zo onontkoombaar als die van het verdriet.

In het drama ‘Aglavaine et Sélysette’ (1896) laat Maeterlinck de oude grootmoeder tot de bedroefde Sélysette zeggen: ‘Mais quand on ne peut plus s'empêcher de pleurer il faut croire à la vérité de ses larmes... car, vois-tu Sélysette, c'est souvent le destin qui parle par nos larmes et c'est du fond de l'avenir qu'elles montent dans nos yeux’.³

Hoe hebben niet de Franse symbolisten hun smartgevoelens uitgeschreeuwd in hun sonnetten. Jules Laforgue in ‘Le Sanglot de la Terre’ (1878),⁴ na hem Louis Denise in ‘Prière’ (1891), opgedragen aan Albert Samain:

Seigneur! conservez-moi mon chagrin vénérable!⁵

Op zijn beurt schreef Samain voor Denise ‘Douleur’ (1892):

Douleur, quel sombre instinct dans tes bras nous ramène?
Pourquoi frémissons-nous cette âpre volupté,
En entendant du fond des violons monter
Le vieil écho profond de la misère humaine?⁶

Dan doemt voor het Verdriet de ‘Tristesse’ op in haar grauwe kleed. In Nederland klonk omstreeks dezelfde tijd Van Eeden's ‘Ellen, een lied van

1 Swinburne, ‘Sorrow’ (1883), cf. The collected poetical works of Algernon Charles Swinburne, vol. V (London, 1920), p. 172.

2 Cf. Oscar Wilde, De Profundis (27th ed., London, 1913), p. 55-56.

3 M. Maeterlinck, ‘Aglavaine et Sélysette’, ThéâtreIII, p. 46-47.

4 Jules Laforgue, Poésies. Oeuvres complètesI (Paris, 1922), p. 11-56.

5 Mercure de France, tome II, 1891, p. 17.

6 A. Samain, Au Jardin de l'Infante, p. 145-147.

[p. 76]

de smart’. In deze zielezangen wordt de smart vergeleken met de lijdensplant:

Nu wordt mijn leven één schoon, droef Verhaal
van 't wondre bloeien dezer Lijdensplant,
Aan dit zijn alle woorden mijner taal,
Al mijn zielsklanken voor áltijd verpand.¹

Ook bij Frederik van Eeden vinden we de gedachte, dat de mens noodzakelijkerwijze leed moet ondergaan om gesterkt en gelouterd de levensstrijd te kunnen aanvaarden. ‘Gij moet lang schreien, mijn kind, dat gij sterk wordt en gelaten... Want leed zal zijn begin en einde van uwen doortocht, en zoo gij de blijheid niet vinden kunt in leed, zult gij ze niet vinden’, staat in ‘Johannes Viator’.²

In de schilderkunst der 19e eeuw is de smart gepersonifieerd in de gestalte van een melancholiek voor zich uitstarende vrouw, bijvoorbeeld bij de PraeRafaëlitische schilder Holman Hunt.³

Walter Crane schiep in 1901, voortbordurend op de allegorische vrouwenfiguren der Prae-Rafaëlieten, een aquarel Sorrow and Spring: in een lusthof zit schril contrasterend met het bloemenstrooiende meisje, dat de lente symboliseert, een in het zwart geklede vrouw, die haar hoofd bedroefd op de handen steunt.⁴

Verlatenheid en verdriet zijn door Vincent van Gogh op even ontroerende als navrante wijze weergegeven. In 18S2 had hij een lithografie Sorrow gemaakt: een naakte jonge vrouw, op een steen gezeten, heeft haar hoofd in de ellebogen gelegd, terwijl de kale sprietachtige twijgen aan haar voeten de troosteloosheid van het geheel nog wranger accentueren.⁵ ‘En mij dunkt ik zou niet Sorrow of smart kunnen teekenen, als ik niet zelf meegevoelde’,

1 Fr. van Eeden, in De Nieuwe Gids, 1, 1890, p. 209; Fr. van Eeden, Ellen. Een lied van de smart (Amsterdam, 1891), p. 68.

2 Fr. van Eeden, Johannes Viatot, p. 272.

3 W. Holman Hunt, Pre-Raphaelitism and the Pre-Raphaelite Brotherhood, vol. 2 (London, 1905), afb. t/o p. 460.

4 P.G. Konody, o.c., afb. t/o p. 90. Dit motief: het steunen van het hoofd in de handen, berust op een traditie, die zeker Middeleeuws is en waarschijnlijk nog ouder, cf. André Chastel, ‘Melancholia in the sonnets of Lorenzo de' Medici’, in Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, vol. VIII, 1945, p. 62.

5 Vincent van Gogh, Sorrow (Coll. Ir V.W. van Gogh); afb. van de litho en tekening in J.-B. de la Faille, L'Oeuvre de Vincent van Gogh. Catalogue raisonné, tome IV, pl. XXVI, no 929bis en no 929.

[p. 77]

schreef Van Gogh aan Theo.¹ Hetzelfde thema herhaalde Vincent in de figuur van een wenende oude man.²

In Frankrijk hebben Eugène Carrière en Odilon Redon, na Van Gogh, omstreeks 1888 het leed van de vrouw uitgebeeld. Carrière schilderde o.a. Douleur.³ De trieste aanblik van deze grauwe gestalte met haar ingevallen wangen en geloken ogen wordt geëvenaard door die van Redon's tekening La Souffrance;⁴ de grote, zwart omschaduwde ogen van het smalle gezicht achtervolgen de toeschouwer als een obsessie. Verwant aan deze voorstelling is La Mère Eplorée (1890) van de Belg George Minne. Wanhoop, angst en lijden zijn gesymboliseerd in de knokige spookgestalte van een vluchtende moeder met haar kinderen.⁵ Veelzeggend door zijn eenvoud is een illustratie in Pan, van Ludwig von Hofmann voor een gedicht ‘De Profundis’: onder wolkenstoeten, die langs een volle maan glijden, zit een wenende vrouw in de omlijsting van donker struikgewas.⁶

In Zwitserland had Ferdinand Hodler ontgoocheling en levensmoeheid in mannelijke figuren gesymboliseerd. Die Lebensmüden (1891) en Die Enttäuschten (1892), van welke schilderijen de Zwitserse meester een voorstudie op de tentoonstelling van de Rose f Croix te Parijs in 1892 had ingestuurd, tonen vijf frontaal zittende personen. Gestoken in schamele kledij met gelijkgerichte hoofden, die gebogen neerhangen of zwaar rusten op de handen, vormen ze een monumentaal-rhythrnisch blok van menselijke desolatie.⁷

Eigen leed werd door de kunstenaars geconcretiseerd hetzij in het ‘objectieve’ thema smart, hetzij ook, al naar de mate van hevigheid der leedgevoelens, door identificatie met Hem, wiens lijden het menselijke te boven ging. Zo schildert Gauguin, wanneer hij zich eenzaam en ellendig voelt Christus in

1 Cf. Vincent van Gogh, Brieven aan zijn broeder, I (Amsterdam, 1914), brief 187, p. 384.

2 De voorstelling: ‘Op de drempel der eeuwigheid’ geheten, komt als schilderij en tekening voor (Rijksm. Kröller-Müller, Otterlo, inv. no 313 en 1017); cf. J.-B. de la Faille, o.c., afb. resp. pl. CXCVIII, no 702 en pl. XLIII, no 998.

3 E. Carrière, Douleur (olieverf op doek, Rijksmuseum Kröller-Müller, Otterlo, inv. no 908).

4 Cf. A. Mellerio, Odilon Redon (Paris, 1923), afb. p. 17.

5 Cf. L. van Puyvelde, George Minne (Bruxelles, 1930), cat. no 10. Onze afb. 15.

6 Pan, IVe Jahrg., Mai-Okt., 1898, afb. p. 19.

7 F. Hodler, Die Lebensmüden, cf. W. Hugelshofer, Ferdinand Hodler. Eine Monographie (Zürich, 1952), afb. no 27; voorstudie, cf. Cat. du Salon de la Rose† Croix, Paris, 1892, afb. p. 44. Cf. H. Mühlestein und G. Schmidt, Ferdinand Hodler, 1853-1918. Sein Leben und sein Werk (Zürich, 1942), p. 321. F. Hodler, Die Enttäuschten, cf. W. Hugelshofer, o.c., afb. no 26.

[p. 78]

Gethsemane (1889))¹en Près du Golgotha (1896).² Op beide werken is Christus uitgebeeld met de gelaatstrekken van Gauguin, in de werkelijkheid die hij beleefde. Op het eerste schilderij zijn het de Bretonse vrouwen, die hem zien in zijn dodelijke eenzaamheid. Op het tweede zijn het inheemse godenbeelden van Tahiti - stille getuigen van een nog beklemmender en aangrijpender verlatenheid.

We zullen nog zien hoe onze Tachtigers voortdurend het woord God voor hun eigen heftige aandoeningen gebruiken en hoe een symbolistisch schilder als Thorn Prikker telkens weer de Christus verbeeldt.

1 Part. Coll., Londen, cf. J. Rewald, Gauguin (Hyperion Press, London, 1949), afb. pl. 82.

2 Kunstmuseum, Sâo Paulo, cf. J. Rewald, o.c., afb. pl. 36; cat. tent. Meesterwerken uit Sâo Paulo, Centraal Museum, Utrecht, 6 Maart - 2 Mei, 1954, no 51.

Stemmingen van melancholie, herfst en schemering.

Wordt de met zulk een meedogenloze pijn en snerpende felheid ondergane smart als gevoelservaring in duidelijk-omlijnde, enkelvoudige symbolen uitgedrukt, met melancholische stemmingen in al hun schakeringen is dit niet het geval. Vager, ijler en vluchtiger van aard dan het leedgevoel, worden deze gemoedsgesteldheden niet in één persoon of ding, maar in een samengesteld geheel van verschillende symbolen weergegeven. Dit meervoud van zinnebeelden wekt de bedoelde stemming als het ware weer op.

Het meest karakteristieke van het fin-de-siècle is het spleen, mengeling van ‘Weltschmerz’, melancholie en verveling. Ook herfststemmingen, waarin weemoedige herinneringen en stervenswee zich in de vage nevels van het onbepaalde oplossen, komen dikwijls voor.³ Een voorbeeld van spleen zien we in het gelijknamige gedicht van Baudelaire:

Rien n'égale en longueur les boiteuses journées,
Quand sous les lourds flocons des neigeuses années,
L'ennui, fruit de la morne incuriosité,
Prend les proportions de l'immortalité.⁴

Een trieste stemming van verveling bij een druilerige regendag weet Verlaine op te roepen:

3 Cf. Wolfgang Kayser, ‘Der europäische Symbolismus’, in Duitse Kroniek, 5e jrg., no 3, Sept. 1953, p. 77.

4 Uit ‘Spleen et Idéal’, no LXXVI van Les Fleurs du Mal.

[p. 79]

 

Il pleure dans mon coeur

 

Comme il pleut sur la ville,

 

Quelle est cette langueur

 

Qui pénètre mon coeur?¹

Fernand Khnopff gaf het spleen weer in een schilderij I lock my door upon myself:² een jonge vrouw zit in de eenzaamheid van haar kamer, achter een tafel in sombere gepeinzen, terwijl de sfeer van treurige mijmering mede gesymboliseerd wordt door drie lelies, vóór haar, en door de klassieke kop van Hypnos op de achtergrond.

Uit de onsterfelijke versregels waarin Verlaine van de lange snikken der violen spreekt, klinkt weemoed bij de naderende herfst (zie p. 65).³

Is het grimmige wanhoop of slechts een melancholiek spel met woorden, dat spreekt uit Verhaeren's herfstzang ‘Infiniment’ (1887):

Les chiens du désespoir, les chiens du vent d'automne
Mordent de leurs abois les échos noirs des soirs,
Et l'ombre, immensément, dans le vide, tâtonne
Vers la lune, mirée au clair des abreuvoirs.⁴

Bij Frederik van Eeden wekt het woud, met zijn matte herfsttinten bij ondergaande zon, een wat trieste maar ongevaarlijke stemming van schemeravond:

Hier moet ik peinzend gaan en stil -
Het gele loof hangt roerloos aan de twijgen,
Ik voel den loomen schemer stijgen -
En stijgen, stil. -⁵

Ook de schilders richten zich dan op de uitbeelding van de vallende avond, zoals dat ook vroeger gebeurde, maar meer nog was het hun te doen om de weergave van de stemmingder schemering. Een treffend voorbeeld vinden we in Dämmerungvan H. Vogeler uit Worpswede: in de lome duisternis

1 Cf. Oeuvres complètes de Paul Verlaine, I, p. 155.

2 Cf. Pol de Mont, Het Schildersboek (Amsterdam, 1901), afb. p. 151.
De bewondering welke deze voorstelling, in 1893 op de Salon de la Rose † Croix te Parijs geëxposeerd, toentertijd opwekte, blijkt uit een beschouwing in de Mercure de France, tome VIII, 1893, p. 178-179.

3 Deze ‘Chanson d'automne’ is in 1897 door Alphons Diepenbrock op muziek gezet, cf. De Kroniek, bijvoegsel van 2 Januari 1898, t/o p. 2.

4 Uit ‘Les Soirs’, cf. E. Verhaeren, Poèmes, p. 65.

5 Fr. van Eeden, ‘Schemering’, in De Nieuwe Gids, le jrg., 2, 1886, p. 129.

[p. 80]

van de komende nacht staat een donkere gestalte weemoedig bij een brug geleund.¹

1 Deutsche Kunst und Dekoration, Band IV, 1899, afb. p. 302.