Het fin-de-siècle in de Nederlandse schilderkunst

De symbolistische beweging 1890-1900

Heden. Verleden. Toekomst.

De symbolisten hadden - oververzadigd geraakt van de hen omringende verschijningsvormen van natuur, mens en ding, en'walgend van de materiële wereld met zijn ellende en problemen - hun heil gezocht in een hogere realiteit van geest en ziel, in de wereld van de idee. Zij gingen het leven overpeinzen, en ook de tijdelijkheid van het leven. Heden, verleden en toekomst, ontluiken en vergaan, jeugd en ouderdom, kregen in de scheppingen der symbolisten een verhevigde waarde.

Reeds in de late romantiek heeft Lamartine de nadruk gelegd op de vergankelijkheid van het heden. In een zijner dichterlijke overpeinzingen ‘Le Lac’, zegt hij vol weemoed

Ainsi, toujours poussés vers de nouveaux rivages,
Dans la nuit éternelle emportés sans retour,
Ne pourrons-nous jamais, sur l'océan des âges,

Jeter l'ancre un seul jour?

Eternité, néant, passé, sombres abîmes,
Que faites vous des jours que vous engloutissez?
Parlez: nous rendrez-vous ces extases sublimes
Que vous nous ravissez?²

2 Cf. Oeuvres de Lamartine (Bruxelles, 1839), p. 36-37.

[p. 67]

De sombere toon van Lamartine klinkt voort in het fin-de-siècle. Zo vinden we in 1996 bij Maeterlinck's ‘Le Trésor des Humbles’ de gedachte: ‘Nous sommes menés ainsi par le passé et l'avenir. Et le présent qui est notre substance tombe au fond de la mer comme une petite île que rongent sans répit deux océans irréconciliables’.¹

Een jaar later had Gauguin op Tahiti, in de eenzaamheid van zijn kunstenaarsschap, toen hij aan de rand van zelfmoord stond, geschilderd D'où venons-nous, que sommes-nous, où allons-nous?² In een fel-gekleurd exotisch landschap zijn hier mens en dier weergegeven in de korte duur van hun bestaan. Een inheems godenbeeld verrijst op de achtergrond als symbool van de eeuwigheid, terwijl op de voorgrond heden, verleden en toekomst voorgesteld zijn in de gestalten van Tahitiaanse vrouwen. Het heden is een naakte schone die, in het midden, de rijpe vrucht van de boom des levens plukt. Links zit een oude vrouw mismoedig neergehurkt, aan de andere zijde zijn jonge vrouwen als symbool van de toekomst om een baby geschaard.

In een zeer lugubere sfeer had Toorop reeds jaren tevoren Tijd en Eeuwigheid uitgebeeld. In ‘Psyche’ symboliseerde Couperus de drie phasen van de tijd in drie zusters: Emeralda, de oudste, fier en trots met ogen van smaragd, die na de dood van de koning zou heersen over het ‘Rijk van Verleden’; Astra, de tweede prinses, draagt een levende ster op het hoofd. Zeer wijs en geleerd tuurt zij voortdurend door haar kijker naar de zonnestelsels van de Toekomst; en Psyche, de jongste, met haar kleine vleugeltjes en gouden sluier, huwt met Eros, vorst van het Heden.

Ook Jeugd, Ouderdom, Gezondheid en Ziekte, door Der Kinderen in zeer sobere stijl tegen 1900 uitgevoerd voor het gebouw der Algemene Levensverzekeringmaatschappij te Amsterdam, sluiten nog aan bij deze drie zinnebeelden des tijds. De Trap des Levens, de voornaamste van deze door Der Kinderen ontworpen muurschilderingen, is, wat thema betreft, nog verwant aan de in 1884 realistisch uitgebeelde Bridge of Lifevan Walter Crane.³ Volstond de Nederlander echter met een schematische aanduiding door middel van de enkele figuur en het bij hem passende attribuut, de Engelsman heeft de leeftijden van de man, volgens het Middeleeuws systeem, door gestalten getypeerd, die hij op allegorische wijze ten tonele voert. Over de brug des levens begeleiden schikgodinnen en muzen de jongeling langs de treden van de levensbrug. Op Geboorte en Jeugd volgt de Mannelijke Leef-

1 M. Maeterlinck, Le Trésor des Humbles (Paris, 1896), p. 225.

2 Zie p. 37, noot 5.

3 P.G. Konody, The art of Walter Crane (London, 1902), afb. vóór de titel.

[p. 68]

tijd, die Roem, Liefde en Schoonheid met zich mede voert. Doch wanneer het hoogtepunt bereikt is, begint ook al de afdaling naar Ouderdom en Dood.

Tegen de eeuwwisseling ontwierp Toorop voor de Beurs, het monument dat de nieuwe tijd zou inluiden, drie sextiel-tableaux. Verleden, heden en toekomst zijn hier op zinrijke wijze gesymboliseerd in de voorstellingen: Egyptische Slavernij, Arbeid en Industrieen Christus als de zachtmoedige met de Samaritaanse aan de put.