Logo DBNL
Af-beeldinghe van d'eerste eeuwe der Societeyt Iesu (1640)

Af-beeldinghe van d'eerste eeuwe der Societeyt Iesu

(1640)–Adriaen Poirters–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Het derde capitel.
Vanden arbeydt ende oeffeninghen der Societeyt in Duyts-Nederlandt.
D'eerste bedeelinghe.

Hoe wel voor desen aende goedtionstighe blijckelijck ghenoegh is gheweest, dat de Societeyt haere diensten altoos tot de meerdere glorie Godts ghestiert

heeft; nochtans, om sommighe quaede tonghen te snoeren, die wel derreden segghen, dat dese Orden aende Nederlanden niet alleen onnoodigh, maer oock onnuttigh was, sullen wy, sonder ijdelheyt van eyghen roem, volghens 'texempel vanden H. Apostel Paulus (die al mede sijne wercken uyt dusdanighe reden beschreuen heeft) tot kennisse alleen vande waerheyt, aen een ieder voor ooghen stellen, hoe profijtelijck ende noodsaeckelijck sy gheweest is.

+Als d'eerste Patres tot Louen aenquaemen, waeren de seuenthien landen, gheene uytghenomen, onder eenen Heer, Carolus den V. Roomsch Keyser en t'samen Coningh van Spaignen, in een oudt, Roomsch, Catholijck ghelooue: doch dit was, by ghebreck vande vreese Godts, ende de Christelijcke leeringhe, soo verre alreede verloopen, datter met den minsten vonck van meyn-eedigheyt, die daer onder sommighe houelinghen smoockte, anders niet als eenen al-ghemeynen brandt, niet alleen van oproer, maer oock van ketterije te verwachten en stondt. 'tWelck soo Ruardus Tapperus (van wien bouen ghemelt is) sagh aenkomen, O Patres, seyde hy, als hy ons wellekom hiet, ghy komt te late: 'tis al te langh ghewacht. De waerheydt van sijne woorden+heeft den tijdt uytghewesen, als in't iaer 1566. nae 'tvertreck vanden Coningh Philippus den II. de vlamme uytgheborsten, ende ouer al verspreydt gheweest is. Vanden adel quamse tot de ghemeynte, vande ghemeynte tot het ghesnorre: 'twelck min noch meer, als of het vol griecksch+vier gheweest hadde, om alles te verslinden, terstondt nae de kercken liep, brack d'autaeren, bestormde de beelden, schondt 'theylighdom, soo verre oock, datmen sagh de heylighe Sacramenten onder de voeten treden. Weynighe waerender onder de Gheestelijcke, noch weynigher onder

de wereldtlijcke, die de handt aen 'twerck staken, om den brandt, die daeghelijcks aennam, te blusschen. Ieder een was oft plightigh inde schult, oft bestaen uyt verbaestheyt ouer d'onghehoorde moedtwilligheyt, die de nieuw-ghesinde bedreuen. De Societeyt, schoon datse omtrent vier-en-twintigh iaeren in't landt gheweest hadde, begreep noch maer een handt vol volcks, en dat in verscheyden wooninghen bedeelt. Wat soude dit kleyn hoopken teghen d'opgaende maght der ketteren ende oproerighe gheesten uytrechten? Euen-wel isser erghens in Leewaerden in Vrieslandt eenen P. Boccatius ghevonden gheweest,+die sich, sonder iemandts hulpe, eenen muer voor het huys des Heeren in duysent perijckelen ghestelt heeft, om de beeldt-stormers te stutten: sijne vry-moedigheyt wierdt van sommighe ontsien, die hun boos opstel afghinghen; van andere verwondert, die ouer sijnen ijuer ontstelt stonden. Ghy soudt gheseydt hebben, dat hy ghelijck eenen anderen Christvs met den gheessel van't Godtlijck woordt de heele bende der godtlooser ketteren versloegh; soo voer hy daer in met den blicksem van sijn vierigh ghesicht ende uytsprake: tot dat eyndelijck de boosheyt door het ghespuys d'ouerhandt noch kreegh, ende den goeden man swichten moeste. Desen ijuer van Boccatius wierdt wel elders van andere noch in't werck gheleght, en soude voorwaer eenen grooten schildt teghen de ketterije gheweest hebben, haddense maer de handt gheleent, die het van ampts weghe uyt meerdere reden toestondt het hooft te bieden. Maer de katten (ghelijckmen spreucksghewijse seyt) in slaep zijnde, soo dansden de muysen, ende, de bloode herders ouer al schier vluchtende, soo behielen de woluen het veldt, en vernielden de kudde.

In dese soo deerlijcke omstandigheden vanden bedoruen

staet des landts als hen de Patres bevonden, hebben met eenpaerigh verdragh van eenen stercken ijuer aenghenomen de vervallene Catholijcke Religie, en de goede seden nae vermoghen weder op te rechten: met wat vruchten der sielen, laet ick aen andere 'toordeelen. Mijn voornemen alleenlijck is, hunne oeffeninghen ende moeyten (hoe wel+niet allegaeder: want dit onmoghelijck hier waere; maer twaelf de principaelste, als de twaelf vroomste wercken van Hercules, waer uyt de reste ghespeurt magh worden) voor ooghen te stellen, diese tot dien eynde met Godts gratie aenveerdt hebben.

§. 1.
Vanden Catechismus oft Christelijcke leeringhe.

+Vanden rotten appel en komt doch gheen deught, 'ten zy men de kerne daer uyt neemt, ende in eenen goeden grondt plant, om daer van een iongh spruytjen op te queecken, 'twelck door de sorghe vanden boogaerdt-man gade gheslaghen allenghskens opwasse, en sijne vruchten nae der handt in groote menighte aende stadt bedeele. Den aerdt der ouderlinghen was voor het meerder deel in Nederlandt verdoruen: groote vruchten hier af te verwachten, scheen te vergheefs: dus heeft ons goedt ghedocht hunne kinders, als de kernen ende het saet vande naekomelinghen, t'onswaerts te nemen, die in kercken en capellen ghelijck in eene goede aerde te planten, de selue inden Heere te beherten, met goede vermaeninghen te besproeyen, inde Christelijcke leeringhe t'onderwijsen, ende de vreese Godts, met den haet der sonden ende der ketterijen, daer in te stampen: met een woordt, vruchtbaere boomen tot

welvaeren vande Republijcke daer van op te queecken. Met wat vernoeghen des volcks, en profijt der sielen, dit +werck ouer al, tot dien dagh ongheploghen, wy bestaen hebben; gaf niet alleenlijck den grooten toeloop te kennen, voor den welcken nu de kercken soo enghe vielen, datmen t'alle kanten in vensters ende op leederen klom; maer oock d'onverwachte veranderinghe van manieren. Men hadde+de hooft-punten des gheloofs in rijm ghestelt, de welcke alsse nu, tot verlustinghe t'saemen en leersaemheyt vande kinderen, ghesonghen wierden, soo wierden eensweeghs onder de meyssens ende ionghe-dochters in winckels ende op straete de vuyle liedekens uytghebannen, ende in plaetse van die, gheestelijcke, diemen inden Catechismus hoorde, inghebraght. Men rechtede eenighe kinder-spelen op, waer in vertooghsghewijse de deughden der Heylighen, en dierghelijcke stichtbaere materien voorghehouden wierden. Hier uyt gheschiedde't, dat de lichtveerdighe kamerspeelders nu minderen toeloop van sienders kreghen. Men stelde disputatien in onder de iongheyt, die malckanderen inde artijckelen des gheloofs ondervraeghden: waer door nu d'ouders alsoo wel als hunne kinders bevestight, ende teghen den aenval der ketteren ghewapent wierden.

'tIs te Ghendt ghebeurt, datter een iongh maeghdeken,+'twelck heymelijck inden Catechismus ghekomen was, nae dat het van sijne geuse ouders veel hierom, oock tot slaens toe, gheleden hadde, ende euen-wel niet op en hiel van derwaerts te gaen, ten laetsten de selue met sijne neghen soo broeders, als susters, door kracht vande ghehoorde redenen bekeert, en tot den Pater ghebraght heeft, om hen met de H. Kercke te versoenen. Onder de nieuw-ghesinde van Hollandt en Zeelandt selfs, zijnder gheweest, die, gheduerende het bestandt, op den roep alleen die'r van

onse Christelijcke leeringhe ghingh, in Brabandt en Vlaenderen ghekomen zijnde, opentlijck ghetuyghden, dat de Iesuiten gheboren waeren om de iongheyt te leeren, en datse hunne kinderen ('ten deden des landts wetten) aen hunne berichtinghe souden onderworpen.

Dus isser, tot meerderen voortgangh ende spoor, van onse sijde vollen Aflaet voor alle de ghene, die ons hier in behulpsaem wesen souden, op sekere tijden des iaers verkreghen; maer vande sijde der Bischoppen en Magistraeten sekere aelmoessen, tot verwecksel vande iongheyt, toegheschickt.+Den Bischop van Ghendt Antonius Triest heeft nu al vele iaeren langh aen elck arm kindt datter inden Catechismus komt, een oort ghegeuen: 'twelck in't voorleden iaer neghen-en-dertigh al bouen de derthien hondert en seuentigh guldens 'siaers bedroegh. Desghelijcks hebben andere ghedaen, sommighe in broodt, sommighe in gheldt. Die van Ipren hebben tot de prijsen vier hondert guldens gheschickt, die van Ghendt, soo tot de prijsen als andere onkosten, niet veel min: die van Antwerpen onghelijck meer: die van Cortrijck hebben dese onse oeffeninghe soo behert, datse oock eene breucke t'elcke reyse voor d'ouders ghestelt hebben, als hunne kinders hen daer niet en souden laeten vinden, iae oock de selue met ballinghschap ghedreyght, indiense nae de derde reyse weder-willigh hier in bleuen. Wat ghevoelen den Archsbischop van+Mechelen Matthias Houius van onse Catechisten hadde, besonder als hy verstondt, datter alle weken dry-en-dertigh dorpen van een enckel Collegie van Louen, met eenen onverdrietighen arbeydt doorloopen ende onderwesen wierden; heeft hy doen blijcken met den circkel-brief, dien hy aen alle sijne buyten-Pastoors schreef, op hen versoeckende, iae die oock scherpelijck bevelende, datse den ijuer

vande Patres in een soo nut en noodigh werck vervoorderen souden, met de selue ouer al vriendelijck in hunne kercken t'ontfanghen, de kinders by een te roepen, d'ouders daer toe te vermanen, ende der tijdtlijcker Heeren ghesintheyt te verwecken.

Daer en is voorwaer gheen' oeffeninghe, daer wy van't beghinsel der Societeyt in dese landen meer wercks af ghemaeckt hebben, oft noch en doen: wy en spaeren noch kosten, noch moeyten; om hier aen te doen blijcken, dat wy kinderen vanden H. Ignatius zijn, die alle de Professen met eene besondere belofte (als elders gheseyt is) verbonden heeft, datse der kinderen onderwijsinghe vervoorderen sullen. Os sy die quijten, maghmen hier uyt speuren, datter inde thien duysent seuen hondert en veertigh Christelijcke leeringhen iaerlijcks ghedaen worden, inde welcke bouen de twee-en-dertigh duysent en vijf hondert kinders ghetelt worden.

§. II.
Vande leeghe ende hooghe scholen.

Door d'onbedreuene meesters, die voor't meerder+deel huerlinghen, meer hun eyghen baete als der scholieren voortgangh sochten, wasser in dese landen al mede eene groote onwetentheyt, besonder vande goede letteren, ontstaen: daer wierden weynighe verstanden in gheleertheyt en deught gheoeffent, om de H. Kercke ende de Republijcke behoorlijck by te staen. Daerom heeft de Societeyt de scholen als eenen anderen krachtighen middel tot opvoedinghe vande iongheyt aenveerdt, en (Gode lof) soo verre ghebraght, dat nu de steden ende het landt

ouer al vol gheleerde mannen zijn, die't meeste deel uyt onse onderwijsinghe ghesproten zijn. Het om-niet leeren ende de ghevoeghelijcke maniere, die wy meer met prijs en liefde, als met strafheyt oft vreese ghebruycken, heeft den toeloop vande discipelen veroorsaeckt. Sy worden in alle deelen vande letter-konste, inde Poësie, Rhetorijcke, Antiquiteyten, Dialectijcke ende de Griecksche taele onderwesen, waer toe hen de meesters van te voren oeffenen, ende anders niet als oude ende stichtbaere auteurs voor-lesen. Niet mindere, iae meerdere, sorghe wortter voor de deught ghedraghen: waer toe sy maendelijck hunne ghesette biecht-daghen, weeckelijck hunnen Catechismus, Litanien, vermaninghen en Sodaliteyten, soo vande Enghelen als van Onse L. Vrouwe hebben: waer doorse in't waer ghelooue versterckt, ende inde vreese Godts opghetoghen +worden. Inder voeghen dat, ghelijck het aen niemandt vremdt en moet duncken, dat onse scholen bouen andere vande ketters verboden worden, alsoo grootelijcks te verwonderen is dat sy onder-tusschen hunne kinders selue, om wel inde letteren onderricht te worden, met bedeckte+naemen nae onse Collegien seynden. Den Bischop van Roermonde Henricus Cuyckius achtede de scholen vande Societeyt soo hoogh, datse hem dochten aen heel Ouer-Ghelder en Gulicker-landt niet alleen dienstigh, maer oock noodtsaeckelijck te zijn, ghelijck hy in eenen brief aen sijn' Hoogheyt Albertus ghetuyghde. Soo dat het soo wonderbaer niet en schijnt, dat den gheleerden Theologant P. AEgidius de Coningh ernstelijck versocht Grammaticam te leeren, ende P. Iudocus Bonte sich vernederde om in't selue Collegie, dat hy als Ouerste gheregeert hadde, de kinderkens inde leeghste schole, de beghinselen vande letter-konste in te stampen.

Van dese leeghe scholen hanghen eenighsins de Seminarien+oft Conuicten, inde welcke de iongheyt t'onsen huyse onder onse ooghen opghebraght wordt. Een van dese heeft Louen in't beghinsel langhen tijdt ghehadt, vol vande vernaemste iongh-mans die van buyten oft binnen 'slandts aldaer quamen studeren: nu onlanghs isser een ander t'Antwerpen opgherecht, wiens orden en goede regeringhe soodanighen roem ouer al verdient heeft, datmen aende menighte, oock vanden principaelsten edeldom des landts, ende andere aensienlijcke mannen, die'r plaetse versoecken, om d'enghde wille niet en kan voldoen.

Vande hooghe scholen en valt anders niet te segghen, als dat wy te Louen de Godtheyt, de Heylighe Schriftuere, 'tHebreeusch ende de Mathesis opentlijck, maer de Philosophie binnen 'shuyse leeren: de Sedelijcke Theologie t'Antwerpen en t'Ipren door versoeck vande Bischoppen; t'Antwerpen oock de H. Schriftuere; te Brugghe, te Winocsberghen en 'sHertoghen-bosch hebben wy voor desen van ghelijck ghedaen; te Ghendt oock op den seluen tijdt in dry verscheyden cloosters, die allenghskens mannen opghequeeckt, ende nu Lees-meesters van hun eyghen Ordens hebben.

§. III.
Vande Sodaliteyten, ende Onser L. Vrouvven dienst.

De scholen hebben de Sodaliteyten ghebaert, soo+vruchtbaer zijn haere deughden. Den eersten diese te Roomen, en nae der handt te Parijs, instelde was eenen Nederlander met naem Ioannes Leonius: 'twelck aen ons

alle tot een beweegh-reden ghedient heeft, om den dienst van Onse L. Vrouwe dies te hertelijcker met eenen grooten ijuer te vervoorderen. Wy hebbender van alle talen en soorten van menschen, Latijnsche, Duytsche, Walsche, Spaensche, inghestelt. Te Louen zijnder vier Latijnsche; te Brussel, t'Antwerpen, te Mechelen, en voor desen te Ghendt, te Brugghe, en te 'sHertoghen-bosch eene van aensienlijcke mannen, bouen de ghene die aldaer (ghelijck in alle Collegien) voor de Studenten is. De Walsche is in groote voge t'Antwerpen, en die van Brussel onlanghs begonst, schijnt dat haer in korten tijdt niet seer wijcken en sal. De Duytsche, die verscheydelijck in ghehouwde, iongh-mans, ionghelinghen en kinderen bedeylt worden, hebben ouer al eenen schoonen luyster. Alle dese Broederschappen, die wy hebben, zijn t'saemen neghentigh in ghetal, en bestaen in 13727. Sodales: der welcker Antwerpen dry duysent voor haer deel alleen in thien vergaderinghen telt. Vele treffelijcke mannen laeten hen in dese Sodaliteyten opschrijuen. Te Roermonde heeftmen ghesien dat Graef Frederick vanden Berghe, Gouuerneur van Ghelderlandt, met den Cancellier Henricus Vwens, opentlijck inde kercke hen door 'tghewoonlijck formulier aen Onse L. Vrouwe opdroeghen. Te Ghendt hebben 'tselue ghedaen in't iaer achthien den Bischop, den President, den Gouuerneur, en weynigh tijdts te voren den Abt van S. Pieters met sijnen Coadiuteur, die hem oock inde Prelature ghevolght is. Elders andere uyt verscheyden Raeden en Wetten.

Ick soude hier verscheyden andere Broeder-schappen moghen byvoeghen, van S. Ioseph t'Aelst, van't H. Cruys te Cortrijck, van S. Barbara in't legher, van't Hooghweerdigh H. Sacrament te Louen, die al van d'onse inghestelt zijn gheweest: dan gaese al rakende voorby, om dat

wy eyghentlijck hier maer van Onse L. Vrouwe en handelen, tot wiens eere te Brussel en te Mechelen, noch dry andere Broederschappen soo wel voor de vrouwen als voor de mans, door ons toedoen opgherecht zijn: het een van Brussel op de Sauel ter eere vanden naem Maria, waer in bouen de vier duysent menschen alreede gheschreuen zijn, en naementlijck den Prince Cardinael, den Prince Thomas, den Marquis d'Este, den Hertoghe van Hauré, den Archsbischop van Mechelen, den Cancellier van Brabant, de Coninghinne Moeder, de Hertoghinnen van Orleans en van Falsburgh, &c. De twee andere van Mechelen, 'teen vande seuen Ween inde Prochie-kercke van Onse L. Vrouwe, 'tander vande onbevleckte Ontfanghenisse te Hanswijck: in't welck haer d'Infante Isabella met haere eyghen handt, en nae haer den Archsbischop Iacobus Boonen, met schier het heel Capitel, den grooten Raedt, en sommighe kloosters opgheschreuen hebben.

Tot dit beloop van reden dient mede de deuotie die wy+herwaerts en derwaerts, 'tzy door beelden, 'tzy door capellen begonst, vernieuwt, oft merckelijck vervoordert hebben. Weynigh zijnder (ghelooue ick) die weten dat het wonder-daedigh beeldt van Scherpen-heuuel sijnen eersten en meesten toeloop van eenen Pater der Societeyt bekomen heeft. Ghelijck hy den legher volghde, en te Sichen+in garnisoen was, soo ghingh hy dickwils sijne Ghetijden lesen nae den bergh, daer wel eertijts een mirakeleus beeldt ghestaen hadde, maer was nae 'tverlies des selfs een ander door eenen godtvruchtighen borgher ghestelt. Soo dickwils als hy desen wegh doende, omtrent de plaetse quam daer het beeldt stondt, bevondt sich altoos met groote soetigheyt des gheests ouergoten: dus sondt hy de siecke soldaten daer henen, de welcke soose menighmael met gheson-

de leden 'thuys keerden, heeft hy de bywoonders vermaent, datse de plaetse in achtinghe souden nemen, ter wijle die aenghenaem aende H. Maghet was, en ontwijfelijck met der tijdt om de deuotie seer beroemt soude worden. Hier begonst nu de beganghenisse, die binnen korten tijdt door 'tgherucht vande mirakelen die'r daghelijcks gheschiedden, soo aennam, datter op eenen dagh van Onser L. Vrouwe Visitatie, twintigh duysent menschen ghetelt wierden, die allegader soo dan als op andere tijden, door orden vanden Archsbischop van Mechelen, van onse Louensche Patres inde biechte ende andere godtvruchtigheyt gheholpen wierden. Den helschen draeck en konde dese verheffinghe van Maria niet langher verdraeghen, dus leght toe op haere verssenen nae ghewoonte, en soecktse in haeren opgangh te verdrucken. Hy stiertter thien cornetten geusche peerden henen, teghen den dagh van haere Hemelvaert, om de Iesuiten en alle de pelgrims met den roof nae Hollandt te voeren. Dese alsse nu onverwacht inden nacht aenquamen, ende dieshaluen de pelgrims allegader verstroyden, soo sagh ieder een nae een goedt uytkomen; ende niemandt als+onse Patres en peysde op onsen L. Heere, oft het beeldt van sijne H. Moeder, om dat te bewaeren. Soo dan, onse Prouinciael P. Bernardus Oliuerius, die met sommighe andere daer ghekomen was, neemt het mirakeleus beeldt, en verberght sich daer mede erghens in eens edelmans huys: P. Cornelius à Lapide grijpt haestelijck het H. Sacrament, ende te boschwaerts in loopende worpt sich onder de braemen, andere vatten iet anders, het kostelijckste datse konden, en loopen daer mede door. Op dese maniere is doen het beeldt aende ghemeyne plunderinghe onttrocken, ende vande Societeyt, nae dat den vijandt verschouen was, wederom in sijne plaetse ghestelt, om daghelijcks

(ghelijck het ghebeurde) meer ende meer ghe-eert te worden.

Te Hal en komen ons de beghinselen vande deuotie tot+Onse L. Vrouwe niet toe, dan wel de verwackeringhe, nae datse vry wat veel, by langheyt van tijden, door ghebreck van biechtvaders, en menghelinghe van misbruycken, versluyert was. Den Prince Albertus met den Archsbischop van Camerijck gauen ons den last vande capelle, om alles op sijne versche voeten te stellen, ghelijck men't teghenwoordighlijck siet. 'sHertoghenbosch heeft iemandt van d'onse al mede eenen ouden schat van een mirakeleus Lieue Vrouwen beeldt ontgrauen, en met sijne penne voor alle de wereldt aen den dagh ghebraght.

Te Duynkercke hebben wy een nieuw beeldt van't+hout van Scherpen-heuuel voorghestelt, waer aen sulcke deuotie van alle soorten van menschen, maer sonderlingh van't boots-volck ende al dat de zeevaert aengaet, met sulcken toeloop van alle kanten gheschiedt, datter in't voorleden iaer, gheduerende niet meer als eene Noueyne 2563. en twee daghen daer nae noch 585. lichten opgheoffert zijn gheweest. Den Magistraet, de Gulden, de matroosen hebbender menighweruen met volle cerimonie groote wasche keerssen doen onsteken. De mirakelen die'r aen gheschiedt zijn, en nae behoorlijck ondersoeck met ouerstaen vanden Bischop van Ipren verkondight, iae oock met openbaere processie vanden Magistraet vereert zijn, heeft desen ende de goede ghemeynte verweckt, om aende H. Maghet (die alreede om haere menighvuldighe weldaden Onse L. Vrouwe van Bystandt onder de godtvruchtighe ghenoemt wierdt) eene kercke te stellen, inde welcke sy nu van alle omligghende ghewesten met een' ongheloouelijcke deuotie besocht wordt.

+Te Winocsberghen, te Brugghe, te Cortrijck, te Belle, t'Aelst, te Mechelen ende te Roermonde zijn de beelden van't hout van Onse L. Vrouwe vna Foy in groote weerde. Dat van Cortrijck en van Brugghe wierdt met hoffelijcke processie van't Capitel ende de stadt tusschen groote menighte van lichten nae onse kercken ghedraghen. In alle dese steden gheschieden schier mirakelen: waer onder die van Cortrijck, Brugghe en Roermonde wel bouen d'andere uytsteken. Te Ghendt hebben wy een L. Vrouwen beeldt, 'twelck van eenen ketterschen brouwer in't bernende forneys ghesmackt zijnde, wat hy oock stockte, niet en heeft konnen branden. Te Brussel een ander, onlanghs met eenen marmeren autaer van Graef Ian van Nassou vereert: voor 'twelck P. Costerus, dien grooten liefhebber vande H. Maghet, wel eertijdts Misse lesende, heeft in't bywesen van eenen rampsaelighen mensch, die sijn handt-schrift aenden duyuel gheleuert hadde, 'tselue sienlijck+ wederom ghekreghen. Den seluen P. Costerus hoe heeft hy d'eere van Onse L. Vrouwe t'Antwerpen verbreydt, als hy inde plaetse vanden reuse, die voor het stadthuys stondt, dat schoon Marien-beeldt daer dede stellen, 'twelck vande Sodaliteyt bekostight, met een' heerlijcke processie uyt ons Collegie derwaerts ghevoert wierdt? Ettelijcke duysenden besondere deuotien zijnder uyt dese ghemeyne oft ghesproten oft vervoordert, mits daer schier niet een Catholijck huys inde heele stadt en is, daermen niet alle auenden licht inden winckel, oft elders, voor een Marien-beeldt en siet onsteken. De fondatien vande Saterdaeghsche Missen ende Louen in S. Goele Kercke te Brussel hebben onse Predikanten op den seluen tijdt seer vervoordert, als P. Maximilianus van Habbeeck besigh was om het beeldt van Maria Pacis voor het broot-huys op te stellen.

Dat ick nu pooghde alle d'autaeren ende capellen by te brenghen, die wy tot haerder eere opgherecht hebben, ghelijck oock alle besondere deuotien van Litanien, Ghetijden van d'onbevleckte Ontfanghenisse, Saterdaeghsche vasten-daeghen, pelgrimagien, statien, feest-daghen ter eere van haeren naem ende haere Presentatie, oft inghestelt oft vermeerdert; daer en ware gheen eynde te vinden. Doch en kan niet naelaeten d'eere te gheuen aen d'onse van Ipren, datse eene schoone kercke ter eere van Onse L. Vrouwe ghesticht; ende aen die van Mechelen, die hen toekomt, datse d'eerste zijn gheweest die in Nederlandt een capelle ter eere van d'onbevleckte Ontfanghenisse der H. Maghet onlanghs opghetrocken hebben; als oock met meerder recht aende ghesusteren Maria, Anna ende Christina Houtappels, die met haere ouerledene nichte Anna 'sGreuens in onse kercke van't Profes-huys de schoonste capelle van marmer opghebouwt hebben die'r in't landt te sien is; ten eynde alleen, dat Godt in sijne H. Moeder (wiens beeldt heel van't mirakeleus hout van Scherpen-heuuel ghemaeckt, aldaer onder den naem vande toevlucht der sondaeren rust) daghelijcks meerdere eere ende glorie moght ontfanghen. 'tWelck soo wel luckt, dat wy noch heden, wanneer wy dit schrijuen, op den dagh van Onser L. Vrouwe Presentatie (welcke feeste de Societeyt als haer eyghen aenneemt, om datse die, nu vanden Paus Pius den V. afgheschaft zijnde, door ootmoedighe vertooninghe aen Sixtus oock den V. wederom heeft opghestelt) de heele kercke in licht sien staen, waer mede de iongh-mans van Antwerpen, die'r toe aenspannen vele honderden in ghetal, elck met eene witte flambeeuwe de selue zijn komen vereeren.

§. IV.
Vande predikatien.

+Gheen ander slagh-sweerdt isser ghelijck aen 'twoordt Godts, om den helschen Goliath met sijne ketterije te vellen. Hier mede hebben wy terstondt vanden beghinne af, als wy in dese landen quamen, onse lendenen omghegordt, 'tselue ghebruyckende niet alleenlijck in onse, maer schier ouer al in eene menighte van Cathedraele, Collegiale, Prochie, clooster-kercken en capellen, daer wy vande Prelaeten ende steden toe ghenoodt wierden. Met wat vruchten en toeloop, laeten wy aen andere oordeelen, die weten hoe sober den staet des landts in't stuck van't ghelooue ende de godtvruchtigheyt voor onse aenkomste ghestaen heeft. P. Goudanus, Astensis, Boccatius, Costerus, Claissonius, Lummius, Dauid, Basseliers, Gouda, Prielius, Botelberghe, Peuernage, Loeffius, hoe gheerne en zijnse niet ghehoordt gheweest? Hoe menighen sondaer isser niet bekeert? hoe vele ketters niet tot den rechten wegh ghebraght? Alle kercken waeren schier te kleyn voor Goudanus en Lummius, uren te voren eerse op den stoel quaemen, waren de plaetsen beset; tot op d'autaeren stondt het volck, ende hongh ghelijck klissen aen de pilaeren. Astensis ioegh met sijne predikatien van eenen Vasten den choor van S. Walburgis kercke t'Antwerpen op, die vele iaeren onvolmaeckt gheleghen hadde. Costerus dede onder andere ketters en schadelijcke predikanten eenen Monick swichten, die met grooten naeloop des volcks sijn verghift onder het decksel van een schaeps-kleedt openbaerlijck stroyde. Ignatium Basseliers, diemen den Nederduytschen Chrysostomum plagh te noemen, hebben

die van Brugghe tot eeuwigher ghedenckenisse in hunne stadts-boecken met een heerlijck lof-schrift ghestelt. De Hollanders quamen hem met duysenden binnen 'sHertoghenbosch hooren; een ieder verwonderde sich, oock vande nieuwe-ghesinde, ouer den vloedt van sijne vierighe tonghe, de welcke als een sweerdt ouer weer-sijde snijdende de herten tot de scheydinghe vande siele ende den gheest toe doorghingh. 'tGheviel eens dat den Gouuerneur van Heusden eenen van sijne fijnste Woorden-dienaers met de borse van ghelts op een vande dorpen, naest den Bosch gheleghen, sondt prediken, met last dat hy aen elck een vande toehoorders eenen schellingh soude uytdeylen, om alsoo de Catholijcke aen te locken. Den Gouuerneur vanden Bosch Grobbendonck dit vernemende, sondt in teghendeel op een' andere plaetse niet verre van daer Pater Basseliers van alle munte, behaluens die van sijne waerachtighe welsprekentheydt, onversien. Den bestemden tijdt, alsse beyde op den stoel ghinghen, vondt onsen Pater sijne kercke vol toehoorders, waer onder meer als duysent Hollanders waeren; maer den abelen Minister en vondt niet meer in't gros als ses verwaeyde koppen: aen de welcke soo hy elck hunnen verwachten schellingh metter haeste uytghereyckt hadde; heeft sich van stonden aen versteken, ende, als of hy verdwenen ware, rijcker van gheldt als van ghekauelde eere, op eenen ooghen-blick van kante ghemaeckt. 'tGhetal vande sermoonen die wy iaerlijcks inde Neder-Duytsche taele doen, loopt verre bouen de vijfthien duysent.

§. V.
Vande Mißien oft seyndinghen.

+Gheliick den ijuer doch een vier is, dat sich ouer al verspreydt daer't van den windt des heylighs Gheests henen ghedraghen wordt; soo en is't niet te verwonderen, dat de voncken van onse ghedienstigheydt ouer de vesten der steden al mede tot het plat landt, op de vlecken en dorpen, iae oock tot in d'andere steden daer wy gheene wooninghe en hebben, ghevloghen zijn, om de liefde Godts inde borgers ende de huys-lieden t'onsteken. Van de scheeps ende leghers-seyndinghe, als oock van die vande peste ende Hollandt sullen wy beneden in't besonder spreken: op dit pas is alleen mijn voornemen van die Missien te handelen, die schier in alle Collegien gheploghen worden, uyt de welcke verscheyden Patres gheduerigh als op partije loopen, om buyt van sielen te maken.

Die van West-Vlaenderen maken hun meeste werck daer af, inder voeghen datse van eene wildernisse die'r voor desen van allerleye ontuchtigheydt was, nu ghelijck een lustigh prieel van godtsdienstigheydt ghemaeckt hebben. Die van Berghen hebben uyt hun Ambacht de toouerije (die daer vry wat diep ghewortelt was) uytgheroeyt, ende de beganghenisse van S. Vincentius te Rexpoede, ende van S. Leodegarius te Socx, seer vervoordert. Sy hebben te Burburgh en te Veurne de vervallen goede manieren met merckelijcken voortgangh opgherecht: ende inde omligghende dorpen, daer de vermaerde begangenissen tot het H. Cornelium, Apolloniam, Laurentium, Onse L. Vrouwe van de seuen Ween zijn, aen duysenden van menschen de H. Sacra-

menten dickwils tot den dry uren nae noen uytghereyckt: hebben te Hondtscote menighmael dapperlijck teghen de keterije (die haeren nest aldaer gheplant hadde) ghestreden; maer noyt kloecker als in't iaer acht-en-dertigh twee Patres ghedaen en hebben, die 'tghebruyck vande Statien der Passie onses Heeren met een' openbaere Processie aldaer instelden. Die van Cassel, ghelijckse daer voor 'tmeeste deel op ghefondeert zijn, en willen aen niemandt in hunnen ijuer wijcken. Die van Belle hadden rondom hen een Ambacht vol van soo bittere ketters, datter oock uyt een dorp alleen (waer op de rabauwen hunnen roem droeghen) dry hondert geuse Predikanten ghesproten waren. Maer dies te vierigher hebbense hun ijuer daer teghen uytghespreyt, ende met de hulpe Godts het onkruyt soo verre ghebraght, datter maer hier oft daer eene verwaeyde plante en schuylt, diese euen dapper gaen opsoecken en naeiaeghen, om grondelijck dese peste der sielen uyt te roeyen. Die van Ipren hebben hen mede soo wel in dit stuck ghequeten, datter een treffelijck man door de groote vruchten beweeght wierdt, om eene rente van twee hondert en vijftigh guldens 'siaers voor eenen ghestadighen Missionaris te besetten. Watse buyten Cortrijck te Meenen, en ten platten lande uytrechten, wijst eenen vollen Aflaet vanden Catechismus uyt: den welcken op een dorp verkondight zijnde, heeft bouen de thien duysent boeren aenghelockt, die van alle omligghende plaetsen onder het gheleydt van hunne Pastoors, met kruyssen en vaenen den seluen quamen verdienen. 'tBrughsche Collegie seynt sijne werc-lieden na Oudenburgh, Middelburgh, Damme, Blanckenbergh, Oostende, iae onder het gheschut van Sluys. Dat van Ghendt, de sijne nae 't Sas, nae S. Niclaes, nae Hulst: waer omtrent dickwils soo veel wercks valt, dat eenen

Pater wel ses mael op eenen dagh aen verscheyden volck ghenoodtsaeckt wordt te prediken. Aelst houdt de bane van Geertsberghen ende 'theel landt door dat onder hem sorteert, en brenght daghelijcks merckelijcken roof binnen, diense op de sondaers ende ketters haelt. Antwerpen pleegh sich door de Kempen tot onder de poorten van Breda, gheduerende het bestandt, te verspreyden, nu moeten wy ons om de loopers vanden vijandt tot beteren tijdt inhouden; soo nochtans dat wy de schanssen ende d'oorloghs-schepen op de Schelde, die van alle man verlaeten worden, niet en versuymen. Louen houdt den streeck van Thienen, Aerschot, Diest, Sichen, Gemblours, Geldenaken, Wauere, en loopt by wijlen tot in Ardennen toe, om in een aerm landt eenen rijcken buyt van sielen te maken. Maeseyck, Stralen, Erckelens, Sittart, Vucht, Hinsbergh, Weerdt worden van die van Roermonde besocht; Greuelinghe en Nieuwpoort van die van Duynkercke, Herentals van die van Lier, Vilvoorden van die van Brussel, Dixmuyden van die van Ipren. Tot in Haspengouw en noch dieper in't landt van Luyck, heeft men met den goeden oorlof vanden Princelijcken Ceur-vorst de sielen gaen iaeghen: de welcke by wijlen wel soo ouervloedigh in't garen ghekomen zijn, datter te Hasselt en daer omtrent alleen, op den seluen tijdt aen vijf duysent menschen de Heylighe Sacramenten uytghedeylt, en twee duysent generaele biechten van't heel leuen ghehoort zijn. Vande dorpen allegaeder in't besonder en moghen wy gheen ghewagh maken: want het onmoghelijck ware die oock te noemen, ick laete staen, den dienst diese van d'onse ontfanghen hebben, te beschrijuen.

§. VI.
Van't ghebruyck der H. Sacramenten.

Desen lof en sal ons immers d'afgunstigheydt selue+ niet benijden, dat wy 'tghebruyck der H. Sacramenten ('twelck schier te lande uytghebannen was) wederom inghebraght hebben. Eens 'siaers ghingh men te biechte: die het dickwilder deden, wierden als hypocriten van d'andere weersien. hier uyt en konde niet anders volghen, als vervuylinghe vande siele, mis-achtinghe vande conscientie, versmadenisse vande gheboden Godts ende der H. Kercke, ende ten laetsten ongheloouigheyt van ketterije: de welcke alsse niet in tijdts ghestut en wordt, altoos om leegh sackt, en sonder breydel nae den atheismus oft loocheninge van Godt loopt. Om het quaedt dan in sijn wortel aen te tasten, hebben wy de handt voor al aen de biechte ghesteken, ende een ieghelijck begonst te vermanen, om die hoe dickwilder hoe gheraedtsaemer te ghebruycken. De sake heeft moeyte in ghehadt, dan (Gode lof) die is soo doorghebroken, datmender voor een oft twee, die eertijdts plaghten, nu ter tijdt honderden iae duysenden siet hunne sonden aflegghen. t'Antwerpen alleen in ons Profes-huys hoe vele biecht-vaders sittender? ses-en-twintigh alle Sondaghen ende Heyligh-daghen, dickwils oock meer, als wy om den toeloop ghenoodtsaeckt worden hulpe uyt het Collegie te roepen. Ick laete nu staen, datmen voor onse tijden qualijck wist van eenighe generaele biechten te spreken, d'ordinarisse selue hoe onvolmaeckt ghinghense te wercke? Dese misbruycken hebben wy al mede verbetert, soo dat de Societeyt van haer beghinsel den naem ghe-

hadt heeft, niet alleenlijck datse leerde biechten, maer oock datse leerde wel biechten.

Met de biechte is de heylighe Communie inghebraght,+ter wijle het een doch het ander volght: Saligh zijn de suyuere van herte; want sy sullen Godt sien. Hoe deerelijck dit Broodt der Enghelen eertijdts versuymt is gheweest, ende nu menighvuldighlijck door raedt ende vermaninghe vande Societeyt ghenut wordt, is kennelijcker, als dat het van iemandt gheloochent magh worden. Soo waer wy onsen voet stellen, daer gaen dese hemelsche maeltijden aen, ende groeyen daghelijcks meer ende meer.

Te Winocsberghen waeren twee oft dry vrouwkens, die buyten den Paesch-tijdt op de Hoogh-tijden t'onsen Heere ginghen: nauwelijck hadden wy daer onse wooninghe ghestelt, of daer wierdender duysenden ghetelt. Van ghelijcken heeft het ghegaen te Cassel, te Belle, te Roermonde, ende dat, niet teghenstaende de menighte der pelgrims, te verwonderen is, te Hal. Soo wy hier eerst voet naemen op den auendt van Lichtmisse in't iaer een-em-twintigh, en zijnder 'sdaeghs daer nae, op sulcken dagh, ende in sulck eene mirakeleuse kercke, in alles niet meer als elf Communicanten gheweest, waer van noch maer de vier borghers, de seuen andere uyt eens edelmans huys buyten de stadt waeren. Onder de pelgrims selue van hondert en ghingher niet een tot de Tafel des Heeren: nu het meeste deel vande stadt alle Lieue-Vrouwen ende andere merckelijcke daghen, de pelgrims, die'r komen, schier allegader. De Vniuersiteyt en de stadt van Louen hoe wasse verwondert, alsse sagh datter onder Pater Adrianus twee duysent menschen op eenen dagh het heyligh Sacrament nutteden, daerder te voren als gheene ter Communie en ghinghen?

Maer wat soude sy segghen, hoorende datter t'Antwerpen in't Profes-huys iaerlijcks bouen de twee hondert en veertigh duysent, iae onse heele Prouincie door bouen de twaelf hondert en vijf-en-dertigh duysent Hostien alle iaeren vertiert worden? Al en hadden wy anders gheene vruchten ghedaen, dit punt alleen waere ghenoegh, om d'oeffeninghe vande Societeyt in dese landen niet te versmaeden. Godt wille het hen vergheuen, die't soecken te beletten, ende, ick en wete niet uyt wat ijuer, de rechtsinnigheydt vande glorie Godts, die wy inde Generaele Communien ende andere instellinghen voor hebben, tot eene verdraeyde meyninghe verkeeren, als of wy dit maer en deden om het volck uyt andere kercken tot d'onse te trecken. Indiense my een woordt hier toelaeten, ick sal hen niet meer als met eene vraghe beandwoorden. Komter op den auendt ende den dagh vande Generaele Communie in alle andere kercken niet meer volcks te biechten, als het wel en plagh? in dien neen, waer gaense dan te biechten? want ick magh nae een gherechtigh ondersoeck vande ses-en-twintigh biechtvaders segghen, die t'Antwerpen in onse kercke biechte hooren, datse bouen de vier duysent menschen op dien tijdt (hoe seer sy oock hen spoeden) niet en konnen af-hooren; ende nochtans heeftmen meer dan eens ghesien, datter acht, neghen, iae thien duysent communicanten gheweest zijn. De reste dan van dese moet by henlieden die teghen ons roepen, oft elders in andere kercken ghebiecht hebben: 'ten zy men segghen wille, datter soo vele duysenden alle maenden sonder biechte t'onsen Heere gaen? 'tGhene ick vande godtvruchtigheydt deser stadt niet eens en wil dencken, ick laete staen, vermoeden oft oordeelen. Ende wat isser doch klaer-blijckelijcker (als't al gheseydt is) dan dat alle

kercken, sedert de Societeyt, het dobbel, iae het vier ende vijfdobbel van't volck daghelijcks hebben datse plaghten? Dus en trecken wy 'tvolck met onse oeffeninghen uyt d'andere kercken niet, dan wel uyt hunne winckels ende huysen, ende seyndense nae hunne kercken, om den Aflaet by ons naemaels te komen verdienen, waer sylieden soo wel by vaeren als wy, ende Godts glorie (die wy alleenlijck voor ooghen hebben) alderbest

§. VII.
Vande kerckers, gast-huysen en siecke.

+De waerachtighe liefde en neemt niemandt uyt, noch en maeckt gheen onderscheydt tusschen vriendt oft vijandt, rijck oft aerm, ghesondt oft sieck, voor soo veel als der sielen saligheydt belanght: al euen dier hebbense aen onsen Verlosser ghestaen, al euen lief moeten wyse hebben, ende al euen sorghvuldighlijck beherten. Of wy het oock doen, moghen de ghevanghene en krancke ouer al uytwijsen. In alle huysen zijnder eenighe ghestelt, die ter weke eens, oft dickwilder, des noodt zijnde, hun werck maken vande kerckers ende gast-huysen te besoecken, gheene vuyligheydt oft swaere lochten achtende: waer door menigh iongh werck-man voor sijnen tijdt ghestoruen is. Wat eene liefde en heeftmen niet aen de Francoisen die by Diedenhoue en sint Omer ghevanghen wierden, betoont? Wat eene bermhertigheydt aen de Hollanders van Calloo, die beyde 'tlandt door verdeylt wierden? hoe menighe aelmoessen besorght? hoe dickwils besocht? hoe hertelijck ghetroost? hoe vromelijck in sieckten byghestaen? hoe vele van die bekeert? aen hoe me-

nighe de Kercken-gherechten ghegheuen, ende alsoo nae den vrijdom des eeuwighen leuens ghesonden, diese buyten den kercker waerschijnelijck niet en souden ghevonden hebben? die van Ghendt, Mechelen ende Antwerpen wetender af te spreken?

Doch dit en is maer eenen ouergangh gheweest: aen die van Duynkercke ende Winocsberghen, daer de gheuanghenissen altoos vol sitten, is dit daghelijcks broodt. Dese hebben niet alleen met alderhande ketters, die onder 'tghespuys vande matroosen te vinden zijn, maer ondertusschen met Turcken ende andere ongheloouighe te doen. Men versietse nae vermoghen van noodtdruft, men vermaentse tot het ghelooue, men bereydtse in tijden van noodt tot d'eeuwigheydt: noyt iaer of daer en wordter en twintigh oft oock meer bekeert. Ick laete staen hoe vele daer door onse voorsprake verlost, hoe vele vande doodt verbeden worden.

Te Winocsberghen in't iaer vier-en-twintigh wierdt ons bouen de helft vande twee hondert ghevanghene gheschoncken. In't iaer een-en-twintigh, als d'Infante Isabella teghen twee-en-twintigh Duynkerckers die de rebelle opghehanghen hadden, soo vele Hollanders dede aen de galghe knoopen; hebben wy de Catholijcke buyten de lotinghe ghehouden, ende d'ongheluckighe, op wie het lot ghevallen was (behoudelijck eenen Herdooper ende twee bittere Caluinisten) allegader tot het ghelooue bekeert; noyt gheluckigher, dan alsse met eene korte schande d'onverwachte eeuwighe glorie kochten.

Niet min en gheschiedt daer inde gast-huysen, ende voorts ouer al by de siecke, voor de welcke de deuren van onse huysen, soo wel by nachten als by daghen (niemandt uytghesondert) open staen. Immers

van Antwerpen (en 'tselue is van andere Collegien) magh men segghen datter by wijle thien paer by de siecke, voor het meerder deel aerme liekens, vernachten: iae is voor desen ghebeurt datter bouen den Ouersten ende den poortier niemandt en is t'huys ghebleuen, om het Collegie te bewaeren.

Voeght hier nu by de sorghe diemen draeght voor de saligheyt der misdadighe die op den hals sitten, der welcker dry hondert ende vier-en-veertigh in ghetal op vijfthien iaeren tijdts van eenen onsen Priester, die te Brussel noch in't leuen is, tot het gherecht gheleydt zijn: insghelijcks de bermhertigheyt, die men oueral aen onse aerme soldaeten (besonder te Duynkercke, ende daer omtrent) aen de nieuwe aenkomelinghen bewijst, als die uyt Spaignen ende andere landen ons toeghesonden worden: bouen dien de hertelijckheyt, die wy inde belegherde steden van 'sHertoghenbosch, Maestricht ende Breda aen de garnisoenen betoont hebben; ende oordeelt dan of onse ghedienstigheyt aen iemant, oock van d'alderaermste, niet teghenstaende de perijckelen der doodt, ontbroken heeft.

§. VIII.
Vande peys-makinghe.

+

Indien de vreedsamighe kinderen Godts ghenoemt sullen worden, soo hopen wy immers dat wy al mede een erf-deel in't rijck der hemelen sullen besitten, ghemerckt wy ons beste doen om ouer al den peys onder de partijdighe te betreffen. Hoe vele gheschillen ende processen en heeft P. Scribanius als goeden-man ende rechter verkosen, niet gheluckighlijck nedergheleght! hoe vele

vijandtschappen ende sorghelijcke oneenigheden, die tusschen Princelijcke huysen ontstaen waeren, met vernoeghen van weersijde, niet tot een accoordt ghebraght? Hy scheen tot de peys-makinghe gheboren te zijn, nerghens en wasser schier swaerigheydt daer hy omtrent was, of hy en wierdt versocht om die te slissen: bynae alle de Heeren van't landt, iae den Marquis Spinola ende d'Infante selue, hebben hem dickwils daer mede bemoeydt. Hy magh'er duysent tot een goedt eynde ghebraght hebben, ende onder die al sommighe die te vergheefs van Bischoppen ende Prelaten wel twintigh iaeren langh bearbeydt gheweest waeren.

Maer hy en heeft alleen dese konste niet ghehadt. Pater Malcotius heeft te Hal den brandt van heel de stadt ghebluscht, die uyt de vijandtschap van de twee vernaemste familien was aenghegaen, ende den tijdt van seuen iaeren langh noch van gheestelijck noch van wereldtlijck en hadde konnen ghemiddelt worden. Hy maeckte het verdragh met sulcke voldoeninghe van partijen ende der stadt, dat hy ouer strate gaende, met ghemeyne blijdschap des volcks en duysent benedictien naegheroepen wierdt.

Te Lier hadde de ghemeynte teghen den Magistraet de wapenen aenghenomen: den Gouuerneur ende de Gheestelijckheydt hadden sonder vrucht d'onsteken ghemoeden ghesocht te koelen, de gheresene galle dreefse altoos voorder nae d'uyterste verwaentheydt: tot dat onse Patres tusschen beyden ghekomen zijn, ende den vrede ghetroffen hebben, om den welcken met danck-segghinghe te bevestighen, een' hoffelijcke Misse t'onsen huyse ghesonghen wierdt.

Dierghelijcken peys hebben d'onse van Cortrijck tusschen twee Capitels ghemaeckt: den welcken hoe wel

hy groote blijdschap aen de stadt veroorsaeckte, en was nochtans niet te vergelijcken met die andere ouer omtrent vijftigh iaeren, als de ghemuytineerde soldaeten de stadt verrascht hadden, ende nu in volle wapenen teghen de borgherije stonden, om die te plunderen. Doen liepen wy onversaefdelijck tusschen beyde, nu met harde, nu met soete woorden, een ieder tot sijnen schuldighen plicht vermaenende: maer soo dit al te vergheefs viel, om dat den onwillighen soldaet de verlanghde proye, die hy nu tusschen sijne tanden hadde, niet en wilde verlaeten; soo deden wy, door Godts ingheuen, het Hooghweerdigh heyligh Sacrament op de merckt brenghen, ende begonsten hem by de teghenwoordigheyt van sijnen leuenden Godt te besweeren, dat hy sijne vrome handen en waepenen met het onnoosel bloedt der borghers niet en wilde onteeren. Dus wierp hy sijn gheweyr daer henen, viel op sijne knien, aenbadt sijnen Godt, gaf de handt aen de borgherije: de welcke ons duysentmael nae der handt van desen dienst bedanckt heeft.

Elders zijn meer andere peysen ghemaeckt, en gheschillen neder-gheleght: want dit ons daghelijcks werck is: dan 'tis onmoghelijck, iae onnoodigh, hier alles in't besonder te verhaelen, te meer om dat de voorghemelde voor een stael moghen dienen, waer uyt men vande reste ghenoeghsaem kan oordeelen.

§. IX.
Van't ghebruyck der gheestelijcker Exercitien.

+Dese oeffeninghe soo eyghen aen de Societeyt, heeft haeren luyster in Nederlandt eerstelijck te Louen bekomen, daer den Cancellier vande Vniuersiteyt Tapperus,

den Choor-deken van Luyck Hesius, den Abt van Liessies Blosius, de selue met sulcken vrucht ghedaen hebben, dat desen oock sijne Religieusen daer toe verweckte, en nae datse die ghedaen hadden, aen den Rectoor P. Adrianus schreef: Och of dit ouer twintigh iaeren gheschiedt waere! hoe veel beter soude het met onse ouderlinghen gaen! wy louen Godt, dat hy ons door ulieden sulck eene maniere van bidden gheleert heeft, uyt de welcke, soo ick hope, Godts glorie ende saligheydt der sielen volghen sal. Noyt en isser iaer gheweest, of in dit Collegie en wierdender menighe gheoeffent, ende onder die vele Doctoren, Theologanten, Rechts-gheleerde, onder-tusschen oock al Bischoppen ende Archsbischoppen, iae oock by wijlen heele cloosters. Welcken roem soo verre ghingh, datter oock eenen Pater van daer te Huy tot het clooster vande Cruys-broeders gheroepen wierdt, die den Generael van d'Orden, ende de Religieusen aldaer, in de selue bestierde. Een sekeren Ouersten vande Minder-broeders te Louen en wilde niemant tot sijn' Orden ontfanghen. of hy en hadde d'Exercitien gedaen. 'tWelck ouer een komt met het opset van sommighe Bischoppen ende Archsbisschoppen, die de selue vrucht al mede voor den aenvangh van hunne staeten ghesmaeckt hebbende, niemandt en pleghen tot het Priesterdom te wijen, of hy en hadde sich eerst t'onsen huyse eenen tijdt langh door de gheestelijcke Oeffeninghen bereydt ghemaeckt. Soo wijdt haer onse Prouincie bestreckt, is mede de vrucht van dese Exercitien verbreydt: wantter niet een huys oft Collegie en is, daerder iaerlijcks niet sommighe, elders meer, elders min (waer onder vele treffelijcke mannen zijn) gheoeffent en worden.

Hier komen nu by de Meditatien vande Vasten, die wel voor desen inde Sodaliteyten aen de Sodales alleen,

maer nu onlanghs door ingheuen van P. Iacobus Stratius onsen Prouinciael, opentlijck inde kercke aen het volck in verscheyden taelen nae gheleghentheyt der plaetsen, met sulcken toeloop, op de Passie onses Heeren voorghehouden ende vertoont worden, dat de kercken, sonderlingh t'Antwerpen, dickwils te enghe vallen. Men heefter vry wat sterck in't beghinsel op ghekraeyt: dan dit zijn ghemeynlijck onse diensten onderworpen, de welcke wy euen wel sien datse naemaels vande ghene selfs die'r teghen uytvielen, niet alleen ghepresen, maer oock al naeghevolght worden.

§. X.
Van verscheyden godtvruchtighe instellinghen.

+Alsoo stijf als op iet anders heeftmen teghen de bid-daghen vanden Vasten-auendt gheroepen, als die eerst door eene godtlijcke inwendigheydt die hem dreef, van den voornoemden P. Stratius te Louen inghestelt, en nae der handt niet alleenlijck in ons Nederlandt, maer heel Christendom door met sulcken vrucht inghestelt zijn, dat noch de boosheydt noch d'afgunstigheydt selue die konnen ontkennen. Wie soude op eenen onghebonden tijdt, als allen moedt-wil ende broodt-dronckenschap los ghelaeten was, verwachten, dat de herberghen gheijdelt, ende de kercken vervult souden worden? nochtans hebben wy dit soo verre ghebraght, dat het nu meer heyligh als Vasten-auendt-daghen schijnen te zijn: inder voeghen dat op vele plaetsen verscheyden Ordens te hulpe moeten komen, om aen de menighte te voldoen, die den Aflaet komt verdienen. Men heefter dickwils omtrent de vijftigh duysent ghetelt, die binnen den tijdt van die dry daghen, in plaet-

se van hun lichaem goede chier aen te doen, met het broodt der Enghelen aen de tafel des Heeren feeste gehouden hebben.

De Statien vande Passie heeft eerstmael te Ghendt een van onse Priesters inghestelt: 'twelck nae der handt die van Rijssel, Valencijn, Atrecht, Bethunen, Dornick, ende andere steden naeghevolght hebben. t'Olsen, t'Exaerde, t'Aelst, te Hondtscote, te Brussel op de Sauel, hebben wyse selue opgherecht.

Vande verheffinghe der Aflaeten, die te voren schier vergaen, nu ouer al ghesocht en besocht worden; van't ghebruyck der heyliger beelden, die te voren ongheacht, nu by een ieder in weerde zijn; vande medalien en ghewijede roosen-hoeykens, daermen voor desen nauwelijck wist af te spreken, en nu 'theel landt door in voge zijn; van Reliquiarien, ende het eeren der Heylighen, ende in sonderheyt des Enghels-bewaerders, dat wy grootelijcks te Roermonde ende elders vervoordert hebben; vande lauenisse der sielen in't Vaghevier, waer toe wy met verscheyden vonden gheholpen hebben, wil ick al wetens gheen ghewagh maken, om dit Capittel niet al te seer te begrooten.

Eene saecke en magh ick niet voorby gaen, vande Berghen van bermhertigheydt, om de welcke, met uytroedinghe vande Lombaerden, teghen sommighe onghesinde te bevestighen, als den Archshertoghe Albertus eenighe kloecke Theologanten noodigh hadde, heeft voor al P. Leonardum Lessium daer toe ghebruyckt, door wiens leeringhe de selue versekert, en 'theel landt door met groot ghemack der ghemeynte, inghebraght zijn.

§. XI.
Vande besondere hanteringhe met onsen euen-naesten.

+De ghespraecksaemheydt van onsen Nederlandtschen aerdt vereyscht hier vry wat meerdere ghemeynsaemheydt van ons, als misschien in andere Rijcken gheploghen wordt; waer in wy ons soo pooghen nae de menschen te voeghen, dat wy nochtans Godt bouen al soecken. Niemandt en soude gheloouen hoe vele duysenden sielen door desen handel oft vande dolinghen der ketterijen bekeert, oft voor d'afvalligheydt bewaert, oft tot een beter leuen ghebraght zijn. Wy tellender dickwils met honderden in een Collegie alleen. P. Gulielmus de Pretere hoe vele heeft hyer t'Antwerpen op den rechten wegh ghestelt, ende onder die Philippum den Graeue van Mansfeldt? Hy ghebruyckte de ionghmans der Sodaliteyt als brack-honden om het wildt op te iaghen, dat hy nae der handt met sijne disputatien ende soete hanteringhe ghingh vanghen: noyt weke of hy en quam t'huys met eene nieuwe proye gheladen. P. Iacobus Serjans was soo behendigh in't handelen met de ketters, dat hy bouen verscheyden Caluinisten, op weynighe maenden voor sijn' aflijuigheyt, wel hondert en vijftigh Lutheranen bekeerde. Eenen anderen trock op een iaer twee-en-vijftigh, op een ander hondert en dertigh Engelsche, waer onder dry Capiteynen waeren, tot de heylighe Kercke. P. Ioannes de Gouda heefter vele meer met het ghewight vande bondighe redenen, als met sijn bevallijck praeten omgheset, om de waerheydt te volghen. VVt de Dordrechtsche Synode selfs heb-

ben wy op dese maniere eenen roof ghelijck voor de helle gehaelt. Eenen vande Ministers uyt Schotlandt die'r henen ghesonden was, niet konnende de hardigheyt vande predestinatie der Gommaristen verdraghen, quam ouer nae Antwerpen, ende van daer ghingh hy nae Lier, al waer hy in onse handen soo gheluckighlijck ghevallen is, dat hy oock d'Exercitien vande Societeyt ghedaen, en vol van eenen anderen gheest, nu Catholijck zijnde, daer uyt ghekomen is.

Noch merckelijcker is de bekeeringhe van eenen Herdooper,+die uyt Merren-landt, sijner twaelf, wel den vernaemsten van dese valsche Apostelen, nae Neder-landt ghesonden was, om de schadelijcke secte van Menno te verbreyden. Hy leeft schip-braecke met den hoop voor Duynkercke, doch ontquam het met sijne mede-ghesellen, nae dat hy twee daghen op Godts ghenaede op een luycke ghevlot en teghen de zee gheworstelt hadde. Gheduerende 'tperijckel, viel hem onder-tusschen dit naedencken in, of misschien sijne reyse aen Godt niet en behaeghde. Met welcke ghedachte soo hy op het vlack strandt tusschen Duynkercke en Nieuwpoort noch besich was, soo siet hy onverhoedts eenen Religieus in een wit habijt aen sijne sijde staen, die hem seyde: 'tGhene dat ghy peyst, dat is waer, uwe reyse mis-haeght aen Godt. Hier ouer heel beroert, siet hem met verwonderinghe aen, ende vraeght van waer hy sijne ghedachten wist? 'tIs ghenoegh, andwoordde den Religieus, dat ick v dit aenghedient hebbe: voorder, gaet ghy nae Antwerpen, ende handelt met de Patres vande Societeyt Iesv, vraeght die, en sy sullen v het waer ghelooue wijsen. Dus biedt hem de handt, tot een teecken van danckbaerheyt: dan desen, sonder voorder ghewagh, gaet henen, en laet den Her-dooper ouergoten met blijd-

schap nae sijne mede-ghesellen spoeden: by de welcke hy soo haest niet ghekomen en was, of hy vraeght hen: Hebdy wel den man ghesien die my daer aensprack? hy heeft my weten de binnenste ghedachten van mijn herte te segghen. T'samen omsiende, meynt hem met den vingher te wijsen, segghende, Daer gaet hy henen; dan hy was uytter ooghen verdwenen. t'Antwerpen dan ghekomen zijnde, soo hy met iemandt van d'onse, die de konste wel verstont, ouer de punten des gheloofs spreeckt, valt ghelijck eenen anderen Saulus ouer doodt ter aerden, en blijft soo ettelijcke uren ligghen. Nae der handt een weynigh verquickt, komt wel by syseluen, doch blijft met eene swaere sieckte bevanghen, de welcke als hem nu scheen met de doodt te dreyghen, heeft sich laeten doopen, ende de ghesondtheyt weder ghekreghen. Van welcken tijdt af, nu eenen Paulus zijnde, ghingh ouer al die van sijn' afghesworene secte beschaemen, en tot het waerachtigh Catholijck Roomsch ghelooue vermaenen.

Gheene Collegien en zijnder, of sy en souden dierghelijcke gheschiedenissen van vremde bekeeringhen konnen bybrenghen, die door't vriendelijck t'samen-spreken en verkeeren byghekomen zijn; dan de menighte doet my een eynde soecken, op dat haer de penne daer in niet en verliese, oft met langheyt verghete.

§. XII.
Vande gheschreuen ende uytghegheuen boecken.

+

De vrucht die uyt de boecken komt, is dies te meerder en achtbaerder, hoe sy haer verder door de heele wereldt uytsteckt, ende langher van duere is als de menschen selue, van wie sy voortkomt. Al en hadden wy

gheen' andere spoor, als de bekeeringhe van onsen heyligen Vader Ignatius, die haeren oorsprongh uyt het lesen van eenen godtvruchtighen boeck ghehadt heeft; dese soude ons ghenoeghsaem moeten aeniaeghen, om een soo profijtelijcken middel voor de sielen, als het schrijuen van goede boecken is, ernstelijck te beherten. Hoe dat haer onse Prouincie hier in ghedraghen heeft, en konnen wy niet verberghen, schoon dat wy wilden, naedemael de stucken in't licht ende aen alle de wereldt bekent zijn. In allerleye schriften zijnder vermaerder mannen gheweest. Inde Theologie Lessius en Coningh, inde H. Schriftuere Delrio, Cornelius en Tirinus, inde Chronologie Samerius, inde Controuersien Costerus, Romaeus, Gouda en Scribanius, inde Sermoonen Costerus, Mangotius en Hamerius, inde Historien Rosweydus en Hugo, inde gheestelijcke Onderrichtinghe Adrianus, Dauid, Sucquet, Stratius en Makeblijde, en inde Poësie Susius en Bauhusius. Vele andere, die, hoe wel Duyts-nederlanders, nochtans buyten onse Prouincie ghewoont en gheschreuen hebben, als oock sommighe die van minderen slagh zijn, gae ick voorby; om een woordt te moghen segghen van 't boecksken van P. Lessius, 'twelck P. Thomas Sailly, anderssins al mede om sijne schriften beroemt, in't Neder-duyts ouerstellende, het Beraedt des gheloofs ghenoemt heeft. 'tIs te verwonderen, hoe nut dit voor vele verdoolde sielen gheweest is. Eene groote menighte der verwaeyde menschen, die sonder eenigh, oft immers het waer, ghelooue blindelijck nae de verdoemenisse liepen, hebbender de handt in ghevonden, van de welcke sy tot de vastigheyt vanden rechten wegh gheleydt zijn. Graeue Ian van Nassou, ghewesen Generael van des Coninghs ruyterije, sal het in sij-

nen persoon ghetuyghen, hoe dat hy door't lesen en ouerlegghen vande ghewightighe redenen daer in begrepen, af-standt vande ketterije en professie vande Catholijcke Religie gedaen; bouen dien uyt hope van voordere vrucht onder sijne bloedt-verwanten te doen, 'tselue boecksken uyt d'Italiaensche spraecke in de Hoogh-duytsche ouergheset, ende met sijn' eyghen handt fraey uytgheschreuen heeft. De weder-komste van Lipsius uyt Hollandt nae desen Staet ( want ick en magh het oprechtelijck gheene bekeeringhe noemen) is door eenen brief van P. Delrio veroorsaeckt gheweest: den welcken, ghelijck hy selue in sijn' andwoorde melt, hem noch by daghen, noch by nachten liet rusten: soo diepen priem waeren in sijn herte de bondighe redenen, die hem sijnen vriendt, van ouder kennisse weghe, voorgheschoten hadde.

Hier mede sluyten wy dit eerste deel van het derde Capitel, laetende ons voorstaen, datter aenden goedt-willighen Leser ghenoegh, ende aen den ongunstighen al te veel by ghebraght is, om te betoonen, wat eene veranderinghe van manieren, ende vermeerderinghe van godts-dienstigheyt, sedert onse komste in Nederlandt, door verscheyden oeffeninghen, gheschiet is.


Vorige Volgende