Af-beeldinghe van d'eerste eeuwe der Societeyt Iesu

[p. 526]

Af-beeldinghe van d'eerste eevwe der Societeyt Iesv.
Het seste boeck, de Dvyts-nederlandtsche Societeyt.

Het eerste capitel.
Hoe de Societeyt eerst inde Neder-landen ghekomen ende aenghenomen is.

Soo wonderbaer als haer de Godtlijcke voorsichtigheyt inde al-gemeyne oprechtinghe ende verbreydinghe van onse minste Societeyt vertoont heeft, is sy oock inde besondere installinghe ende bestieringhe der seluer binnen ons Nederlandt gheweest. Nae dat in't iaer m.d. xlii. tusschen den Keyser

[p. 527]

Carolus den V. ende Franciscus den I. Coningh van Vranckrijck⁺die swaere oorloghe ontstaen was, in wiens aenvangh de Spaignaerden allegader den Franschen bodem moesten ruymen; zijnder acht ionghmans vande Societeyt (die te Parijs ter schole laeghen) by dese oorsake tot Louen ouerghekomen, om aldaer hunne begonste studien te vervolghen: 'twelck stichtelijck ende ernstelijck doende (ghelijckse doch gheen ander opset en hadden) heeft Godt den vierighen gheest van Franciscus Strada, die een iongh-ghesel⁺van xxiv. iaeren ende een vanden hoop was, tot d'oeffeningen van onsen roep, ende namentlijck tot het prediken, en verkeeren met sijnen euen-naesten verweckt: waer in hy sich soo wel queet, datter nu schier geen ander gewagh oft sprake de heele Vniuersiteyt door en was, als van den ionghen uytlander, die noch student vande Philosophie inde Valck-schole zijnde, Gheestelijck ende wereldtlijck sonder onderscheyt van staet oft iaeren, tot de deught der godtvruchtigheyt, ende in't besonder tot de gheestelijcke Exercitien trock. Hy kreegh twee de vernaemste mannen vande⁺stadt tot d'Oeffeninghen: waer van den eenen Ruardus Tapperus Cancellier vande Vniuersiteyt, ende Doctoor inde Godtheyt was; den anderen Cornelius Wischauen, een Priester om sijne heyligheyt ouer al vermaert. Dese soo beiaert ende gheleert alsse waeren, lieten hen, als onmondighe⁺ kinderen, in alles soo verre van Strada bestieren, dat sich Cornelius oock tot de Societeyt begaf; met gheluck ende eere van den eersten Nederlander te zijn, die binnen 'slandts inde selue ontfanghen gheweest is: want Petrus Canisius, die anderssins desen wegh den eersten van alle aen ons ghebaent heeft, te Ments in Duytslandt van P. Faber korts te voren aenghenomen was. Dit is dien Canisius, aen ende inde welcken soo vele iaeren te voren t'Arnhem

+ by vvat gheleghentheyt de Societeyt in Nederlandt komt.

+ Strada preeckt te Louen,

+ gheeft d'Exercitien aen Ruardus Tapperus,

+ ende aen Cornelius VVischauen, die inde Societeyt komt.

[p. 528]

in Gelderlandt door eene godtvruchtighe weduwe (van de welcke wy in't eerste boeck ghesproken hebben) de Societeyt voorseyt, ende quansuys aen onse Nederlanden van Godts weghen toegeschickt is. Men sal beneden breeder van hem spreken, als wy de boomen sullen gaen besichtighen die uyt de queeckerije van ons Vaderlant, daerse ghewonnen waeren, elders in't Keyser-Rijck ende andere landen verplant zijn; dit en moghten wy hier niet voorby gaen, om dat het al mede den oorsprongh vande Societeyt in dese Nederlanden eenighsins aenghingh. De welcke soo nu met groote hope van toekomende vruchten, scheen haere eerste wortelen te schieten inden persoon van P. Wischauen ende verscheyden ionghe studenten, die hen herwaerts en derwaerts in cloosters, ende oock tot de Societeyt door ⁺de vermaninghen van P. Faber (die'r van Ceulen was ouerghekomen) ende de predikatien van Strada, als oock het stichtbaer leuen van hunne mede-ghesellen, begauen; soo komender Roomsche brieuen van Ignatius, waer mede aen hen allen bevolen wierdt, datse behaluen Faber (die nae Ceulen moeste keeren) sonder uytstel de reyse nae Portugael souden aennemen, om aldaer 'tnieuw Collegie van Coimbra te bewoonen, dat den Coningh Ioannes den III. ghesticht hadde.

⁺Hier suldy nu de soete schickinghe van Godts voorsichtigheyt gaen sien, hoe verscheydelijck dese reyse oft gheschort, oft verhindert, oft verandert is gheweest; om dat de teere plante, die nu soo wel begonst aen te komen, vanden grondt, daerse voor altoos wilde groeyen ende aerden, niet en soude vervoert worden. Ter wijle elck in't besonder, en altemael t'samen, euen besorght zijn om 'tghebodt⁺ van Ignatius, hoe ontijdigh dat oock op dit pas scheen te vallen, pointelijck t'achtervolghen, keert Faber te rugghe nae

+ P. Faber komt te Louen.

+ Hoe de voorsichtigheyt Godts de Societeyt te Louen ghehouden heeft.

+ Faber keert nae Ceulen,

[p. 529]

Ceulen: Strada gaet sijnder derde nae Zeelandt, om in gheval van goede gheleghentheyt de reste, die te Louen ghebleuen was, stracks t'ontbieden, ende t'scheep op Portugael te gaen. Maer soo hen den windt niet dienen en wilde, oock om dat Aragonius, die een van drijen was, in sieckte viel; hebben wijselijck uyt dese ghehenghenisse Godts sijnen heylighen wille ghespeurt, ende de reyse wederom nae hunne Broeders op Louen aenghenomen. Eer langh komt Faber onverwacht wederom met nieuwe orden van ⁺Roomen, om den heelen sleyp onder sijn beleydt nae Portugael te voeren. Hier waerense nu andermael allegader niet soo seer ontstelt, als besigh om eerst-daeghs te vertrecken; dan Godt heefter noch eens in versien. Soo P. Wischauen met de keucken onledigh was, om de liefde die men den gasten schuldigh is, aen Faber, die hen allen heel wellekom was, te betoonen, ende vanden seluen verstondt dat hy voor eenen gast van eenen nacht niet en moeste beladen zijn, midts dat hen de ghehoorsaemheyt 'sanderen daeghs nae Portugael sondt; heeft Wischauen, als vol vanden heylighen Gheest, het woordt opghenomen, ende gheseydt: De ghehoorsaemheyt en magh ick noch en wil ick oock wederstaen, euen-wel sal ick den Heere Christvm bidden, die by tijden, als't noodigh is, sijne maght wel ouer de ghehoorsaemheyt selue plagh te ghebruycken, dat hy sulcks niet en ghehenghe, als immers uwe teghenwoordigheyt hier soo noodtsakelijck is. Maer soo Faber hier op monckefroyde, ende dies niet te min om sijn voornemen nae ter Vere ghingh; vindende aldaer een vlote ghereedt om eerst-daeghs af te steken, is om sijne mede-ghesellen te gaen haelen, op't spoedighste nae Louen ghekeert. Hier ghevoelt hy nu de kracht van't ghebedt vanWischauen:⁺nauwelijck stelde hy den voet in huys, of hem valt eene

+ komt andermael te Louen,

+ valt in een svvaere sieckte,

[p. 530]

felle kortse op't lijf, die hem dry maenden te bedde leght: ⁺ vande welcke als hy nu meynde te steruen, bevroeyende van waer hem de sieckte quam, doet den seluen Pater anderwerf bidden om ghesondtheyt, naedemael hy nu eens ende langh ghenoegh door sijn ghebedt was sieck gheworden: 'twelck dien met eenvoedigheyt volbraght, ende Faber bouen aller Medicijnen hope ghenas.

Middeler tijdt nam den goeden roem vande Societeyt daghelijcks al stercker aen, inder voeghen, dat, als nu het derde ghebodt van Ignatius quam om te verstercken, Faber goedt ghevonden heeft van neghenthien aenkomende⁺ionghmans, die hen presenteerden om mede nae Portugael inde Societeyt te gaen, de neghen alleen hun begheerte toe te staen, maer de thien andere onder 'tghebiedt van Pater Wischauen, als eersten vader ende grond-veste vande Nederlandtsche Societeyt, binnen Louen te laeten.

Dus zijn wy daer ghebleuen, hoe wel niet sonder swaere beghinselen ende aenstooten, uyt reden vande voorseyde ionghmans: teghen welcker vertreck, en de bekeeringhe van meer andere die de wereldt verlieten, maer noch 'taldermeest⁺teghen P. Wischauen (diense den wijt van alles gauen) niet alleen het ghesnorre, maer oock sommighe vande Vniuersiteyt soo dapper gheschreeuwt hebben, dat Ignatius vande sake verwittight, om voorderen haet t'ontgaen, den goeden man nae Roomen ontboden, ende eenen oft twee andere, maer ten laetsten P. Adrianum Adriani de Witte in sijne plaetse, om d'onse te regeren, heeft ghestelt. Onder desen Ouersten, ghelijck hy een seer wijs⁺en voorsichtigh man was, dede de Societeyt nu sulcken voortgangh, datse door de hulpe van Henricus Baxius, Pastoor van S. Michiels kercke, soo van betere wooninghe als van plaetse in sijn kercke voorsien wierdt, om hunnen

+ vvordt door 'tgebedt van VVischauen ghenesen,

+ sendt neghen aenkomelinghen met Strada nae Portugael.

+ Turbelen teghen VVischauen.

+ Pater Adrianus Ouersten van d'onse te Louen,

[p. 531]

naesten met biechten ende predikatien, die wy sedert hier altoos vervolght hebben, by te staen. Alles ghingh wederom⁺seer wel, tot dat Satan den opstoker van alle quaedt op een nieuw inde weyre was: want om de hope van d'aenstaende vruchten in hun saet te versmachten, blaest hy d'ooren van Vrouw Marie Coninghinne van Hongarijen (die 'tlandt voor haeren broeder Carolus regeerde) soo vol leughenen teghen de Societeyt, datse de requeste, waer by wy d'aenveerdinghe in dese seuenthien landen met raedt van goede vrienden versocht hadden, en die nu op goeden voet was, glat afsloegh. Daer en bouen drijft hy eenen meester⁺vande Philosophie met een' uytsinnighe grammoedigheyt (om de wille van eenen discipel dien hy tot d'eerste plaetse inde promotie opghequeeckt hadde, maer nu nae veel biddens ende langh weygherens ten laetsten nae Ceulen ghesonden was, om aldaer inde Societeyt van P. Kesselius ontfanghen te worden) soo sterck teghen P. Adrianum⁺aen, dat hy hem, met eenen oproer des volcks, buyten alle forme van rechten, opentlijck dede vanghen.

Die onweer gaf eenen slagh tot Trenten toe aen het Concilie, en scheen ghenoeghsaem te zijn om ons de heele wereldt door te vermaken: dan Godt heeft den onnooselen niet alleenlijck tot sijne verlossinghe (die al op den seluen⁺dagh ghebeurde) voorghestaen, maer oock op verscheyden manieren verheuen. Den Prince van Luyck, onder wien Louen in't gheestelijck doen stondt, heeft hem by openbaere sententie verschoont: den Cancellier der Vniuersiteyt Tapperus heeft op den stoel der waerheydt ghepredickt, dat hy sich onweerdigh kende, de schoenen aenden Belijder Godts t'ontbinden, die voor de rechtveerdigheyt de schande des kerckers gheleden hadde, Curtius den Pastoor van S. Peeters, naemaels eersten Bischop van Brugghe,

+ lijdt opval,

+ van eenen meester der Philosophie.

+ die hem doet vanghen,

+ maer vvordt op den seluen dagh los ghelaeten:

[p. 532]

noodde hem om biechte in sijne hooft-kercke te hooren: 'twelck hy met sulcken toeloop ende vernoeghen des volcks⁺dede, dat, soo grooten ongunst alsser onder d'andere Pastoors uyt ontstondt (die hunne prochianen verboden aenden Iesuit te biechten) soo veel de gheneyghentheydt der ghemeynte in teghendeel aennam, om hem ouer al, ende namentlijck in't bystaen der siecke te ghebruycken.

Maer dit al en gaf noch gheenen vasten standt aen de Societeyt in dese landen, soo langh als sy vande Gouuernante (die op allen 'tversoeck vanden Abt Blosius, vanden Cardinael Polus, vanden ghewesen biechtvader des Keysers Sotus, uyt der Predick-heeren Orden, van een groot deel des edeldoms, die voor ons stondt, iae van haeren broeder den Roomsch Coningh Ferdinandus selue, niet anders als schoone woorden en gaf) door wettelijcke aenveerdinghe niet ghestapelt en wierdt. Maer hier in heeft al mede de Godtlijcke voorsichtigheydt ter goeder ure versien, als Carolus sijne Rijcken, en dies volghende Vrouw Marie⁺haer gouuernement, aen Philippus den II. queten. Doen heeft Ignatius, die dese saecke ten hooghsten altoos behert hadde, om sijne kinderen inde Nederlanden vast gheplant te sien, P. Petrum Ribadeneiram met brieuen afgheveerdight, om den Coningh in Brabant te gaen vinden, ende dese gratie (waer van d'eere voor sijne Maiesteyt bewaert was) op hem te versoecken. Hy vondt hem t'Antwerpen, al waer sijne brieuen leuerende, en met eene natuerlijcke wel-sprekentheydt 'tinhoudt vande requeste, als billigh en oorbaerlijck aen sijnen Staet, voor ooghen stellende,⁺soo goeden gehoor kreegh, dat Philippus andwoordde, dat hy alles wel verstaen hadde, ende ter herten nemen soude. Doch, als hy de requeste in handen vanden President Viglius, die ons hier in partije viel, tot voorder beraedt

+ nieuvve turbelen teghen hem.

+ Ignatius seyndt Ribadeneiram nae Nederlandt, met brieuen aen den Coningh:

+ desen versoeckt d'aenveerdinghe der Societeyt,

[p. 533]

ghestelt hadde, en heeft P. Ribadeneira den seluen soo niet konnen (hoe wel met goede redenen) voldoen, of het ghedragh wierdt noch al eenen tijdt langh ghesleypt. Te⁺meer om datter, door 'tbedrijf van eenighe onghesinde ende ketters, sulcken afgrijselijcken laster achter onsen rugghe ghingh, dat onse vrienden gheraedtsaem vonden d'ouerkomste van P. Borgia te versoecken, om met d'autoriteyt van sijnen naem ende persoon aende onwillighe leughenaers den mondt te stoppen. Maer soo Ignatius op Godt betrouwende voor ghewis hiel, dat de waerheyt by wijle van tijdt d'ouerhandt krijghen soude, ende in plaetse van Borgiam te seynden, aen Ribadeneira beual sich nae Louen te begheuen, om daer in't Latijn te prediken; isser⁺sulcken vrucht in dese stadt en Vniuersiteyt door sijne, als oock door de Duytsche predikatie van P. Adrianus, ende de Fransche van P. Bernardus Oliuerius gheschiet, dat den roem ter ooren van't Hof ende der Raeden, met grooten lof van onse diensten ende oeffeninghen, daer van ghekomen zijnde, den Coningh Philippum beweeght heeft de langh-ghewenschte weldaet eens toe te staen, ende met sijne ghewoonlijcke ghenaede het verlof te ghedraeghen, dat wy ouer al in sijne Nederlanden Collegien souden moghen stichten. Die ons meest doorghedraghen hebben, zijn gheweest Gomesius de Figueroa, alsdoen Graue, ende naemaels Hertoghe van Feria, des Coninghs fauorit; ende Maria des Keysers Carolus dochter, die ter goeder ure, om de wille van haeren Heer vader (die op sijn vertreck nae Spaignen stondt,) uyt Bremen ghekomen was, ende by haeren broeder ten besten sprack.

+ die verachtert vvordt door laster,

+ maer vervoordert door den goeden roem vande Patres te Louen.