Af-beeldinghe van d'eerste eeuwe der Societeyt Iesu

Het seste capitel.
Vande verbreydinghe der Societeyt door America.

⁺America, het vierde deel der wereldt, aende dry andere niet onghelijck in grootte, maer meerder in rijckdom, is schier t'alle canten omvanghen vande zee, en besluyt ten Noorden de Coningh-riicken van Mexico, Nieuw-Spaignen, Florida, en Tierra nueua; ten Suyden de landen van Brasilien, Paraquarien, 'tRijck van Chili en Peru. Gheen landt en isser op den aerd-bodem onder al dat tot noch toe ontdeckt is, daer de giericheyt de menschen stercker henen ghedreuen heeft op de hope van't goudt ende siluer, 'twelck daer ouervloedighlijck uyt ghetrocken wordt, ende de heele werelt door verdeylt. 'tHadde een' eeuwighe schande gheweest voor de Gheestelijckheyt, indiense met minderen ijuer derwaerts ghespoeyt hadden om 'teeuwich goedt daer in te brenghen, als de cooplieden om het tijdtlijck daer uyt te voeren. Ende voorwaer 'tscheen dat d'inghesetene Heydenen dese wisselinghe wel hadden moghen bespreken, datse 'tsiluer en goudt, 'twelck men hen onttrock, souden teghen 't ghelooue ende de liefde Godts manghelen. Soo dan zijnder verscheyden Religieusen henen ghevaeren om hen dese mede te deylen. Soo⁺ veel onse Societeyt belanght, die heeft Brasilien voor hare eerste handel-plaetse verkosen, een landt inder waerheyt vol

+ Bedeylinghe van America.

+ De Societeyt comt in Brasilien.

[p. 183]

moeyte en perijckelen, uyt reden vande misaerdighe onverstandigheyt der inwoonderen, die voor het meerder deel mensch-eters waeren, vervremt van Godt ende alle redelijcke wetten, verwildert tot eene grouwsaeme onnatuerlijckheyt: by de welcke voor aerbeydts loon, als ghy 'tEuangelie aen hen soudet willen wijsmaken, anders niet te haelen en was, als een deel venijnighe schichten, diese alsoo veerdigh hebben, als den lust, die hen altoos drijft tot het vleesch, oock van hunne naeste bloedt-vrienden, hoe veel te meer van uytlanders en onbekende? Dan dit zijn de winsten vanden coop-handel die wy inde West-Indien doen, ende nae de welcke wy staen met al den aerbeydt, die wy besteden inde bekeeringhe der sielen. Wat swaericheyt hier gheweest is om dese menschen te leeren niet min menschen als Christenen te zijn, maghmen speuren uyt hun beestelijck leuen: waer in sy soo diep verloren zijn, datse nauwelijck onderscheyt tusschen siele ende lichaem en weten, voor de welcke sy gheene andere sorghe en draghen gheduerende hun leuen, als om die wel te mesten met menschen vleesch: daerse soo greytigh nae zijn, datse oock de begrauene lichaemen wel uyt d'aerde trecken, ende met hunne tanden verscheuren, en nae hun doodt versien van een net, en van provande voor ettelijcke daghen reysens; 't een om, nae ghewoonte des landts, in te slaepen, 'tander, ghelooue ick, om nae de doodt niet noch eens van hongher te steruen. Soo grof is hun onverstandigheyt. Dese nochtans heeft P. Iosephus Anchieta dien wonder-daedighen Apostel van dit volck, met groot ghedult ende sachtmoedigheyt gesocht te verwinnen, gelijck hyse metter daedt allenghskens verwonnen heeft, nu d'een, nu d'ander, besonder uyt hunne holen lockende, en nae der handt ghelijck een kudde schaepen de selue, moeder naeckt alsse

[p. 184]

waeren, by een vergaderende, om de natuerelijcke schaemte, t'samen met de beghinselen des Christen gheloofs daer in te stampen. Hoe gheluckighlijck dit van hem aenghegaen, en tot noch toe van sijne naekomelinghen uytghevoert is, blijckt ghenoegh uyt de menighte van ghehuchten en dorpen, daerse nu by den anderen woonen, onder het beleydt vande aenveerde Christelijcke wetten, die te voren als wilde dieren herwaerts en derwaerts in kuylen en holen door de bosschen verspreydt waeren.

⁺Niet verre vande Brasilianen, hoe wel dieper in nae het vaste landt, ligghen die van Paraquarien, by de welcke den arbeydt diemen aen hen besteedt heeft, dies te vruchtbaerigher is gheweest, hoese menschelijcker waeren als hun ghebueren. Voorde aencomste vande Societeyt en haddense noyt Religieus, iae nauwelijck Priester ghesien, daerom leefden al mede in groote onwetentheydt, sonder kennisse van eenighen Godt oft deught, dolende cuddes-wijse, als schaepen, langhs de woestijne van d'eene op d'andere. Nu wordense allenghskens tot ghemeynschap van wooninghe, ende oeffeninghe des waeren gheloofs gebraght; tot 'twelck hen iaerlijcks vele duysenden begeuen onder het bestieren van onse werck-lieden, die tot noch toe schier alleen dese wildernisse doorloopen, om dit verlaeten volck, by 'twelck anders niet als armoede en groot onghemack te haelen en is, ter saeligheydt te brenghen.

⁺De volcken van Chili, die de laetste nae den Suyden, ende de naeste by het Magellaensche streeck gheleghen zijn, hebben spaeder 'tlicht des gheloofs ende de deughdt der manierlijckheydt ontfanghen, om datse tot grouere sonden gheneyght waeren, daerse al hun verstandt, hoe weynigh sy dat oock hebben, mede verdoofden, ende alle hunne sinnen mede becommerden: dan dit dient ons tot

+ in Paraquarien,

+ in Chili,

[p. 185]

meerder spoor van vlijtigheyt, om den ijuer en den arbeydt, die tot hun welvaeren en saeligheydt noodigh zijn, te verdobbelen.

In Peru, daer meer en beter-ghemanierde menschen⁺ woonen, zijn de Prouincien der Societeyt oock beter ghestelt. 'tEerste Collegie heeft Philippus den II. te Cusco ghefondeert, in andere plaetsen zijnder andere ghesticht.

Tot het ander deel van America streckende nae den Noorden heeft den Saelighen P. Franciscus de Borgia Generael der Societeyt zijnde, eerstmael onse Patres ter begheerte vanden seluen Coningh ghesonden. Nu is sy aldaer in alle ghewesten verbreydt. 'tEerste landt daer wy ten Noorden onsen voedt stelden, was Florida, ende wierdt⁺ stracks in't beghinsel met het bloedt der Martelaeren besproeydt. Niet alleen en doodese wreedelick, in't aensien vande Spaignaerts, P. Petrum Martinez, die hen 'tghelooue quam predicken, maer oock verraderlick neghen andere Patres: de welcke soose hen sonder conuoy van Christene soldaeten betrouwt hadden aen eenen van de Carichen, oft inlandtsche Princen, die alreede ghedoopt was, zijn van hem onder weghe in een listigh vertreck verleydt, ende door het opruyden vande Barbaren allegader schandelijck vermoordt. Welcke neder-laghe van soo vele treffelijcke mannen, soo verre is van daer, datse andere soude verschrickt hebben om derwaerts te gaen, datse daer door oock meer verweckt zijn om dierghelijcken crans der Martelaeren te becomen. Welcker ghetal soo 't daeghelijcks vermeerderde, ende een ieghelijck schier sich tot de seyndinghe nae West-Indien presenteerde, is Nieuw-Spaignen⁺ aldaer en Mexico ouervloedighlijck van werck-lieden⁺ voorsien gheweest. In hun aencomste is dit aenmerckelijck ghebuert, dat den duyuel groot ghehuyl ghe-

+ in Peru,

+ in Florida,

+ in Nueua España,

+ in Mexico,

[p. 186]

maeckt heeft in eenen sekeren bergh van Mexico, daer hy als Godt ghe-eerdt wierdt: waer van hy de reden aenden tooueraer, die hem ghemeynsaem was, met beklagh gheuende, seyde, dat het was om de comste vande nieuwe⁺ Priesters in dat landt. 'tSelue moght hy doen in't landt Canada (dat de Francoysen volghens hun vaderlandt Noua Francia heeten) nae 'twelck Patres uyt Vranckrijck ten versoecke van Henricus den IV. ghereyst zijn, die de volcken, de welcke de Francoysen oft alreede by de wapenen onderworpen hadden, oft die door vriendtschap ende ghemeynschap met hunne croone vereenight waeren, door een heyligher verdragh van't Euangelie met Christo den Coningh der Coninghen souden verbinden. Want nae ghissinghe diemen uyt de beghinselen maecken can, sal haer de Christene Religie aldaer in verscheyden plaetsen soo verbreyden, datmense gheene paelen en sal connen stellen.

⁺Al en staet Virginia onder de Catholijcke niet, wordt niet te min oock door d'onse beneerstight. De Patres van Enghelandt hebbender dese voorleden iaeren eenighe derwaerts ghesonden, als of in hun vader-landt gheen werck ghenoegh en waere.

Tot besluydt, daer en is tot noch toe gheen bekendt landt, 'tzy dat het door de wapenen der Catholijcken ouerwonnen, oft door de zeevaerdt ondersocht is, 'twelck d'onse niet en hebben betreden om der menschen saelich-heydt te vervoorderen. Iae ghelijck de Godtlijcke liefde veel meer krachts heeft dan de menschelijcke begheerlijckheydt, soo is den ijuer tot vele plaetsen voorder ghecomen, dan de giericheyt oft zee-dwaelinge iemandt soude konnen brenghen. Wy tellen in America vijf Prouincien, een Vice-Prouincie, en omtrent de hondert wooningen.

+ in Canada,

+ in Virginia.