De stede der vrauwen. Een diplomatische transcriptie van de Middelnederlandse vertaling (1475) van Christine de Pizans 'Livre de la cité des dames' (1405)

(2008)–Christine de Pisan– rechtenstatus

Een diplomatische transcriptie van de Middelnederlandse vertaling (1475) van Christine de Pizans ‘Livre de la cité des dames’ (1405)

Regelnummers proza verbergen

[Folio 111r]
[Deel 2] [miniatuur 48; niet uitgevoerd]
Cap. 1 5963Hier beghint het tweeste deel vanden 5964 boucke der stede der vrauwen Capitel 5965 .Teerste 5966 cristine 5967N Aer dat die eerst* vrau-5968we gheheeten vrauwe 5969 redene huere tale ghe-5970hendt hadde zo sprac 5971 my toe die tweetste ghe-5972heeten vrauwe rechtuaer-5973dichede ende zeide. Gheminde vrien-5974dinne jc en mach my niet achter trec-5975ken noch achter houden te stichtene 5976 ende vp te helpene mits dijnen toedoene
[Folio 111v]
5977tberinghen vanden beslote ende vanden 5978 muraillen nv toegheleyt by mijnder 5979 zustere vrauwe redene. Nu nem dijn 5980 alamen ende com met my ende beslaet 5981 het moortel in dijnen jnchoorne ende 5982 maetse vastelic met dijnre penne: 5983 want jc zal dy stoffe ende materie 5984 ghenouch leueren. Ende in wijsheden 5985 bijder hulpe van gode zo zullen wij 5986 stichten die hooghe conijnclike palaisen 5987 ende edele woonsten van dien hooghen 5988 vutnemenden vrauwen in vermaerthe-5989den ende in glorien. de welke bynnen 5990 dezer stede ghelogiert zullen zijn in 5991 eewicheden. Ende jc cristine aenhooren-5992de die zoete tale van diere edelre vrau-5993we zeide in dezer manieren. Vutnemen-5994de vrauwe hier bem jc bereet tot uwen 5995 ghebode. wilt my beuelen dat v ghe-5996lieft. want mijn begheerte es v in 5997 als te obedierene. Doen zeide die 5998 edele vrauwe tot my. Aenziet hier 5999 dochtere die schoone blijnkende steenen 6000 diebarere dan eenighe die noch ghe-6001leyt zijn die jc dy zelue vute ghezocht 6002 hebbe. ende al bereet ghemaect om te 6003 verwerkene in deze metsellerie Dijnct 6004 dij dan dat jc ledich ghezeten hebbe 6005 Te wijle dats tu met. vrauwe redene 6006 mijnre zustere bezich gheweest hebs 6007 Dus leght die te werke naer mijne
[Folio 112r]
6008reghele diestu hier zies in ordenantien 6009 als ic dy zegghen zal. Onder allen 6010 vrauwen van hoogher waerden zijn ho-6011ghelic vervult met gratien van wijshe-6012den die wijze sibillen Der welker al-6013zo die oude ende autentike meesters ende 6014 leeraers zegghen Tiene zijn bii* ghetale 6015 O gheminde vriendinne. Neemt hier mer-6016ke an gheen meerder eere en wrochte god 6017 noyt inden man aengaende prophetie of 6018 reuelatie hoe zeere dat hijse beminde. hij 6019 en heift alzo groote eere ende gratie in de-6020zen sibillen ghewrocht. daer ic af spreke 6021 En zandt hemlieden god niet jn den he-6022lighen gheest van prophetien zo hooghe-6023lic dattet niet en scheen voorsprake oft 6024 prenosticatie te wezen van toecommende 6025 tijde tghoont dat zij zeiden. Maer schenen 6026 als oft croniken hadden ghezijn van din-6027ghen die doe gheschiet ende gheleden zou-6028den hebben ghezijn. zo claerlic spraken 6029 zij daer af ende zo verstandelic. zonder-6030linghe vander toecomste van onzen be-6031houdere ihesus cristus. die ouer menich 6032 jaer daer naer eerst quam vele claerli-6033kere spraken dan eenighe propheten: 6034 Ende deze sybillen leededen alle huer le-6035uen in maechdeliken state ende in zuuer-6036heden. Ende hoe wel datmen deze vrau-6037wen sibillen heet. het en es daer bij niet 6038 te verstane. dat dat huer propre namen 6039 waren. Maer es te zegghene sibilla al-6040zo vele. als wetende gods verholenthe-6041de oft ghedochte. Dus waren zij alzo
[Folio 112v]
6042gheheeten omme dat zij zo wonderlike za-6043ken voorspraken ende prophetizeirden 6044 dattet merkelic was. dat tgoont dat zij 6045 zeiden dat dat vut gods verholenthede 6046 oft ghedacht quam ende anders niet: 6047 Dus es sibilla een name van officie ende 6048 niet een propre name. Deze vrauwen 6049 die waren gheboren vute diuerschen lan-6050den ende houken vander werelt. ende 6051 niet al bynnen eender eewe. Ende alle 6052 voorspraken zij groote wonderlike toecom-6053mende dinghen zonderlinghe van on-6054zen behouder jhesus cristus ende van zijn-6055re toecomste als vooren ghezeit es. Noch-6056tan zo waren zij alle vander ongheloo-6057uegher wet ende niet vander wet gods 6058 Die eerste sibille was gheboren vute 6059 den lande van perse. ende daer omme es 6060 zij gheheeten sibilla persica Die 6061 tweeste die was gheboren vten lande 6062 van lybia dus es zij gheheeten sibilla 6063 lybica Die derde die was gheboren 6064 van delpho ende was ghewonnen in-6065den tempel van appolijn dus es zij ghe-6066heeten sibilla delphica Deze vrauwe 6067 voorsprac menich jaer te vooren de destruc-6068tie van troyen Ende van huer zo screef 6069 Ouidius in zijnen bouc menich veers 6070 Die vierde was gheboren vute yta-6071lien ende was gheheeten sibilla ome-6072ra Die vijfste was gheboren vut 6073 babilonien ende was gheheeten sibilla 6074 erophila. Deze vrauwe die antwoorde-6075de den grieken diet huer beuraechden
[Folio 113r]
6076dat de stede van troyen ende ylion dat ster-6077ke casteel bij hemlieden vergaen zoude. Ende 6078 dat omerus daer of in lueghentale scriuen 6079 zoude. Deze vrauwe was oic gheheeten 6080 erithee om dat zij in dat heyland woonde 6081 ende daer waren huer boucken gheuonden 6082 Die zeste was gheboren vute den lan-6083de van samos. ende was gheheeten Sibil-6084la samna De zeuenste die was ghe-6085boren vut ytalien vander stede van cucimus 6086 in champaigne. ende was gheheeten. Sibil-6087la Camaria. De achste die was ghe-6088boren te lespont int velt van troyen. ende 6089 was gheheeten Sibilla lespontina. ende 6090 regneerde bynnen der tijt vanden edelen 6091 acteur Solin de troye. De neghenste 6092 die was gheboren van frigia. ende was 6093 gheheeten Sibilla frigica Deze vrauwe 6094 die voorsprac vele vanden veruallene van 6095 menigher heerlichede ende dat zeere le-6096uendelic. Ooc mede zo voorsprac zij vanden 6097 valschen prophete antecrist De tienste 6098 Sibilla die was gheheeten tyburtina. oft 6099 andersins albamna. wiens ghescriften 6100 zeere gheeert ende wijde vermaert zijn 6101 om dies wille dat zo claerlic spreict van 6102 onzen behouder jhesus cristus. Ende nietje-6103ghenstaende dat alle deze sybillen ghecom-6104men waren ende gheboren van ongheloo-6105ueghen. Nochtan zo versmadeden zij huer-6106lieder wet. ende blameerden meer goden 6107 te aenbedene dan eenen. zegghende dat 6108 maer een god en was. Ende dat alle af-6109goden ydelheit waren:
[Folio 113v]
[miniatuur 49; niet uitgevoerd]
Cap. 2 6110Van Sibilla erithea Capitre* ij^e 6111H Et es te wetene dat onder 6112 alle de sibillen Sibilla eri-6113thea hadde de meeste gracie 6114 van wijsheden. want dezer 6115 duecht die was zo groot vut 6116 zonderlinghe gracie. ende 6117 ghifte gods dat deze sibille velerande 6118 toecommende zaken bescreef ende prophe-6119tizeerde alzo claerliken dattet meer ewan-6120gelie scheen dan prophecie. Ende ten ver-6121zouke vanden grieken zo bescreef zij zo 6122 claerlic in veerze alle de bataillen. ende 6123 de destructie van troyen. dattet niet claer-6124der en was alst gheschiet was dan alst 6125 zoe bescreef: Desghelijcx zo bescreef zij
[Folio 114r]
6126ende vergaderde in lettel woorden tkeyser-6127rijc ende de heerlichede vanden rommainen 6128 ende menighe diuersche auenture die hem-6129lieden menighen tijdt daer naer ouer ghijnc 6130 zo dattet bet scheen een corte memorie en 6131 verhalinghe van zaken die gheleden wa-6132ren dan van zaken die toecommen zouden 6133 Ende noch vele meer zo bescreef zij ende 6134 opembaerde vulcommelic die verholentheit 6135 gods die bijden propheten niet gheopem-6136baert en was dan alleenlic bij teekenen 6137 ende in bedecte woorden. Te wetene vander 6138 hoogher misterie vander gheboorte des gods 6139 zone. van eenre maghet. Ende was ghe-6140screuen in hueren bouc jnde hoofdlettren 6141 van huerer prophetien jhiesos creistos 6142 ceny yos sother. dats te zecghene jhesus 6143 cristus gods zone. behouder van alle der 6144 werelt zijn leuen ende zijne ghewerken die 6145 verraderie van judas zijn gheuanghenesse 6146 zij* bespotterie zijn doot zijn verrijsenesse zijn 6147 victorie ter hellen zijn vpvaert ende tzenden 6148 vanden helighen gheest. vpden heleghen 6149 zijncxendach ende zijn toecomste ten utersten 6150 daghe. daen die zalighen zullen trecken 6151 ten eeuwighen leuene. ende die onzalighe 6152 ter eeuwigher pijnen. Int welke het bet 6153 blijct dat zij int corte bescreuen heift het 6154 kerstin ghelooue int gheheele dan dat 6155 zij voorsproken heift dat toecommende was 6156 Deze sibille die zeide vanden oordele dat 6157 god zitten zal ten vutersten daghe aldus 6158 te dien daghe dat dadt veruaerlic oordeel 6159 gaen zal. zo zal dat eerderike bloet zweeten
[Folio 114v]
6160van anxte Ende vute den hemel zo zal 6161 die conijnc dalen die alle de weerelt oor-6162deelen zal ende dat zullen aenzien alle 6163 de goede ende quade. Elke ziele zal huer 6164 eeghin lichame weder an nemen. ende daer 6165 zal yeghelic loon ontfanghen naer zijne 6166 ghewerken. ende dan zullen alle de rijcdom-6167men versmelten ende alle afgoden dat 6168 vier zal zee ende eerde verslinden ende al-6169le dijnc zal vergaen zonder die zielen 6170 alleene. Daer en wert niet verborghen 6171 Maer al werdet opembaer Daer zal 6172 dieGa naar voetnoot47 aerm zondare in grooter vreezen ende 6173 in grooten ancxte staen in weenene ende 6174 in krijselinghen van tanden verbeyden-6175de vonnesse Die zonne die mane ende die 6176 sterren der hemelen die zullen huer schij-6177nen laten. berch ende dal zal euen slicht zijn 6178 ende zee ende eerdricke ende al datter bynnen 6179 es dat wert al een Dat* zal dien hooren 6180 vuten hemele tuten. ende roupen voort al-6181le meinschelike creaturen ten vutersten 6182 vonnesse. daer wert groot jammere. want 6183 yeghelic zal daer des anders zonden be-6184kennen Ende daer wert dat eerderick 6185 vernieut Pauzen keysers. conijnghen 6186 princen edele onedele rijc ende aerme. die 6187 zullen daer staen voor den juge verbeiden-6188de. Loon naer huere verdienten Blexeme 6189 ende vier zal vallen vute den hemele tot 6190 jnden afgront vander hellen Ende alle 6191 deze zaken zijn begrepen in xxvij. veerzen 6192 die deze sibille maecte Om welker zaken 6193 wille zo houden bocace ende meer andere
[Folio 115r]
6194leeraers die van huer scriuen dattet 6195 mueghelic te ghelooue es dat zij eene 6196 heleghe vercoorne vrauwe was voor gode 6197 ende dat zij noch grootelic te eerene zij meer 6198 dan eenighe andere vrauwe naest den he-6199leghen verheuene in gode in hemelrijke. de-6200ze vrauwe mitsgaders zuuerhede die zij hilt 6201 ende beweerede huer leuen lanc. zo eist 6202 wel te bemoedene ende te gheloouene dat zij 6203 ooc in zuuerheden verheuen was zonder 6204 vlecke. want in een bevlect herte ende be-6205smuedert met zonden zo en can de gheest 6206 van verstannessen noch van prophetien van 6207 toecommenden zaken niet rusten [miniatuur 50; niet uitgevoerd]
Cap. 3 6208Van Sibilla almathea Capitel 6209S ibilla almathea als / .iij^e. 6210 vooren ghezeit es die was 6211 gheboren vut campaignen 6212 bij roome Deze vrauwe 6213 die hadde ooc eene zonder-
[Folio 115v]
6214linghe gratie ende gheest van prophetien en-6215de was ter tijt vander destructie van troye ende 6216 leefde tot tshouerdichs tarquijns tijde Eene-6217ghe die hietense deiphile. Deze vrauwe bewaer-6218de huer zuuerheit alle huer leuen ende leefde 6219 zeere langhen tijt. Om de groote wijsheyt die 6220 deze vrauwe hadde zo houden velerande poeten 6221 dat zij bemijnt was van phebus dats de zonne 6222 dien zij hieten de god der wijsheit. ende dat zij 6223 bijder ghifte van phebus zo groote wijshede 6224 ghecreech. Ende alzo die cracht der zonnen 6225 alle dijnc duer rait ende duerschijnt dat 6226 licht ontfanghen mach. zo duerscheen 6227 phebus deze vrauwe ende verlichte deze 6228 metter ghifte van prophetie. waer bij zij 6229 menighe toecommende dinghen voorsprac 6230 ende propheteerde. Bouen dien scriuen zij 6231 dat zij eens was vpde houuere van baioul 6232 neuens eenre zoeter riuiere Bijden lac van 6233 der hellen daer zij wonderlike vreimde reue-6234latien van gode hadde die zij bescreef in veer-6235ze ende in rijme. Ende hoe wel dat deze za-6236ke zeere oud was ende van langher eeuwe 6237 nochtan zo en can men heden sdaechs niet 6238 ghenouch verwonderen vander hoocheyt 6239 ende vutnementhede van dezer vrauwe 6240 Ende wiet wel ouermerken wil. het 6241 schijnt al oft zij eneas vuter hellen ghe-6242leet hadde ende weder van daer ghebrocht 6243 Deze vrauwe quam eens te roome en-6244de brochte met huer ix. van hueren bou-6245ken. de welke zij presenteirde den con-6246ijnc tarquijn. te vercoopene. Maer om 6247 dieswille dat hij huer. daer of niet ghe-
[Folio 116r]
6248uen en wilde tghoont dat zij hiesch zo berren-6249de zij de drie in zijn presentie Ende als zij vp 6250 eenen anderen tijt den voirseide conijnc alzo vele 6251 hiesch vanden zesse boucken die huer ghe-6252bleuen waren als zij te vooren gheheescht 6253 hadde van alle ix. zegghende noch daer toe 6254 dat waert dat zake datmen huer niet 6255 haestelike en gaue vanden voirseide .vj. bouc-6256ken tghoont dat zij hiesch van allen den 6257 .ix. boucken. zegghende noch daer toe. dat 6258 waert dat zakeGa naar voetnoot48 zij zoude ter stont de drie 6259 verbernen voor zijn ooghen ende sdaechs daer-6260naer dander drie. waer bij de conijnc zo be-6261docht was dat huer gaf tghoont dat zij van 6262 alle den .ix. boucken te vooren hadde ghe-6263heescht. Ende dede deze boucken wel bewa-6264ren. want beuonden was dat zij jn hilden 6265 vulcommenlike al dat den rommainen mene-6266ghen tijt daer naer stont te ghebuerene ende 6267 al twelke namaels gheschiede. Dus wor-6268den deze boucken besteit ende besloten bij tkey-6269sers tresoor om daer an raed te nemene als 6270 andwoorde van god commende. Ende al-6271dus gheminde vriendinne aenziet hier ende 6272 merct hoe god zo groote gratie eenre vrau-6273we ghegheuen heift dat zij die zin hadde te 6274 beradene ende te auiserene niet alleenlic 6275 eenen keysere in zijnen leuene. Maer em-6276mere alle de ghone die ye te roome waren 6277 ende alle de daden vanden keyserike. Nu 6278 zecht my dan dat biddic dy. waer es die 6279 man die dat ye ghedede. ende du als een 6280 zottinne onlancx vp dy zeluen niet wel te 6281 vreden en waers dat god dy een vrauwelic
[Folio 116v]
6282dier*Ga naar voetnoot49 hadde gheschepen. meenende dat god 6283 dat vrauwelic diet van hem versteken had-6284de ende versmaedt. Van dezer sibille zo 6285 bescrijft virgilius in zijn boucken Ter we-6286relt liet zij huer leuen ende huer tombe 6287 was menich jaer gheduerende ende ghe-6288zien naer huer doot [miniatuur 51; niet uitgevoerd]
Cap. 4 6289Hier spreict vrauwe rechtuerdichede 6290 van vele vrauwen prophetessen Cappitel 6291N yet alleene zo en // .iiij^e. 6292 waren deze sibillen vut 6293 ghiften van gode prophete-6294rende inde werelt. Maer 6295 vele meer hebbender ghe-6296weist. ja in zulker wet 6297 die gheregneert hebben. want wilstu be-6298zouken inder juedscher wet zo zulster ghe-6299nouch vinden als delbora. die een prophe-6300tesse was inden tijden vanden jugen van
[Folio 117r]
6301ysrael verlost was vanden conijnc chana-6302an dieze .xx. jaer lanc ghehouden hadde in 6303 seruituden Die heleghe vrauwe sinte 6304 elizabeth zakarius wijf sint jans bap-6305tiste moedere en was zij ooc niet een pro-6306phetesse als zoe zeide tot der helegher ma-6307ghet marien die huer zo minlic quam 6308 visiteren thueren huse. wanen comt 6309 my ditte of waer hebbic dit verdient 6310 dat die moeder des zuenen gods tot my comt 6311 Ooc mede Anna phanuels dochter die 6312 de lampten* ontstac ende bewaerde inden 6313 tempele dat onze lieue heere gode gheof-6314fert was en hadde zij ooc niet van gode 6315 den gheest van prophetien ghelijc syme-6316on de prophete dien marie huer lieue 6317 kint presenteerde inden tempele vpden 6318 lichtmesse dach. ende de heleghe prophe-6319te bekende dat dadt kind behouder van 6320 alle der werelt was. waer omme dat hijt 6321 zo minlic in zinen ouden aermen ontfijnc 6322 Maer die goede vrauwe Anne die achter 6323 den tempel ghijnc doende huer offerande 6324 alzo houde als zij der maghet marie inden 6325 tempel zach commen met hueren lieuen 6326 kinde in hueren aermen die bekende ter 6327 stont dat hij behouder van alle der werelt 6328 ware Dus liepse hem tjeghens ende 6329 viel plats ter eerden vp huer knyen en-6330de aenbedene. ende met luder stemmen zo 6331 riep zij hem an. dat hij de ghuene was
[Folio 117v]
6332die alle de werelt verlossen zoude. ghenouch 6333 prophetessen zo zulstu vinden inder juedscher 6334 wet. wilstuze bezouken ende vele meer in 6335 onzer wet als alle zanten ede zantinnen 6336 Maer daer en willen wij nv niet af zeg-6337ghen. mids datmen zegghen mochte dat-6338ze god vut zonderlingher preuilege begra-6339ciet ende vercoren hadde. Maer laet ons 6340 voort spreken vander heydenscher wet. 6341 Die Conijnghinne van sabba. vander 6342 welker die helyghe scrifture vermaent 6343 zegghende dat zoe die van grooten verstan-6344de was. als zij hoorde spreken vander wijs-6345hede van salemoen. daer of dat de vois en-6346de de mare liep alle de werelt duere. zo 6347 begheerde zij dien te ziene. Ende daer om-6348me zo quam vute den lande van orienten 6349 dat dat vterste vander weerelt is. ende 6350 huer landscap ende quam duer tland 6351 van ethiopen. ende van egypten lancx 6352 den houuere vander rooder zee. ende duer 6353 die groote wildernessen van arabien met 6354 grooten ghezelscepe van princen heeren 6355 ridderen ende hedelen vrauwen ende 6356 andere met grooten state ende met groo-6357ten scatte van velerande zeere costelike 6358 juweelen ende dinghen ende quam bin-6359nen der stede van jherusalem om den 6360 wijzen salemoen te ziene. Ende omme te 6361 wetene oft het waer was datmen van 6362 hem zeide alle de werelt duere Salemon
[Folio 118r]
6363die ontfijncse in grooter eeren ende in grooter 6364 weerden alst redelic was ende zij bleef langhen 6365 tijdt bij hem. ende bezochte zijn wijshede in 6366 velen dinghen. Menegherande vraghe en-6367de menegherande bedecte redene ende raed-6368zele leidzij hem te vooren. De welke hij 6369 huer alle andwoordede ende berechtede. naer 6370 dat zijze begheerde zo verre dat zij zeide 6371 dattet niet mueghelic en ware dat sale-6372moen alzulke groote wijsheyt van men-6373schen halue hebben mochte. Maer alleen-6374lic vut zonderlingher gratien ende ghifte 6375 van gode. Deze conijnghinne die gaf hem 6376 menich costelic juweel. ende onder andere 6377 zaken zonderlinghe planten van cleenen 6378 boomkins die olye gauen ende balseme 6379 De welke de conijnc salemon dede plan-6380ten bij eenen viure gheheeten alefater en-6381de beual dat zij daer in alre nerenstichede 6382 zouden bewaert ende beaerbeit wezen: 6383 Desghelijcx zo gaf huer die conijnc sa-6384lemoen menich rikelic juweel vander 6385 wijsheyt van dezer vrauwe. ende van hue-6386rer prophetien zo spreken menighe schoone 6387 scrifturen ende zegghen. hoe dat alzo die 6388 conijnc van sabba was te jherusalem ende 6389 datze salemoen leedede omme te beziene die 6390 edelheit ende die costelicheyt vanden tempe-6391le die hij hadde ghedaen maken zo zij een 6392 hout ligghende dweers den tempele daer-6393men plancken af zaghede. daer of dat deene
[Folio 118v]
6394gheleit was ouer eene pissine ende daermen 6395 daghelicx ouer ghijnc. Doen bleef die ede-6396le conijnghinne daer vp staen ziende. ende 6397 zeide dat dat hout daer gheleyt was in 6398 versmaetheden ende onder voet noch ghe-6399eert zoude worden bouen allen houten en-6400de zoude noch verchiert ende vercleet worden 6401 met goude ende costeliken ghesteenten jn-6402de tresoren der princen. want an dat hout 6403 zo zoude steruen. de ghuene die de juedsche 6404 wet te nyeute doen zoude. Deze woorden 6405 en hilden de jueden voor gheen truffe. Maer 6406 zij deden dat hout wech ende grouuent in 6407 een plecke. daer zij meenden datment nem-6408mermeer vinden en zoude. Maer dat god 6409 bewaren ende onderhouden wille. dat wel 6410 bewaert ende onderhouden. want zo wel 6411 en constent de jueden niet gheberghen 6412 het en was wel vonden ter passie ons liefs 6413 heeren. jhesu cristi. want dat was tzelue 6414 hout daer tcruce af ghemaect was daer 6415 hij an starf die bitter doot. Ende alzo 6416 was die prophetie vulcommen van diere 6417 vrauwen
Cap. 5 6418Hier naer volght van nycostrate en 6419 van Cassandra ende van eender Co-6420nijnghinne gheeten* basine Cappitre* .v^e.
[Folio 119r]
6421D Eze nycostrate daer of 6422 dat hier te vooren ghespro-6423ken heift gheweist was 6424 ooc eene vrauwe prophe-6425tesse. want alzo houde 6426 als zij ouer den tybere ghe-6427commen was met hueren 6428 zone Euander daer de hystorien men-6429tioen ghenouch af maken ende zij ghecom-6430men was vpden berch palatijn. doen pro-6431pheteerde zij dat vp dien berch noch zoude 6432 ghesticht worden eene stede die alre ver-6433maerste die ter werelt was. De welke 6434 thooft ende die ouerste wezen zoude van al-6435len heerlicheden der werelt. Ende vp dat 6436 vp datGa naar voetnoot50 zij die eerste ware die daer den 6437 eersten steen zoude legghen zo dede zij 6438 daer eene borch maken ende een casteel 6439 als vooren gheseit es. Ende daer vp was 6440 namaels roome ghefondeert ende ghe-6441sticht. Item cassandra die edele maghet 6442 Priamus dochter van troyen hectors zustere 6443 die zo groote een clergesse was dat zij alle 6444 aerten conste. en was zij ooc niet een pro-6445phetesse. want zij die noyt man hebben 6446 en wilde hoe groot prince dat hij was wis-6447te inden gheeste tghuent dat der voirseide 6448 stede van troyen toecommende was in drouf-6449heden. Ende als zij de groote weilde ende 6450 voorspoet zach van troyen. ende zo zij meer 6451 bloeyede ende tryumpheirde in hoocheden
[Folio 119v]
6452eer de hoorloge rees ende began die die van 6453 troyen namaels hadden jeghen de grieken 6454 zo deze vrauwe meer creesch ende weende 6455 ende dreef mesbaer aenziende die edelheit 6456 ende die rijcdom vander stede. Huer broeders 6457 zo wijde vermaert zonderlinghe die edele 6458 hector van grooten looue ende en consten 6459 hueren druc niet ghestillen noch en conste 6460 ghezwijghen het jammer ende de droufhe-6461de die hemlieden nakende was Ende als 6462 zij zach de oorloghe vprijzen ende beghinnen 6463 doe bezwaerde huer lijden. ende en cesseir-6464de in gheenen tijden van crijschene ende 6465 van weenene ende hueren vadere ende 6466 broeders te biddene dat zij omme godswille 6467 pais makeden metten grieken. oft zonder 6468 twijfele bijder oorloghe zouden zij verdor-6469uen ende verloren wezen. Maer al dit zo 6470 en achten de conijnck noch de zijne niet 6471 noch zij en gheloofdens niet. Nochtanne 6472 als de ghuene die huer zeere ontzach dat 6473 groot verlies schade ende die destructie zo 6474 en conste zij niet ghezwijghen. waer om-6475me zij dicwille ghesleghen was van 6476 hueren vadere ende van hueren broeders 6477 die zeiden dat zij zot ware ende dwaes: 6478 Maer daer omme zo en zweech zij niet. noch 6479 om steruen zo en hadzijt niet ghelaten hem-6480lieden te zegghene. Ende zouden zij pais 6481 ende verlaet daer of van huer ghehadt 6482 hebben. zij moestenze alleene sluten in eene
[Folio 120r]
6483camere buten allen lieden vp dat zij huer 6484 creytinghe niet meer en hoorden. Maer be-6485ter hadt ghezijn hadden zij huer ghelooft. 6486 want hemlieden al ghebuerde dat zij hem-6487lieden te vooren ghezeit hadde. Dus zo 6488 gheloefden zij huer ten hende. Maer het 6489 was te spade voor hemlieden ende noch ghe-6490bueret wel dat deze dwaze niet en ghe-6491looft voor hijt ziet. Item ende en waest 6492 niet een wonderlic voorspreken ende prenosti-6493catie die de conijnghinne basine dede die in 6494 huwelike hadde den conijnc van torage 6495 ende naemaels trauwede alchiderich den 6496 vierden conijnc van vranckerijke alzoot 6497 de cronijken breeder vut gheuen ende zeg-6498ghen dat vpden eersten auont dat de feeste 6499 vander brulocht ghehouden was vanden 6500 conijnc childerich ende van huer zo bat 6501 zij den conijnc. dat hij den eersten nacht in 6502 continentien leuen zoude. ende hij zoude 6503 zien een wonderlic visioen ende zeide een 6504 corte wijle daer naer tot hem dat hij vpstaen 6505 zoude ende zoude ter duere gaen vander 6506 camere ende dat hij zoude weten te zeg-6507ghene wat hij daer zaghe De conijnc 6508 die ghijnc ter duere ende hem dochte dat 6509 hij vele grooter beesten zach gaen ouer 6510 ende wedere achter den palayze als een-6511hoorene liebaerden ende leeuwen. Dus 6512 sloot hij de camere weder toe. ende was 6513 zeere versaecht. ende vraechde zijnre conijn-
[Folio 120v]
6514ghinne. wat dat bedieden mochte. ende 6515 zij andwoordede hem dat zij hem tsnuch-6516tens dat zegghen zoude ende dat hij ghee-6517nen vaer hebben en zoude. Corts daer 6518 naer zo ontwiec zij den conijnc wedere 6519 ende zantene anderwarf ter duere. ende 6520 de conijnc die ghijnc daer. Ende als de 6521 conijnc ter duere quam zo dochte hem 6522 dat hij daer vele groote beeren ende wul-6523uen zach die malcanderen grooten vploop 6524 deden. Derdewaerf zo ontwiec zij den 6525 conijnc wedere ende zantene derdewarf 6526 ter duere. Ende als de conijnc derdewarf 6527 ter duere quam doe dochte hem dat hij zach 6528 vele honden ende andere cleene beesten die 6529 malcanderen verbeten ende verschuerden 6530 waer af de conijnc zeere versaecht. ende 6531 verwondert was ende begheerde an zijn-6532re conijnghinne te wetene of zij yet wiste 6533 wat al datte bedieden mochte. Ende die 6534 conijnghinne die zeide hem. dat dadt eer-6535ste visioen bediedede diuersche genera-6536tie van princen die in vranckerijke reg-6537neren zouden ende die andere visioenen 6538 waren de ghone die van hemlieden com-6539men zouden dat huer zeden ende huer da-6540den tieren zouden naer de nature ende 6541 gheneghenthede van dien ghedierten 6542 die hij ghezien hadde. Hier bij ghemin-6543de vriendinne zo muechstu claerlic mer-6544ken hoe dat onze lieue heere jhesus cristus
[Folio 121r]
6545dicwijle zijne verholentheyt gheopem-6546baert heift bij vrauwen meer dan bij eenre [miniatuur 52; niet uitgevoerd]
Cap. 6 6547Van anthoine der keyserinne Cappitel .vj^e. 6548H Et en was gheen cleen 6549 secret Maer eene groote 6550 verholenthede die god 6551 opembaerde bij eenre 6552 vrauwen eenen ghehee-6553ten justinyen die naer-6554maels keyser worde van constantino-6555ble alzo die hystorien dat verclaersen 6556 ende was die zelue justinien ten dien 6557 tijden een garde ende een bewarere van-6558den cofferen ende heymeliken schatte 6559 vanden keysere justijn Ende up eenen
[Folio 121v]
6560tijt zo ghebuerdet dat deze justinien hem 6561 ghijnc vermeyen buten der stede leedende 6562 met hem eene schoone vrauwe die hij be-6563minde gheheeten anthoine om hem daer 6564 mede te versolasene zo dat deze justinien 6565 int vermeyen met vaecke zo stranghe 6566 bestaen ende begrepen worde dat hij niet 6567 langher ghedueren en conste hij en moes-6568te slapen ende rusten. Emmer dat hij 6569 hem zeluen ter ruste gaf. jn een vrien-6570delic dal daer hij hem vant ende leyde 6571 zijn hooft neder inden schoot van dier vrau-6572wen. Ende alzo hij in slape gheworden 6573 was zo vernam deze vrauwe eenen groo-6574ten arene De welke inde lucht lach 6575 en vloech ouer ende weder rechts bouen 6576 den hoofde van justinyen altoos pijnen-6577de den zeluen justinien met hueren vlerc-6578ken te bescadewene om dat hem de hit-6579te vander zonnen ende lucht zijn ruste 6580 niet breken noch deeren en zoude. het 6581 welke de zelue vrauwe bemerkende be-6582kende daer bij jngheuene van gode 6583 dat justinyen noch keyser worden zou-6584de. Dus als justinyen vut zijnre rus-6585ten spranc zo wordt zij hem aenvallen-6586de met zoeter tale ende zeide aldus: 6587 Mijn alreliefste heere ende liefste lief 6588 alzo ghij my doch langhen tijdt goede 6589 minne ende goede jonste ghedreghen 6590 hebt ende betoocht. ende jc v Alzo ghij
[Folio 122r]
6591weet dat tusschen ons beeden staet want 6592 ic doch uwe verwonnene zij zo en waert 6593 niet redelic dat ghij my uwer schamel-6594re vriendinnen yet lichtelic soudt mo-6595ghen weygheren oft ontsegghen En-6596de daer omme in wederloone ende in scul-6597de van mijnen maechdomme ende van 6598 mijnder minne zo biddic v ende begheere 6599 dat ghij my een zake beloouen ende doen 6600 wilt die ic v bidden zal de welke my zeere 6601 groot wert ende v zeere cleene dijncken 6602 zal. justinien zeyde tot zijnder vriendin-6603nen dat zij boudeliken zegghen ende be-6604gheeren zoude ende an hem en zouds niet 6605 ghebreken dat in zinen vermoghene ware 6606 Doen zeide anthoine die bede ende die be-6607gheerte die ic an v doen wille mijn alre-6608liefste lief die es deze als ghij doch keysere 6609 wezen zult dat ghij my uwer scamelre 6610 vriendinne niet versteken noch veronwer-6611den en wilt Maer dat ic doch ghezelnede 6612 uwer eere ende uwen keyserrijke. ende 6613 dat bij huwelike werden mach ende dat 6614 ghij my dat ter stont belouen ende toezeg-6615ghen wilt Als justinyen deze vrauwe al-6616dus hadde hooren spreken zo worde hij lach-6617ende jeghen hem zeluen meenende dat 6618 zij dat tot hem in spele oft in vermake-6619licheden oft foolernyen hadde ghezeit: 6620 want hij dat vastelic voor hem hilt ende 6621 kende dattet onmuechelic ware dat hij
[Folio 122v]
6622keysere wezen zoude. zo beloofde hij huer 6623 daer dat hijze zonder twijfele tot eenen 6624 wiue nemen zoude als hij keysere wa-6625re. ende dat bezwoer hij huer bij zinen 6626 goden. waer of dat zij hem grooteliken 6627 bedankede. Ende in teekene vander be-6628loften zo begheerde zij van hem zijnen 6629 rijnc ende zij gaf hem den hueren. ende 6630 alzo deden zij ouer beeden zijden Doen be-6631gonste zij hem te zegghene. wat zij ouer 6632 hem ghezien hadde te wijle dat hij ruste-6633de ende sliep in hueren scoot ende zeide hem 6634 daer toe in warachticheden dat hij noch 6635 keyser worden zoude. end. dat zeere corts 6636 van dier tijt. ende alzo schieden zij van mal-6637canderen Corts daer naer alzo de keysere 6638 justijn een groot heer vergadert hadde om 6639 te treckene vp die van persen zo wort hij 6640 bestaen van ziecten ende starf. Ende alzo 6641 de edele vanden keyserike vergadert waren 6642 om eenen nyeuwen keysere te kyesene ende 6643 zij onderlinghe niet vereenighen noch 6644 veraccorderen en consten. zo ghebuerdet 6645 dat zij vut spijte oft vut onweerdicheden 6646 deen den anderen justinien coren keyser te 6647 wezene. De welke dat an nam ende ter 6648 stont trac te persen waert metten voor-6649seiden here daer hij hem zeere vromelic 6650 hadde ende wan den strijt ende vijnc den 6651 conijnc van persen daer hij groote eere 6652 ende grooten scat vercreech. Ende doen hij
[Folio 123r]
6653vanden strijde weder ghecommen was ende 6654 hij zijn ruste ende zijn zate ten palaize nam 6655 Anthoine die huers zelfs niet en vergat 6656 die vant maniere bij grooter subtijlheden 6657 dat zij ten palaize bynnen gherochte ter plec-6658ke daer justinien de keysere by zinen edelen 6659 in zinen keyserliken troone zat. ende viel hem 6660 ootmoedeliken te voete zegghende dat zij een 6661 scamel vraukin ware die tot hem ghecommen 6662 ware om recht ende vonnesse van hem te 6663 hebbene vp tgoont dat zij hem voortlegghen 6664 zoude ende dat ware van eenen knechte die 6665 huer trauwe ende waerhede belooft hadde 6666 ende huer daer vp eenen rijnc ghegheuen had-6667de ende zij hem: De welke huer zijn belofte 6668 niet niet* vulcommen en hadde. De keysere 6669 dat vraukin niet bekennende oft niet wil-6670lende kennen oft niet ghedinckende der 6671 belofte die hij anthoinen zijnre vriendinnen 6672 ghedaen hadde te vulcommene als hij keyser 6673 wezen zoude. Andwoorde der vrauwen ende 6674 zeide alzo verre als huer de knecht trauwe 6675 ende waerhede hadde belooft ende zij dat 6676 conste in ware doen ende betooghen het wa-6677re wel recht dat die knecht zijne belofte 6678 vulquame Ende zo vele meer waert dat 6679 zake dat zij in ware doen conste al tgoont 6680 dat zij daer zeide. hij ware de ghone die huer 6681 daer of zoude doen goet recht ghebueren 6682 ende dien daer toe bedwinghen zoude dat 6683 te vulcommene. Ende doen trac Anthoine den
[Folio 123v]
6684rijnc van huerer handt die huer de keysere 6685 daer te vooren mits zijnder trauwe gheghe-6686uen hadde eer hij keysere was ende zij leydene 6687 in zijn handt zegghende heere keysere besiet 6688 oft ghij dien rijnc yet kent. Doen zach de 6689 keyser wel dat hij hem zeluen met zijnen 6690 woorden verbonden hadde. Dus waert wel 6691 recht dat zijne woorden stede hilden ende dat 6692 hij zijne belofte vulquame. Ende hief de 6693 vrauwe vander eerden ende dedeze leeden 6694 in een camere daer hijze dede rijkelike ver-6695cleeden ende namze tot eenen ghetrauweden 6696 wiue [miniatuur 53; niet uitgevoerd]
Cap. 7 6697Hier spreict cristine jeghens 6698 vrauwe rechtuerdichede. Capitel 6699V Rauwe bij dien dan // .vij^e. 6700 dat jc verstaen hebbe ende 6701 merkelike beuonden zo be-6702zeffe jc tgroote onghelijc
[Folio 124r]
6703dat zij hebben vp de vrauwen dieze alzo on-6704wetendelic accuseren ende belasten. Maer 6705 nochtan zo en can ic niet verzwijghen eene 6706 costume ende een pleechte die ghetijdeliken 6707 ghebuert onder den mannen. ende ooc zom-6708wijle onder de vrauwen ende dat es deze 6709 zo wanneer dat zij alleenlic dochteren ter 6710 weerelt bringhen zo bedrouen hem de man-6711nen daer jnne ende knoteren daer jeghen 6712 dat zij gheen knapelike kinderen ghebrocht 6713 en hebben. Ende tselfs die ondancbareghe 6714 vrauwen die gode van hemelrike sculdich 6715 waren herteliken te danckene ende te loue-6716ne dat hijze met lieue verlost hadde ende 6717 met ghenadigher pijne ende zo verre ghe-6718spaert hadde dat hij aenghezien ende be-6719kent hadde die menschelike voorme die 6720 huer god verleent hadde. ende niet een mes-6721maecsele oft wansceppenesse jnder na-6722tueren. Ooc mede jeghen ghode ende je-6723ghen hem zeluen knoteren als zij gheen 6724 knapelike kinderen en bringhen zonder-6725linghe om huer mans daer mede te ghe-6726lieuene. Dus vrauwe zo zoudic al 6727 te gheerne weten de cause waer omme dat 6728 hem vader ende moedere meest daer jnne 6729 verdrouuen als oft de meyskins hemlieden 6730 mesquamere waren oft van meerder hinde-6731re dan de knechtkins. oft dat de meyskins 6732 vader ende moeder zo lief niet en hadden 6733 als de knechtkins. Hier andwoordt
[Folio 124v]
6734vrauwe rechtuaerdichede ende zeicht: 6735 Gheminde vriendinne om dieswille dat-6736stu vraechs de waer omme zo zegghic dy 6737 voor waer dat dadt comt vut grooter sim-6738pelhede ende onwetenthede vanden gho-6739nen die hem daer jnne beroeren Nietje-6740ghenstaende dat de principale cause die 6741 hem daer toe porret wezen mach dat zij hem 6742 den tijt ontzien dat zij vpcommen moghen 6743 om den cost die hemlieden staet toe te com-6744mene als zij te huweleke commen zullen 6745 Eenighe ooc die ontsien hemlieden 6746 der vreezen dat zij bij quaden rade ende by 6747 lusticheden in hueren jonghen tijt hem zel-6748uen qualic bestieren moghen oft van ye-6749mende verleet zullen moghen worden. 6750 Maer alle deze zaken by comparatien 6751 van redelicheden zo zijn zij al niet. want 6752 angaende der vreezen dat zij hem zeluen 6753 qualic bestieren moghen zo en es gheen be-6754ter boete daer jeghen noch die bet dient 6755 dan dat mense van joncx wijzelicken 6756 leere ende onderwijze ende dat de moedere 6757 hemlieden zelue goet exempel ende goet 6758 bewijs gheue in eerbaerheden ende jn we-6759tenthede. want ware de moeder zelue van 6760 onreynder zeden zo mochte dat den kinde 6761 een speghel ende een exempel wezen alzo 6762 te doene. Ooc mede datmen den kinderen 6763 behoede van quaden ghezelscepe. ende dat 6764 mense zeere cort bedwonghen houde ende
[Folio 125r]
6765in ontsiene. want tcastijen der kin-6766deren in huere jonghe daghen es eene 6767 bereedsamicheit tot zedichbaerheden ende 6768 tot allen duechden huer leuen lanc ghedue-6769rende. Ende als vanden cost die de meys-6770kins vadere ende moedere meer costen doen 6771 moeghen dan de meyskins. jc ghelooue 6772 waert zo dat vader ende moeder ouerza-6773ghen tguent dat hem de knechtkins cos-6774ten zo ter scoolen zo om eenigh ambocht 6775 te leerene. zo in menighen zotten ende jn 6776 onneerbaren ghezelscepe ende verloren cos-6777ten jc zoude wanen dat zij niet veel voor-6778deels van oncosten vinden en zouden aen 6779 de knechtkins meer dan an de meyskins 6780 Ooc mede dat dicwijle vader ende moe-6781dere meer gramscepen ende onghenouch-6782ten onderlinghe ghebuert van hueren zue-6783nen ter cause van hueren quaden beleede 6784 oft van ongheregheltheden van hueren 6785 leuene dant van hueren meyskins doet 6786 Ende omme dieswille datstu vraechs 6787 oft vadere ende moedere meer minnen oft 6788 lieften beuinden inde zuenen dan in de doch-6789teren Bezich hoe vele zuenen datstu vin-6790den zuls die vadere ende moeder houden oft 6791 minlike ende oodmoedelike anthieren in 6792 hueren ouden daghen ghelijc zij sculdich 6793 waren van. Ic meene wel dat zij zeere 6794 dinne ghezait zijn. hoe wel datmer doch 6795 eenighe vindt. Ende claghelic es datmer
[Folio 125v]
6796niet meer en vindt. Ende als vadere ende 6797 moedere van hueren zuenen haluelinghe 6798 hueren god ghemaect zullen hebben ende 6799 zij beghinnen te manne te commene ende 6800 zij rijke werden end. vadere ende moedere 6801 mesgaet. zo versteken zij die ende hemlieden 6802 walgt van hemlieden ende zij schamen 6803 hem dat zijze zien. Ende zijn vadere ende 6804 moeder rijke zo haken de zuenen naer huer 6805 goet Ende pooghen altoos van hemlieden 6806 te treckene ende te ghecrijghene al dat zij 6807 connen ende mueghen al zouden zij van 6808 honghere steruen. Ende blijft de moedere 6809 wedewe daer zijze sculdich waren bijstan-6810dicheit te doene ende te vertroostene ende te 6811 wezene den stake ende de lene daer zij in 6812 huere oude daghen up rusten zouden zo be-6813raden zij huere alle de onghenouchte die zij 6814 connen ende mueghen om thuere te hebbene 6815 ende altoos yet van huer te pluckene. Ende 6816 eist dat zij hemlieden niet ghenouch en 6817 gheift thuerer begheerten ende thueren wil-6818le. zo en maken de meeste deel gheen ontsien 6819 noch gheen conscientie hemlieden daer tje-6820ghen in cabbelinghen ende in ghedinghe 6821 te stellene. van zulken kinderen eist al 6822 ghenouch ghezeit. Maer eist datstu dies 6823 wel goom neems jc ghelooue wel du zul-6824ster zulker kinderen meer zuenen vinden dan 6825 dochteren. Ende oft noch zuenen ende 6826 dochteren euen goet ende euen bekent waren
[Folio 126r]
6827jeghen vadere ende moedere zo zietmen noch-6828tan ghemeenlike dat de dochteren meer min-6829saemheden ghezelscip ende vriendelichede 6830 met vadere ende met moedere houden dan de 6831 zuenen ende als zij van hemlieden zijn dat 6832 zijze meer bezouken ende visiteren troosten 6833 ende versolacen ziec ende ghezond meer dan 6834 de zuenen. ende de cause es deze dat de zuenen 6835 meer hier end daer achter de werelt wande-6836len dan de dochteren ende de dochteren zijn 6837 vele ghezatere ende zijn altoos meest omtrent 6838 vadere ende moedere alzo du zien muechs 6839 bij dy zeluen. want nietjeghenstaende dat 6840 dijn broeders zeere duechdelic zijn ende zeere 6841 minlic jeghen vadere ende moedere zo zijn 6842 zij nochtan hier end daer achter de weerelt 6843 ghestroyt ende du zijs alleene ghebleuen 6844 bij dijnre goeder moedere. Ende zijs huer vp-6845perste troost ende toeuerlaet in huere oude 6846 daghen. Ende aldus ter conclusie zo zegghic 6847 dy dat zij te dwaes zijn ende te onwetende 6848 die hem verdrouuen als hemlieden dochteren 6849 ghebueren meer dan knechten. Ende omme 6850 datstu my te dezen propooste hier of in rede-6851nen hebs ghebrocht. zo willic dy zegghen 6852 ende vertellen van eenighen vrauwen 6853 daer of dat onder andere scrifture meest roert 6854 die zeere natuerlic ende hertelic hebben 6855 ghezijn vadere ende moedere
Cap. 8 6856Hier naer volcht van dripedrue der conin-6857ghinne van leodecie Cappitel .viij^e.
[Folio 126v]
[miniatuur 54; niet uitgevoerd] 6858Z EereGa naar voetnoot51 minlic ende zeere 6859 hertelic was dripedrue co-6860nijnghinne van leodetie 6861 jeghen hueren vadere: 6862 huer vadere was de groote 6863 conijnc mitridates. ende 6864 waer huer vader te strijde voer daer volgde 6865 zij hem vut rechter liefden ende minnen 6866 Deze dripedrue die was zeere leelic ende 6867 zeere mesmaect. want zij hadde dobbel ghe-6868stel oft dobbel reken van tanden twelc een 6869 afgrijselic dijnc om zien was. Maer zo 6870 hertelic was zij hueren vadere. dat zij 6871 hem noyt achter en liet noch in voorspoede 6872 noch in jeghenspoede. Ende hoe wel dat 6873 zij eene groote vrauwe ende een machtighe
[Folio 127r]
6874conijnghinne was. waer bij dat zij hadde 6875 mueghen alle vrede ende ghemac hebben 6876 in huer rijke dat zij hadde mueghen ghe-6877dincken zo wilde zij nochtan altoos deelach-6878tich wezen metter pijne ende metten aerbey-6879de die huer vader hadde in alle de strijden 6880 daer hij trac. Niet selfs als huer vader 6881 gheuanghen was vanden grooten conijnc 6882 pompeyus zo en wilde zij van hem niet 6883 scheeden. Maer bleef hem dienende in groo-6884ter neerenstichede ende bezoorchsamichede [miniatuur 55; niet uitgevoerd]
Cap. 9 6885Van ysiphile Cappitre .ix^e. 6886Y siphile die brochte huer zel-6887uen in grooter vreeze ende 6888 dangiere van steruene om 6889 hueren vader zijn lijf te be-6890houdene ende was gheheeten
[Folio 127v]
6891huer vadere theaud ende was conijnc van 6892 leodenien Ende alzo die van zijnen rijke 6893 jeghen hem rebelleerden ende met grooter 6894 menichte waren ghecommen ten palaize 6895 om hem te doodene. zo berchde ysiphile ter 6896 stont hueren vadere in een van hueren se-6897creten sloten ende met haesten ghijnc zij 6898 den ghonen tjeghen die ghecommen waren 6899 om hueren vadere te doodene ende hadze 6900 gheerne te payse ende te vreden ghestelt 6901 hadde zij gheconnen. Maer zij en conste an 6902 hemlieden niet ghewinnen. Ende alzo zij 6903 den conijnc al omme zochten zonder daer hij 6904 was ende niet gheuinden en consten zo 6905 keerden zij huer wapenen en huer glauyen 6906 vp ysiphile zijnre dochtere ende zom dreech-6907dense zelue het leuen te nemene oft zij 6908 zoude hemlieden huren vadere wroughen en-6909de leueren. Ende andere die beloueden huer 6910 wilde zij dat doen zij zoudenze huerlieder 6911 conijnghinne maken ende crooneren ende 6912 zij zouden hemlieden huer allegadere on-6913derdanich gheuen Maer zij die lieuer had-6914de ende meer beminde huers vaders leuen 6915 dan conijnghinne te wezene. Ende die 6916 noch met verdreeghinghe des doots noch 6917 met beloften niet te dweersene en was 6918 als de onversaechde sprac hemlieden clouke-6919liken toe. Bliuende bij dien dat huer va-6920dere langhe daer te vooren hemlieden niet 6921 verbeyden en durste. Maer wech gheuloden
[Folio 128r]
6922was ende niet en wiste waer hij belend 6923 was zo dat ten hende om dieswille dat zij 6924 den conijnc niet vinden en consten. ende om 6925 dieswille dat ysiphile zo vaste bleef bij dien 6926 dat huer vadere zekere gheuloden ware ende 6927 niet en wiste waer hij belend was zij huer 6928 gheloofden ende maectenze huerlieder co-6929nijnghe. Ende regneerde alzo en* wijle pai-6930siueliken Ende als zij hueren vader alzo 6931 eenen tijt secreteliken gheborghen ghehou-6932den hadde ende zijt langhere en durste auen-6933turen vut vreezen dat hij ghewroucht moch-6934te worden zo verzant zij dien bij nachte ouer 6935 zee met grooten scatte ende met grooten 6936 rijcdomme. Nochtan zo quaemt in thende 6937 vute dat zij hueren vadere alzo voor hemlieden 6938 gheborghen ende wech ghesteken hadde 6939 ende bouen dien bij nachte ouer zee verzon-6940den hadde. waer bij dat vanden zeluen 6941 dieze conijnghinne maecten versteken 6942 worde ende verjaecht ende zoudenze doot 6943 ghesleghen hebben ne hadde ghedaen huer 6944 goede duecht ende huer minlichede.
Cap. 10 6945Hier naer staet bescreuen van 6946 Claudine der maecht Cappitre .x^e.
[Folio 128v]
[miniatuur 56; niet uitgevoerd] 6947W At grooter teekene van 6948 minlicheden zo betoochde 6949 die maecht claudine hue-6950ren vader mits zijnder 6951 grooter duecht ende bij 6952 der grooter victorie die 6953 hij gehadt hadde in menighen strijde 6954 Als hij weder ghekeert was vuter 6955 wapeninghe ende te roome in die hooch-6956ste hoocheyt ende eere bijden rommainen 6957 ghestelt worde die zij triumphe heeten. 6958 het welke eene eere was die de rom-6959mainen den princen plaghen te doene 6960 als zij vut eeneghen grooten fayten van 6961 wapenen keerden met victorien Ende 6962 alzo de vadere van dezer macht* in zijn trium-
[Folio 129r]
6963phe zittende. Als een vanden machtich-6964sten princen die in roome waren van 6965 eenighen anderen princen in roome 6966 die dies benideden beuochten ende ouer-6967vallen worde. Deze maecht claudine 6968 de welke gheoordent ende ghesacreert 6969 was der goddinnen vesta als oftmen 6970 nv nv* zegghen zoude eene religieuze 6971 van eender abdye Alzo zij metten vrau-6972wen van huerer ordene in processie ghijnc 6973 jghens* hueren vadere die alzo in zijn 6974 triumphe zat alzomen in ghelijcken ghe-6975ploghen hadde Ende deze Claudine ver-6976hoorde tgheruchte dat huer vadere van 6977 zijnen benijders ende vianden in zijn trium-6978phe alzo beuochten ende veruallen worde 6979 zo wrochte ter stont in huer die dochter-6980like minnen jeghen hueren vadere. ende 6981 zij als verghetende ende niet achtende 6982 dat zij religieuze ofte ghesacreerde wa-6983re. Niet achtende ooc het simpel ghelaet 6984 ende de ghemanierthede van hueren 6985 maechdeliken state die zoe tot dier tijt 6986 altijts met discretien onderhouden hadden 6987 Niet weghende ooc noch niet roecken-6988de het dangier oft de vreeze die daer jn 6989 wezen mochte. Maer spranc vute den 6990 ghezelschepe van hueren vrauwen ende 6991 liep met haesten clouckelic hueren va-6992der te hulpen. ende dromde zo verre 6993 duer alle de wapene zweerden ende glauien
[Folio 129v]
6994dat zij bij hueren vader quam ende als 6995 zoe den principalen vernam die hueren 6996 vader dat ouerlast dede zo vlooch zoe dien 6997 ter stont an de storte ende verweerde hue-6998ren vader. Met dien zo quam tghedrom 6999 vanden volke zo groot ende zo stranghe 7000 an dat partijen ouer beeden zijden geschee-7001den worden. Emmer dat die edele rommai-7002nen bemerkende ende ouerziende die vroo-7003me daet ende die cloukicheit van dier jon-7004gher maecht Der zeluer maecht groote 7005 eere ende vermaerthede ghauen ghelijc zij 7006 allen anderen plaghen te doene die yet deden 7007 weerdich van memorien [miniatuur 57; niet uitgevoerd]
Cap. 11 7008Hier naer volght van eenre vrauwen die 7009 huerer moeder zoochde daer zij gheuan-7010ghen lach te roome Cappitel .xi.
[Folio 130r]
7011G roote minne desghelijcx 7012 zo betoochde huerer moe-7013dere eene vrauwe te roo-7014me daer de hystorien of 7015 zegghen daer of dat ghe-7016buerde dat deze moedere 7017 om zeker quaet daer af 7018 dat zoe gheachterhaelt was ende verwon-7019nen verwijst ende ghecondempneirt wor-7020de huer leuen lanc te ligghene in vanghe-7021nessen zonder dat huer yement yet te etene 7022 oft te drincken brochte dan alleenlic die 7023 slutere vander vanghenessen dieze bewaer-7024de vp dat zoe zo vele te eer huer leuen corten 7025 zoude Huer dochter beroert van dochter-7026liker minnen jeghens huerer moeder als 7027 groote deernisse hebbende vp deze zware 7028 condempnatie van huerer moedere viel den 7029 jugen te voet die zij condempneerden Bidden-7030de met grooten weene ende met grooten mes-7031bare dat zij doch tenGa naar voetnoot52 minsten eenwaerf 7032 sdaechs mochte tot huerer moeder gaen 7033 jnde vanghenesse omme huer altoos te ver-7034manene ende te sterkene in patientien ende 7035 in verduldicheden alzo langhe als zoe 7036 leuen mochte. Zo verre dat huer dadt 7037 vut rechter compassien gheconsenteirt 7038 was. Vp deze condicie dat zo wanneer 7039 dat zoe tot huerer moeder gaen wilde zoo 7040 zoude zoe huer presenteren den sluters 7041 vander vanghenessen Ende die zoudenze
[Folio 130v]
7042telker warf bezouken oft zij huerer moedere 7043 yet te etene oft te drinckene droughe twelke 7044 huer niet gheoorlooft en ware. Ende alzoo 7045 deze dochtere huer moedere in dezer wijs 7046 zo langhen tijt dagelijcx gheuisenteirt 7047 hadde dat den sluters vander vanghenes-7048se onmoghelic dochte dat deze gheuanghe-7049ne natuerlic zo langhe leuen mochte ende 7050 zij nochtan ouer der dochtere noyt beuon-7051den en hadden dat zij huerer moedere yet 7052 te etene oft te drinkene ghedreghen had-7053de. zo bespyeden eene warf de sluters van 7054 der vanghenessen. wat deze twee tsamen 7055 maken mochten als de dochtere tot huerer 7056 moeder quam. ende zij beuonden dat de 7057 dochtere huerer moedere duer de traeillie 7058 vander vanghenesse huer borsten te zu-7059ghene gaf. alzo langhe alsser yet in huer 7060 borsten was ende dat zij huerer moedere 7061 alzo weder gaf in huere oude daghen het 7062 goont dat zij in huerer joncheit van huer 7063 ghenomen hadde. waer in de sluters van-7064der vanghenesse zeere verwonderden. ende 7065 worden bij dien beroert met grooter com-7066passien tusschen de moedere ende tkint zo 7067 dat zij dat niet zwijghen en dursten. Maer 7068 gauent den juge vander stede te kennene 7069 De welke mede beroert vut menscheli-7070ker compassien. dede der dochtere huerer 7071 moeder weder gheuen. die ontslaende 7072 vander doot. Desghelijcx ten proposte
[Folio 131r]
7073van dochterliker minne jeghen hueren 7074 vadere zo machmen vermonden die edele 7075 ende wijze griseildis die namaels wor-7076de marcgrauinne van salucen. waer of ic 7077 hier naer meer spreken zal. ende van hue-7078rer grooter duecht ende vulstandichede 7079 der welker als te dezen proposte natuerli-7080ke ende ghetrauwe minne tot hueren va-7081dere janicole huer dwanc hueren vadere 7082 zo bezorchtsaemlike te dienene in zijnre 7083 aermoede ende oude daghen dien zij met 7084 den labuere ende aerbeyde van hueren han-7085den in huerer jongher juecht ende maech-7086deliken state onderhilt ende voedede in zoe-7087ticheden. Och te wat zaligher hueren zijn 7088 zulke duechdelike dochteren gheboren 7089 die vadere ende moedere zo minlic zijn. hoe 7090 wel dat zij dat van godsweghen van rechts-7091weghen ende van natueren weghen scul-7092dich zijn van doene Ende nochtan bouen 7093 dien zo vercrijghen zij daer of grooten loon 7094 ter zielen ende grooten lof ter werelt. ende 7095 alzo wel den zuenen als den dochteren 7096 ende zijt mede alzo doen. Vrauwe 7097 rechtuerdichede. wat wilstu dat jc dy 7098 meer zegghe. JC mochte dy meer exem-7099plen van dezen voortbringhen ende van 7100 ghelijken. Maer laet dy deze als nv ghe-
Cap. 12 7101nouch zijn Hier zecht vrauwe recht-7102uerdichede hoe dat zij nv vulbrocht heift 7103 de wuensten ende de edificien vander stede
[Folio 131v]
7104der vrauwen ende hoe dattet tijt es dat zij 7105 beuolct zij .Cappittel. .xij^e. [miniatuur 58; niet uitgevoerd] 7106V Oortan zo dijnct my ghemin-7107de vriendinne dat ons edifi-7108tien zeere wel voortghegaen 7109 zijn Ende dat de stede der 7110 vrauwen redeliken hooghe 7111 ghehuust zij. lancx den 7112 schoonen straten. ende de conijnclijke palai-7113zen wel ghesticht zijn ende huer torren 7114 ende voorboughen sterc ende verweerlic. hooghe 7115 verheuen ende rechte zo datmen die van ver-7116ren wel zien mach ende beschauwen. Dus 7117 eist wel tijt van nv voortan dat wij deze ede-7118le stede beghinnen te volkene vp dat zij niet
[Folio 132r]
7119ydele ende vaghe en bliue. Maer vaste be-7120woont zij van allerande vrauwen van grooter 7121 weerden. want andere en willen wij daer niet 7122 hebben. Och hoe gheluckeghe ende hoe wel-7123uarende zullenze zijn de poorterssen ende jn-7124wuenende van onzer stede. want zij en zul-7125len niet durren zorghen of duchten dat zij 7126 verjaecht zullen mueghen worden oft ver-7127steken van huerer possessie bij vremden gasten 7128 want zulc es de proprieteit van dezen ghe-7129stichte dat zij niet versteken en zullen mue-7130ghen werden. dieze bewuenen zullen. Ende 7131 nv es een nyeu conijncrijcke van vrauwen 7132 hier vp gherezen. Maer vele edelre. ende ve-7133le weerdeghere zo es dit. dan die van hier voor-7134tijts. want hemlieden en wert gheenen noot 7135 die hier gheherbercht zullen wezen buyten 7136 huerer vryheyt te treckene oft te gane omme 7137 jonghe vruchten te ontfanghene oft nyewe 7138 aeldinghers te crighene om huere possessie 7139 te bezittene van gheslachte te gheslachte. 7140 want nv wert ghenouch voor eeuwelic die 7141 wij nv daer jn stellen zullen. want alzulc zo 7142 eist hemlieden van gode voorzien dat zij nem-7143mermeer steruen en zullen. Maer altoos bli-7144uen zullen in alzulker schoonheit ende alsul-7145ker oude als wijze daar in stellen zullen. Ende 7146 als wij deze stede aldus beuolct zullen hebben 7147 met menegherande edelen poorterssen zo zal 7148 mijn zustere justicie commen ende stellen daer 7149 jn een ouerste ende een conijnghinne bouen
[Folio 132v]
7150hem allen verheuen. hooghelic verzelt ende 7151 vercnaept van diuerschen princessen van 7152 grooter weerden. De welke zij stellen ende 7153 ordinerez* zal in die alrehoochste ende chier-7154licste plecken ende beschermenessen. Dus 7155 eist wel redene als deze conijnghinne commen 7156 zal dat zij huer stede wel bewoont ende ghe-7157stoffeirt vinde van edelen vrauwen dieze 7158 in eeren ende in weerdicheden ontfanghen 7159 mueghen als een oeuerste keyserynne van hue-7160rer sexe. Maer wat poorterssen zo zullen wij 7161 daer jnne stellen. zullent onghereghelde vrau-7162wen zijn oft ghediffameirde zekere Neent 7163 Maer alle zullent goede eerbare vrauwen zijn 7164 van grooter auctoriteit ende van grooter weerde 7165 want schoonder volc noch schoonder parement 7166 ne can niet wezen in eegher* stede dan goede 7167 eerbare vrauwen. Dus wel an gheminde 7168 vriendinne rijst vp ende stelt v zeluen in be-7169sicheden wij willenze gaen halen [miniatuur 59; niet uitgevoerd]

[Folio 133r]
Cap. 13 7170Hie* vraecht vrauwe cristine der vrauwen 7171 rechtuerdichede oft waer es tghuent dat de 7172 mannen ende de bouken zegghen. dat tleuen 7173 dat man ende wijf in huwelike leeden zo hart 7174 ende zo zwaer zij ter cause vanden vrauwen 7175 ende dat onuerdient Ende vrauwe recht-7176uerdichede andwoort daer vppe ghelijc hier 7177 naer bescreuen staet .xiij.Ga naar voetnoot53 7178A lzo vrauwe rechtuerdichede 7179 ende cristine ghijnghen zou-7180ken ende halen de voirseide 7181 vrauwen om in de voirseide ste-7182de te stellene zo zeide cristine 7183 zonder twijffele. vrauwe vrauwe redene uwe 7184 zustere ende ghij hebt my noch alle mijn 7185 vraghen ende mijn questien zo hooghelic 7186 gheandwoort ende ghesolueirt. dat jc daer 7187 jeghen niet zegghen noch repliceren en 7188 can ende houde my als van dien by hulieden 7189 te vullen gheleert ende gheinformeirt. Ende 7190 hoe dat alle zaken die doenlic ende wetenlic 7191 zijn alzo wel in crachte vanden lichame als 7192 in wijsheden van zinnen. ende van allen an-7193deren duechden ghedaen hebben ghewest en-7194de beuonden in vrauwen. Maer noch zo 7195 biddic v vriendelike. dat v ghelieuen wille 7196 my te zegghene ende in ware te doene oft 7197 warachtich zij dat deze mannen ende zon-7198derlinghe eenighe poeten ghetughen ende 7199 zegghen daer of dat jc my al te zeere verwon-7200dere. dat dat leuen dat man ende wijf in state
[Folio 133v]
7201van huwelike leeden den mannen zo verlee-7202delic zij ende zo onghenouchelic bijder scult 7203 ende bijder moeylichede vanden vrauwen 7204 ende bij hueren albestiere alzoot in mene-7205ghen bouke bescreuen es ende alzoot menich 7206 meinsche betuycht. dat zij zo cleene huere 7207 mannen beminnen ende huer ghezelschip 7208 dat gheen dijnc hemlieden meer en vernoyt 7209 waer by ende om deze zaken te beuellene ende 7210 te beieghenen meneghe wijze den anderen 7211 ontraden heift den staet van huwelike an 7212 te gane ouermids datmen dien niet afgaen 7213 en mach alsmen wil. vermetende dat zeere 7214 luttel vrauwen hueren ghezelschepe goet 7215 zijn ende ghetrauwe. Ende zonderlinghe 7216 daer of zo scrijft valerius tot ruffin ende 7217 theofrasius in zijn bouc ende zeicht dat gheen 7218 wijze wijf nemen en zal. want vele bestiersGa naar voetnoot54 7219 hebben de vrawen* cleene minne ende vele jan-7220ghelinghen. Ende eist dat zake dat een 7221 man een wijf neemt om dat hij meent dat 7222 hij daer of te bet ghedient zal zijn ende te 7223 bet bewaert oft hij ziec worde hij es bedro-7224ghen. want vele ghetrouweliker ende vele 7225 herteliker zo zallen dienen ende bewaren 7226 een ghetrauwe dienstbode dan zijn wijf ende 7227 dat en zal hem niet zo vele costen. Ende 7228 eist dat twijf ziec es zo zweeren den mannen 7229 alle de leden. ende zij zullen hem eenen 7230 voet niet durren verwenden mitsgaders 7231 vele meer anderen zaken die de zelue valerius
[Folio 134r]
7232scrijft die hier te lanc waren te verhalene 7233 dus zegghic weerde vrauwe eist dat zake 7234 dat dat waer zij zo hebben dan deze mans 7235 die vilenye van vrauwen spreken willen 7236 cause ende voetsele te zegghene dat bij dien 7237 alle andere duechden inden vrauwen al niet 7238 te achtene en zijn Andwoorde Gheminde 7239 vriendinne Alzo du zelue hier vooren te dezen 7240 proposte wel ghezeit hebs ghemackelic be-7241let hij zij* proces die plait oft dinghet zon-7242der partie want daer niement en es diet 7243 hem ontkijft. Maer ic zegghe v vryelic. die 7244 vanden ghekijue tusschen man ende wijf 7245 in huwelike de warachtichede bescriuen 7246 wilde. Ende hem daer of inder waerheit 7247 de* jnformeren ende verzekeren men zoude daer 7248 of wel andere tijdinghe hooren ende verne-7249men. Helas gheminde vriendinne hoe 7250 vele vrauwen vindmen als du wel wets 7251 die huer leuen leeden onder den bant van 7252 huwelike in alle aermoede ende keytiuiche-7253de met hueren mans in meerder lijdene 7254 ende in meerder penitentie dan oft zij sla-7255uen waren onder de sarrazijnen heere god 7256 wat menighe zware smete zonder cau-7257se ende onuerdient hebben zij dicwijle van 7258 hueren mans. Och hoe meneghe ouerdaet 7259 ende vilenye zo lijdt meneghe goede vrau-7260we met hueren man. die telken vp de stra-7261te niet en sprijnct noch en roupt herau 7262 ende huerer zom van honghere verderuen
[Folio 134v]
7263ende van aermoeden. ende hebben den heert 7264 vul kinderen ende haer mans ligghen in 7265 de tauerne oft in de dobbelschoole oft andere 7266 onneerbare plaetssen ende de vrauwen 7267 moeten snauonts met slaghen ende met 7268 stekene becoopen dat den mans sdaechs 7269 mesgaen es. twelke huer schout niet en 7270 es noch niet en vermueghen. Ende te zeg-7271ghene als twijf ziec es zo zweeren de 7272 mannen alle de leden. Och lieue vrien-7273dinne toocht my die. Dus zonder dat ic 7274 dy meer daer of zegghen can zo bezefs tu 7275 zelue wel dat deze quackelinghe diemen 7276 den vrauwen aldus te laste leyt my en 7277 rouct wiet zeit anders niet en es dan 7278 boerde ende lueghentale jeghens redene 7279 ende jeghens der waerheyt ende niet te 7280 gheloouene. want altoos zijn de mans 7281 meesters bouen de vrauwen dus en zou-7282den zij niet ghedooghen dat de vrauwen 7283 eenighe macht oft auctoriteit hebben zou-7284den bouen hemlieden. Maer trouwen al-7285le huweliken en zijn alzo niet onderhou-7286den ende dat ware scade ende jammere. 7287 want meneghe vindmer die zeere zoete-7288liken ende minleken te gadere leuen in groo-7289ter eeren ende in goeder trauwen onder-7290linghe. Om dieswille dat zij ouer beeden 7291 zijden goet wetende ende redelic zijn. 7292 Ende hoe wel datmen menich onweten-7293de onredelic man vint. zo vintmer ooc
[Folio 135r]
7294redelike wetende ende wijze daer bijGa naar voetnoot55 7295 wel dan dien vrauwen ende ter goeder 7296 hueren zijn zij gheboren dien die ghebueren 7297 naer der weerelt te sprekene. Ende dit 7298 muechstu bij dy zeluen wel weten. want 7299 du zelue zulc eenen man ghehadt hebs 7300 dat cume yement ziere duecht ghetrau-7301wichede ende minne te dywaert te compa-7302reirne en ware. waer of dy den rouwe 7303 int herte noch niet versteruen en can 7304 noch vergheten en const dat dy de doot dien 7305 af ghetrocken heift. Ende wat jc zeg-7306ghe het es meneghe goede vrauwe mes-7307leet ende mesweicht bij hueren man 7308 weet ooc ter contrarien datter menighe 7309 felle ende putertiere es zonder verstant 7310 ende zonder redene. Ende al waert dat 7311 jc zegghen wilde dat zij alle goet ende te 7312 prijzene waren men mochte my van dien 7313 ter stont achter halen ter contrarien 7314 Maer emmer zo houdic dy vander minster 7315 partie ende van alzulken vrauwen zo en 7316 makic gheen vermaen. want alzulke 7317 vrauwen zijn als zaken buten der ghe-7318ordentheit ende redene der natueren. 7319 Ende te zegghene dat een man in zijn 7320 ziecte ghetrauweliken beghaen ende bestaen 7321 zoude zijn van zijnen dienstbode dan van 7322 zinen ghetrauweden wiue het en staet 7323 in mijn ghelooue niet. Och hoe mene-7324ghe goedeGa naar voetnoot56 vrauwe vintmen die zo cu-7325rieus ende zo bezoorchsaem zijn van hueren
[Folio 135v]
7326mans als zij ziec zijn als oft zij huer god 7327 waren. jc meen wel datmen lettel zulke 7328 dienstboden vinden zoude. Dus omme 7329 dieswille dat wij in deze materie ghetor-7330den zijn zo zal ic dy menich schoon exem-7331pel ende ghetuughenesse gheuen van gro-7332ter minnen ende ghetrauwichede van vrau-7333wen jeghen huere mans. Nv zijn wij 7334 gode lof weder ghekeert tot onzer stede met 7335 grooten ghezelschepe ende vergaderinghe 7336 van edelen eerbaren vrauwen die wij daer 7337 in stellen zullen ende ziet hier deze edele 7338 conijnghinne hypsistrate des conijncx mi-7339tridates wijf. daer of dat van ouden tijden 7340 groote vermaerthede heift ghezijn Ouermits 7341 huerer grooter duecht ende weerdichede 7342 ende dien zullen wij eerst daer jn stellen 7343 jnt schoone palays dat hier bereet es [miniatuur 60; niet uitgevoerd]

[Folio 136r]
Cap. 14 7344Vander conijnghinne Hypsistrate Capitel xiiij^e. 7345H Oe mochte eene creature van 7346 meerder minlichede wezen 7347 tot anderen dan de schoone 7348 ende duechdelike hypsistra-7349te was jeghens hueren man 7350 alzo zij hem dat wel betooch-7351de. Deze hypsistrate was des conijncx wijf 7352 mitridates De welke een conijnc was 7353 van xxiiij. diuerschen spraken. Ende hoe 7354 wel dat deze conijnc bouen meer andere 7355 zeere machtich was ende vutnemende 7356 zo deden hem nochtan de romainen zeere 7357 zware oorloghe an. Maer in wat beleede 7358 van wapeninghen strijden oft oorloghe 7359 dat hij was noyt zo en schiet zijn wijf van 7360 hem. Ende hoe wel dat deze conijnc naer 7361 der barbarienscher wet vele concubijnen 7362 ende bijslapen hadde zo bleef nochtan de-7363ze edele vrauwe zo ghestadich in minnen te 7364 hemwaert ende zo ghetrauwe dat zij niet 7365 ghelijden en mochte dat hij yewers trac 7366 het ware in oorloghen ter zee oft te lande 7367 verre of by oft in vreezen van zijnen liue 7368 oft van zijnen rijke jeghens de romainen 7369 oft anderssins zij en wilde altoos bij hem 7370 zijn. want zij hem zo vulmaecteliken be-7371minde. dat huer dochte dat niement en 7372 ware die hueren heere zo minlic noch zo 7373 nettelic dienen ende van als bezoorghen 7374 zoude als zij dede. Ende jeghen tgoont
[Folio 136v]
7375dat die philosophe theofrasius te vooren 7376 zeide aengaende dezer materie om dat 7377 deze vrauwe wel wiste dat conijnghen ende 7378 princen dicwille onghetrauwe dienaers 7379 hebben daer hemlieden onghetrauwen 7380 dienst af ghebuert. zo wilde deze vrauwe 7381 als eene ghetrauwe minnersse vp dat zij 7382 hueren heere ghetrauweliken dienen 7383 mochte ende besorghen van dies hij be-7384houfde ende van noode was. Hoe wel dattet 7385 huer zeere moylic ende zeere pijnlic was 7386 altoos hueren heere volghen ende hem 7387 bij wezen. Ende omme dieswille dat niet 7388 wel voughelic en was vrauwen daghe-7389licx te ziene omtrent eenen heere die in 7390 faite van wapenen oft van oorloghe wa-7391re Ende dat zij eenen man gheleke zo 7392 sneet zij of huer haer dat blijnkende was 7393 ghelijc eenen goude ende eenre vrauwen 7394 dat schoonste verchieren es dat zij heift 7395 ende cortedet ghelijc eenen manne. Ooc 7396 mede zo en spaerdeze huer schoone blozen-7397de aenschijn niet. het en was ghetijde-7398lic bezweet ende besmuedert vanden helme 7399 die zij daghelicx drouch ghelijc eenen man-7400ne. Ende huer zoete jonghe teeder lijf ver-7401cleede zij met pansieren ende met wape-7402nen ghelijc anderen. Ende jnde stede van 7403 den costeliken rijnghen ende ghesteenten 7404 die zij plachGa naar voetnoot57 an huer handen te draghene 7405 zo drouch zij yseren handschoen ende wa-
[Folio 137r]
7406penen als harde haetsen* boghen speeren 7407 oft glauyen. ende inde stede van costeliken 7408 ende dierbaren riemen die zij te gordene plach 7409 zo gordde zij nv zweerden ende ghescutten en-7410de aldus ende in dezer manieren zo onder-7411hilt huer deze edele vrauwe vut grooter min-7412ne ende ghetrauwichede tot hueren heere 7413 dat huer schoone jonghe ende teeder lijf dat 7414 zo weegherliken vp ghehouden was. ver-7415keert was ende verandert als oft een vroom 7416 ridder hadde ghezijn die alle zijn daghen het 7417 harnasch hadde gheantiert. Hier vp 7418 zo zeicht bocatius. dat niet en es. minne 7419 en doet. want deze vrauwe die gheploghen 7420 hadde zo ghemackelike te leuene ende zo 7421 zochte te ligghene ende al te hebbene huers 7422 hertsen kies die es nv verkeert ende ver-7423andert bij hueren eyghenen wille ende groote 7424 minne tot hueren heere Al waert een sterc 7425 hart man ghedurich bij daghe bij nachte 7426 te berghe ende te dale ligghende onder den 7427 blauwen hemele oft in wildernessen. jn 7428 dangiere vanden vianden ende van alre-7429hande venijnde beesten ende serpenten die 7430 inder eerden zijn. Maer al zo wast huer 7431 een cleen dijnc. ende niet dan een zoetichede 7432 vp dat zij altoos mochte wezen by hueren 7433 heere om dien te beradene ende te vertroos-7434tene ende te dienene in allen zijnen zaken 7435 Ende noch daer naer als zij aldus langhen 7436 tijden meneghen zwaren aerbeyt ende
[Folio 137v]
7437pijne gheleden hadde zo ghebuerdet dat 7438 huer man zo stranghelic beuochten ende ver-7439uolcht vanden grooten pompeyus prince ende 7440 capitain vanden roomschen here dat hem noot 7441 was ende bedwonghen was te vliene Maer 7442 als hij van alle zijnen volke ghelaten was 7443 zo bleef hem deze vrauwe zijn wijf alleene 7444 bij ende volghde dien duer busch ende duer ha-7445ghe duer dicke ende duer dinne. Ende in huer 7446 zo stont voort alle zijn hope: De welke dic-7447wille hem zoetelic vermaende dat hij altijts 7448 hopede vp een betere auenture. Ende hoe 7449 hij ende zij in meerder verdriete ende onghe-7450noughe waren hoe zij meer poochde hueren 7451 heere te versolacene ende te vermakene. ende 7452 al bij huerer zoeter tale vp dat hij alle me-7453lancolie ende onghenouchte vergheten zou-7454de bij alle ghenouchelichede die zij voort broch-7455te. Om welker zake wille bijder minne en-7456de bijder zoeticheyt van dezer vrauwe die hem 7457 zo minliken beriet ende vertroostede dat hij 7458 in allen verdriete ende dooghene dat hij had-7459de alle zijnen druc vergat ende dicwijle zei-7460de dat hij gheen verjaecht noch verdoolt 7461 mensche en ware. Maer dat hem dochte 7462 Maer dat hem dochte* dat hij harde wey-7463gherlic was bynnen zijnen palaize met 7464 zijnder vrauwe
Cap. 15 7465Hier naer volcht vander keyserinne triaire 7466 Cappitel .xv^e.
[Folio 138r]
[miniatuur 61; niet uitgevoerd] 7467G helijc ghenouch in minnen 7468 ende in ghetrauwicheden thue-7469ren manne waert zo was 7470 die edele keyserinne triai-7471re lucien des keysers van 7472 roome wijf Deze vrau-7473we hadde hueren man alzo lief dat zij dien 7474 in allen strijden ende bataillen volchde daer 7475 hij trac ende was ghewapent ghelijc eenen 7476 riddere. ende vacht alzo vromelic als eenich 7477 man. Emmer dat vp eenen tijt ghebuerde 7478 dat deze keysere oorloghe hadde jeghen vas-7479pasien ter cause vanden keyserike van roo-7480me ende trac vp eene stede groot ende mach-7481tich vanden roomschen rijke ende dede zo 7482 vele dat hij bij nachte daer jn gherochte 7483 ende ghecreechze ende daer was deze vrauwe
[Folio 138v]
7484mede daer zij zo vromelike hueren man bij 7485 stont ende verweerde inden hoop dat tvolc meer 7486 voor huer vloot dan voor den vroomsten man 7487 diere was niet wetende dattet een vrauwe 7488 ware zo dat zij den rooup* ende den prijs van-7489der bateilge* behilt. waer in zij wel de groote 7490 minne betoochde die zij drouch tot hueren man 7491 alzo bocatius zeicht louende ende prijzende den 7492 bandt van huwelike die andere zo zeere 7493 lachteren ende mesprijzen willen [miniatuur 62; niet uitgevoerd]
Cap. 16 7494Vander Coneghinne Arthe- 7495O Nder anderen // mise Cappitel xvi^e 7496 vrauwen die hure mans 7497 hertelic hebben bemint 7498 ende dat bewezen zo mach-7499men vermonden deze edele
[Folio 139r]
7500vrauwe Arthemise coneghinne van akai-7501ren. De welke naer dat zij mansole hueren 7502 heere ooc mede gheuolcht hadde in mene-7503ghen gheuechte ende in meneghen strijde 7504 ende hij huer doot thuus ghebrocht was 7505 vuten here. daer zij alzo grooten rauwe om-7506me dreef als eeneghe creature zoude mue-7507ghen ghedinken. Ende hadzij hem groote 7508 minne bewezen in zijn leuen zo wilde zij 7509 hem groote minne bewijzen naer zijn doot: 7510 want bouen alle de sollempniteiten diemen 7511 den conijnghen ten dien tijden naer huer 7512 doot plach te doene zo dede zij ter presentie 7513 ende bijwesene van alle den edelen van hue-7514ren rijke dat doode lichame verbernen daer 7515 of dat zij zelue de asschen zeere nauwe ga-7516derde in oueruloeyeghen tranen ende leyde 7517 die in een guldin vat. want huer dochte 7518 dattet niet redelic en ware dat die asschen 7519 vanden ghuenen die zij zo hertelic minde 7520 niet sculdich en waren eeneghe andere se-7521pulture te hebbene dan alleenlic therte 7522 ende het lichame daer die wortele in wa-7523re van diere minne Ende alzo zo dranc zij 7524 bij lancheden van tijden die asschen in huer 7525 lijf zo datter ten lesten niet en bleef. Ende 7526 bouen dien noch ende in ghedijnckenessen 7527 van hem zo dede zij hem een tomme maken 7528 vp dat zijns eeweghe memorie ware. ende 7529 daer jeghen zo en spaerde zij gheen goedt 7530 Ende de* al omme de constichste werclieden zouken
[Folio 139v]
7531diemen vinden mochte omme die tomme ten costelic-7532sten te makene dat men mochte ende daer toe 7533 waren gheuonden Scope briaxe Simoche ende 7534 letharius als de constichste ende die vutnemen-7535ste werclieden die doe leefden. tot wien dat de 7536 coneghinne zeide hoe dat zij van hem hemlie-7537den mansole hueren heere wilde een tomme ghe-7538maect hebben zulc als noyt conijnc of prince 7539 daer te vooren ter weerelt ghehadt hadde. want 7540 zij wilde dat van hueren heere eewighe me-7541morie ware. Ende die werclieden vermaten 7542 hem dat te doene. Ende aldus zo dede deze 7543 coneghinne de werclieden stofferen van groo-7544ten hopen van marbersteenen ende van jaspen 7545 van menigherande diuerschen vaerwen. Ende 7546 voort al wes zij behoufden dit werc van deser 7547 tomme. was ghestelt bynnen der stede van 7548 licanarse. de welke de hooftstede was van-7549den conijncrijke van akaire. Ende was tprin-7550cipale van deser tomme .xl. voeten in elke zijde 7551 vanden viercanten ende hondert ende veertich 7552 voeten hooghe zeere constelic ende zeere wonder-7553lic van snede ende stont vp xxxij. zware Co-7554lomnen van marbere ende elc vanden vier 7555 werclieden besneet deen zijde vanden vier-7556canten zonder dat yement des anders werc 7557 mochte zien voort al vuldaen was het welke 7558 een wonderlic werc was Ende niet alleen-7559lic en maecte dat werc memorie oft ghedinc-7560kenisse vanden conijnghe om wiens wille 7561 datment maecte. Maer het maecte ooc eewi-
[Folio 140r]
7562ghe memorie ende ghedinckenesse vanden 7563 werclieden die dat wrochten ouermids der 7564 wonderliker consten ende subtijlheyt die daer 7565 jnne ghebezicht was Ende als dit werc van 7566 dezen vier werclieden dus verre ghebrocht 7567 was. zo quammer noch de vijfste constenare 7568 toe. ende hiet ytarius die een duerluchteghe 7569 cappe van jaspere daer vp stelde ende verhief 7570 die noch veertich voeten met .xl. trappen jn 7571 te gane bouen allen werke: daer naer zo 7572 quam noch de zeste constenare gheheeten 7573 pichis. de welke eenen waghene sneet van 7574 marbere ende dien stelde hij bynnen der voirseide 7575 cappe ende alzo was dat werc vuldaen het 7576 welke zo wonderlic was ende zo constich 7577 dattet ghehouden was ende gherekent 7578 voor een vanden .vij. wonderen der werelt 7579 Ende omme dat dat werc ghemaect was 7580 voor den conijnc mansole zo was dat werc 7581 in memorie van hem ooc mansole gheheeten 7582 Ende aldus zo bleec de groote minne die Ar-7583themisia drouch tot hueren heere alzo wel 7584 in zijn leuen als naer zijn doot ende die nem-7585mermeer in huer en verstarf alzo langhe 7586 als zij leefde
Cap. 17 7587Hier naer staet bescreuen van Argiue 7588 des conijncx dochtere adrascus Cappitel xvij^e.
[Folio 140v]
[miniatuur 63; niet uitgevoerd] 7589O wat grooter besochter min-7590ne zo hadde argiue tot hue-7591ren man polinices ende 7592 was een dochter van adras-7593cus Conijnc van arges: 7594 wie zoude emmermeer con-7595nen ghezegghen dat een vrauwe cleene min-7596ne hadde tot hueren man die dezer vrau-7597wen gheuaerenesse wel ouer ziet Deze 7598 polenices argiuens man die hadde wat 7599 hackelinghen jeghens zijnen broedere 7600 ethioces. ende dat ter cause vander heer-7601lichede vanden conijncrijcke van thebes 7602 die hemlieden beede toebehoorde bij appoin-7603tementen ende eenicheden tusschen hem bee-7604den ghemaect. Maer alzo anthioces dat
[Folio 141r]
7605rijcke van thebes alleenlic tot zijnen be-7606hoef ende vuter name van hem beheeren 7607 wilde ende hem alleene dat zelue toescriuen 7608 zo nam polinices hoorloghe jeghens zijnen 7609 broedere mitsgaders adrascus zijns wijfs 7610 vadere. Maer zo zwaer viel hem tjeghen 7611 de auenture. dat beede de broeders inden 7612 strijt hem onderlinghe versloughen. Ende 7613 van alle den strijde zo en bleefere niet meer 7614 te liue. dan adrascus hem vierdere. Ende 7615 als argiue vernam dat huer man polini-7616ces versleghen was. zo liep zij daerwaert 7617 met alle den vrauwen vander stede van 7618 arges om te beweenene de doot van hue-7619ren man. Van dezer vrauwe zo bescrift* 7620 Bocatius ende zecht aldus. Die edele 7621 vrauwe argiue als zij vernam dat tlich-7622ame van polinices hueren man daer doot 7623 lach inden hoop vander ghemeente ver-7624smoort zo wierp zij ter stont huer conijnc-7625like habijte of ende huer costelike ghewa-7626den ende liet achtere die zoeticheit ende 7627 tghemac van hueren rijkeliken cameren 7628 ende bij grooter hitten van minnen tot hue-7629ren man zo verwanzij die teederheyt ende 7630 die crancheit van hueren vrauweliker 7631 naturen. ende ghijnc zo verre bij daghe 7632 bij nachte zonder rusten of vphouden 7633 tot dat zij quam ter plecke daer den strijt 7634 ghebuerde. In welken weghe zij niet 7635 gheacht noch gheweghen en heift die
[Folio 141v]
7636laghen vanden bespyers van hueren vian-7637den noch die lancheyt vanden weghe noch 7638 die hitte ende onghetempertheyt vanden tijde 7639 noch tgheueughelte noch tghedierte dat 7640 ter plecke was daer de doode laghen noch 7641 die gheesten die alzo de meneghe zegghen 7642 gheerne ter plecken zijn daer tvolc versleghen 7643 es doende huer penitentie. Ende dat noch 7644 meer es alzo bocatius zecht zo en ontsach 7645 zij niet den roup ende tverbot vanden conijnc 7646 creare De welke hadde ghedaen vutrou-7647pen ende verbieden dat niement vp zijn hooft 7648 zo coene en ware dat hij ter plecke ghinghe 7649 daer de doden laghen om die te deckene oft 7650 te begrauene zo wie dat zij waren. als 7651 oft zij tot zijnen ghebode ende verbode niet 7652 ghestaen en hadde. Maer alzo houde als 7653 zij ter plecke quam ende was zeere omtrent 7654 der middernacht. zo en liet zij dat niet 7655 om den grooten stanc ende die vule rooke 7656 van dien dooden lichamen daer zij dicwij-7657le vp terden moeste zij en verleyde nv den 7658 eenen nv den anderen om den ghuenen te 7659 vindene dien zij beminde ende alzo en 7660 ruste zij niet tot dat zij bij eenen cleenen 7661 hondekine dat zij bij huer hadde hueren 7662 dooden man vandt. O zecht bocatius aen-7663ziet hier die vutnemende bernende minne 7664 begheerte ende affectie van deser vrauwen 7665 want dat aenschijn van hueren dooden 7666 man tgheueughelte ende tghedierte wel
[Folio 142r]
7667half gheten hadden bezeeuert ende besmue-7668dert vanden bloede ende ombekenlic en moch-7669ten huer niet verleeden noch of ghekeeren 7670 ouermits der bernender minnen die zij tot 7671 hem hadde noch die mesmaectheyt vanden 7672 aenzichte enGa naar voetnoot58 conde huer niet verwalghen 7673 zij en nammene in hueren aermen ende zij 7674 en custene als oft hij leuende gheweist had-7675de. noch tverbot vanden conijnghe en conste-7676ze niet ghestillen zij en riep ende creesch 7677 met luder ende weenender stemmen ende 7678 alle die vrauwen die met huer waren. O 7679 wach der moordadeliker daet. hier leyt hij daer 7680 al onze herte vp stont. Ende alzo zij met me-7681neghen cussene ende helsene bezocht hadde 7682 ende beprouft oft daer eenich leuen noch in 7683 wezen mochte dien dwaende ende zuueren-7684de met hueren tranen. ende zij beuand dat de 7685 ziele et* tleuen vute den lichame waren. zo 7686 namen zij dat lichame onder hem allen 7687 ende droughent vuten weghe ende deden daer 7688 een groot vier maken ende wierpen tlichame 7689 daer jnne ende verberrendent alzomen ghe-7690woonlic was den conijnghen te doene ende 7691 den edelen ende die asschen die dede zij gaderen 7692 ende bewaren in een guldin vat. Ende alzo 7693 zij al dit vulcommen hadde zo trac zij met 7694 alle hueren vrauwen vp de stede van thebes 7695 als de ghuene daer vp huers mans doot wre-7696ken willde*. Ende beclam de mueren ende 7697 wanze ende deedt al te zweerde
[Folio 142v]
[miniatuur 64; niet uitgevoerd]
Cap. 18 7698Van agrippine Capitel .xviij^e. 7699V Vel*Ga naar voetnoot59 zo mach gherekent 7700 wezen onder andere edele 7701 vrauwen die minne ende 7702 ghetrauwichede ghedreghen 7703 hebben tot hueren mannen 7704 Die edele Agrippine de dochtere van Marc 7705 Agrippe ende van julie de dochtere vanden 7706 keyser Octouien heere van alle der werelt 7707 Ende alzo der vrauwen in huwelike ghe-7708gheuen was Germanice den edelen prince 7709 ende van goeder zede wijs ende oefenare van-7710den ghemeenen oorboore bynnen roome Ty-7711berius de keysere van roome te dien tijden 7712 wezende van quaden leuene haet ende nijt
[Folio 143r]
7713hebbende vp de goede fame ende den goden* na-7714me die deze Germanice hadde vanden ghe-7715meenen volke ter cause vanden ghemeenen 7716 oorboore dat hij zo neerenstelic pijnde te onder-7717houdene. zo dede die tyberius die tyberiusGa naar voetnoot60 de-7718zen germanice dootslaen. waer af deze Agrip-7719pijne zijn wijf zo grooten rauwe dreef dat 7720 zij wel wilde dat zij met hem mede versleghen 7721 hadde gheweist. Ghelijc zij dat wel betooch-7722de. want zij niet en liet noch en verzweech 7723 den keysere tyberius groote blaemte ende groo-7724te versmaetheit aen te zegghene. Om wel-7725ker zaken wille dat hijze dede gheeselen en-7726de tormenten ende houden ghekaerkert. Maer 7727 zij die de doot van hueren man niet verghe-7728ten en conste ende lieuer te steruene hadde 7729 dan te leuene. Nam in huer zeluen dat zij 7730 nemmermeer daer naer eten noch drincken 7731 en zoude Ende als dat den keysere tyberius 7732 te hoorene commen was om dat hij die lan-7733ghere ende meer wilde doen tormenten zo 7734 wilde hij agrippijnen doen dwinghen te ete-7735ne ende te drinckene. Ende wilde huer 7736 doen eten ende drincken met fortsen jnghe-7737uen. Maer het en batede al niet. Maer zij 7738 zeyde hem wel. dat wel in zijnre macht was 7739 lieden jeghen hueren danc tleuen te doen 7740 nemene. Maer en was in zijnre macht niet 7741 die vander doot te beweerene als zij emmer 7742 wilden Alst an huer scheen. want zij al-7743zo huer leuen liet
[Folio 143v]
[miniatuur 65; niet uitgevoerd]
Cap. 19 7744Van Julie des keysers julius dochtere ende 7745 hadde ghetrauwet den grooten pompeye prin-7746ce van roome .Cappitel .xix^e. 7747 cristine: 7748A lzo my vrauwe rechtuerdich-7749ede deze zaken zeyde ende on-7750derwees zo repliceerdic huer 7751 in dezer manieren zekere vrau 7752 we het dijnct my een groote 7753 eere wezen voor de sexe vanden vrauwen 7754 van alzo menegher vutnemender duechde-7755like vrauwe te hooren vermonden. Ende on-7756der meer andere duechden onder hemlieden 7757 zo es zeere te achtene ende te prijzene die min-7758ne ende ghetrauwichede tot hueren mannen
[Folio 144r]
7759Inden bandt van huwelike. zwijghen dan 7760 matheolus Ende meer andere onwetende 7761 herten die blaemte ende oneere van vrauwen 7762 spreken. Maer vrauwe noch zo ghedijnct my 7763 van dien philozophe theofrasius daer of dat 7764 ic vooren zeide. De welke zeicht dat den vrau-7765wen huer mannen. verleeden ende veron-7766weerden als zij oudt worden. Ooc mede dat 7767 zij gheene consteghe oft gheleerde mannen 7768 noch clerken lief en hebben. want hij zeicht 7769 dat een zee vul dangiers die elken staet te 7770 ghebuerne die met vrauwen bescheipt es 7771 ende de studie der boucken zijn recht malcan-7772dren contrarie. Vrauwe rechtuerdichede And-7773woorde. O gheminde vriendinne daer of zo 7774 zwijcht want ic zal v ter stont exemplen 7775 ghenouch bewijzen contrarie hueren zeg-7776ghene Ende eerst vanderGa naar voetnoot61 edelre vrauwen 7777 Iulie die julius skeysers dochter was van 7778 roome ende van corinthen zijnen wiue ghe-7779sproten vute dien van eneen afghecommen 7780 van dien van troyen. Deze julye was des 7781 groots pompeyus wijf. De welke pompe-7782yus alzo bocatius zeicht. jnt verwinnen der 7783 conijnghen zom afstellende ende verlaten-7784de van hueren conijncrijken ende anderen 7785 in hueren steden stellende Alle natien brin-7786ghende tot zijnre onderdanicheden ende alle 7787 vianden alzo wel te watere als te lande 7788 verjaghende ende vernyelende. waer bij dat 7789 hij de hulde ende de minne vanden Rommeynen
[Folio 144v]
7790verwarf ende van meer anderen conijnghen 7791 ter werelt vercrighende menegherande 7792 heerlichede niet alleenlic te lande Maer 7793 ooc ter zee ende te watere by wonderliker vic-7794torien ende ter vpperster eere zeere oudt ghe-7795worden was ende ghebroken. Maer noch-7796tans daer omme zo en liet deze edele vrau-7797we Julye niet die een schoon jonc wijf was 7798 zij en beminde hueren man in zulker min-7799nen ende in zulker trauwe. dat zij huer le-7800uen daer in beschoot in wonderliker auen-7801turen. want het ghebuerde vp eenen tijt 7802 dat pompeyus deuotie ghecreech den goden 7803 danc ende lof te gheuene vanden victorien 7804 die hij ghehadt hadde. ende wilde die sacre-7805ficie doen naer de oude ghegwoonte*. Ende 7806 als de beeste diemen sacrifieren zoude vp-7807den outaer lach ende pompeyus vut deuo-7808tien zijn handt daer an leyde alzo men 7809 die beeste doodede zo ran een groot deel 7810 vanden bloede vander beeste vp pompeyus 7811 vpperste cleet twelke een rijkelic ende 7812 een costelic abijt was ende was nalicx 7813 daer mede bedoruen. zo dat pompeyus 7814 om beters wille dat abijt vute dede. ende 7815 zandt dat abijt thuus met eenen van 7816 zijnen lieden ende datmen hem een ander 7817 bringhen zoude. Ende het ghebuerde dat 7818 de ghuene die dit bebloede abijt aldus 7819 thuus brochte julye zijnre vrauwen recht 7820 int ghemoet quam. De welke bemer-
[Folio 145r]
7821kende dat huers heeren abijt was ende 7822 dattet zo zwaerlic bebloet was mits dien 7823 dien dattet dicwijle te roome ghebuerde 7824 dat de ghuene die de beeste* waren. ende die 7825 meest naer ghemeenen oorboor spoorden 7826 datmen die meest benijdede ende dicwijle 7827 dootslouch ende vermoordede duchtende en-7828de wanende bij dien dat hueren heere al-7829zo ghebuert ware. waer in dat zij zo haes-7830telic bestaen was in veruaertheden. dat 7831 zij die zwaer beurucht was neder ter eer-7832den zeech ende die ooghen verkeerden en-7833de eermen huer conste te helpen commen 7834 oft secours doen zo gaf zij hueren gheest 7835 De welke deerlike doot huer man 7836 mochte wezen een cause van grooten 7837 ende onuerzadeliken rauwe. want zij 7838 niet alleenlic hem schadelic ende noozen-7839de was noch den rommeynen. Maer nalix 7840 alle der werelt. alzo den tijt doe ghijnc 7841 want hadde zij te liue ghebleuen ende 7842 huere vrucht die zware oorloghe en 7843 hadde noyt gheweist die namaels rees 7844 tusschen den keyser julius ende pompeyus 7845 De welke oorloghe meneghen lande 7846 ende meneghen conijncrijke zeere scha-7847delic ende zeere noozende was
Cap. 20 7848Hier naer volcht vander edelre vrau-7849wen Circes emilienne / Cappitel. .xx^e.
[Folio 145v]
[miniatuur 66; niet uitgevoerd] 7850D Ie edele Circes emilienne 7851 Scipions affricaens wijf 7852 die en hatede noch en ver-7853smadede hueren man niet 7854 al was hij oudt Maer de-7855ze vrauwe. die was een 7856 vrauwe van grooter wijsheyt ende van 7857 grooter duechdelicheden. Ende hoe wel 7858 dat deze Scipion een zeere oudt man was 7859 ende Circes een schoone jonghe juecht 7860 Nochtans zo sliep hij ghetijdelic bij eenre 7861 die hem serf ende eyghene was. emmer 7862 zo dicwille dat deze edele vrauwe Circes 7863 dat beuandt ende vernam Ende niet-7864jeghenstaende dat zij dies grooten rau-7865we jnt herte hadde zo bezeghede zij noch-
[Folio 146r]
7866tan meer huere wijsheyt dan eeneghe 7867 passie oft jalousie. want zij huer dies 7868 zo grooteliken veinsde dat huer man noch 7869 andere noyt gheware en worden dat zijt 7870 wijste. Ende zoe en wildet hem niet zeg-7871ghen om dat huer dochte dattet scande en-7872de scaemtelic ware zulken eenen eerbaren 7873 ende wijzen man te berespene. ende dat 7874 zijt yement anders zeyde dat ware noch 7875 arghere want dat ware eene vermindert-7876hede vanden grooten loue ende vander gro-7877ter fame van zulken eenen wijzen man-7878ne ende jeghens de eere van zijnen persoon 7879 die zo menich rijke ende heerlichede ghe-7880creghen hadde Nochtan zo en liet zij niet 7881 hueren goeden man te dienene ende te 7882 beminnene. Ende als huer man ouerle-7883den was die vrauwe die zo langhe huers 7884 mans serf ende eeghene hadde ghezijn die 7885 dede zij vry maken ende onteeghenen. ende 7886 zij huwedeze an eenen vryen man dieze 7887 voort beuryede. Ende jc cristine Andwor-7888de daer vp der vrauwen rechtuerdichede 7889 aldus. Zekere vrauwe ten zeluen pro-7890pooste dat ghij zecht zo ghedijnct my wel 7891 dat jc wel vrauwen gheweten hebbe. dat 7892 hoe wel dat zij wel wisten dat huer mans 7893 hemlieden in dien niet wel ghetrauwe 7894 en waren zo en lieten zij nochtan daer omme 7895 niet hemlieden te beminnene ende goede 7896 chiere te tooghene ende zelue zo beghinghen
[Folio 146v]
7897zij ende bestonden de vrauwen daer huere 7898 mans de kinderen bij hadden ende holpen-7899se vut hueren karkere weder vp huer voe-7900ten. ende zelue hebbic dat cortelike hoo-7901ren vermonden van eenre edelre vrauwen 7902 vut bretaignen die noch onlancx leefde 7903 ende was de grauenede van cremen een 7904 ouer schoone wijf ende in talder juegde-7905licste van hueren leuene ende nochtan bij 7906 huerer grooter duecht ende ghestadicheit 7907 zo en liet zij daer om niet hueren man te 7908 eeren ende te beminnene [miniatuur 67; niet uitgevoerd]
Cap. 21 7909Hier naer staet bescreuen van Exana-7910pe Socrates wijf philozophe Capitel xxi^e.
[Folio 147r]
7911E xanape die edele vrauwe 7912 de welke een vrauwe was 7913 van grooter wetenthede 7914 ende van grooter duecht 7915 was socrates wijf die phi-7916lozophe. ende Nietjeghen-7917staende dat hij zeere beghonste te houdene 7918 ende hij vele neerstegher was om bouc-7919ken te verlegghene ende te studerene 7920 dan van zijnen wijue eenenighe* zoetiche-7921de te begheerene zo en liet nochtan die 7922 edele vrauwe hueren goeden man niet 7923 zij en bemindene vut zonderlingher min-7924nen ouermits dien bijzondere dat zij zijn 7925 weten zo ouergroot ende zo vutnemende 7926 wiste ende in zo grooter weerden hilt. 7927 Ende als deze goede vrauwe wiste dat 7928 Socrates huer man ter doot ghecondemp-7929nert was van dien van athenen omme 7930 dieswille dat hijze berespede ende hemlie-7931den blameirde huere afgoden te anebe-7932dene zegghende dattet maer een god 7933 en ware diemen ghehouden ware te 7934 oeffene te dienene ende te anebedene zo 7935 en consten zij dat niet wel verdraghen 7936 noch ghelijden. Maer ghelijke eenre 7937 vrauwe die vuten zinne ware vul alre 7938 onghenouchten screyende ende weenen-7939de liep ten palaize waert daer hueren 7940 man vant inder valscher jugen handen 7941 De welke jugen socrates hueren man
[Folio 147v]
7942al doe eenen nap vul van venijne ouer-7943ghegheuen hadden omme dien vute te drin-7944kene omme daer mede zijn leuen te cortene 7945 ende alzo zoe rechs ten angane quam dat 7946 huer man dat venijn ghedroncken zou-7947de hebben zo liep zo tot hem met eenen 7948 huwe ende met eenen euelen moet zo 7949 liep zij hem den nap vuter handt zo dat 7950 dadt venijn al verloren stuertede. waer 7951 af datze socrates grootelic berespede ende 7952 gaf huer moet tot patientien ende verdul-7953dicheden. Ende hoe wel dat zij zijn doot 7954 niet beletten en conste daer zoe zeere groo-7955ten rauwe om dreef roupende met luder 7956 stemmen. O wach der grooter schade ende 7957 tgroote verlies ende onuerwinlic Zulke 7958 eenen rechtuerdughen* man te doodene 7959 zonder cause ende zonder eenighe verdien-7960te. zo vertroosteze altoos nochtans huer 7961 man ende zeide dattet beter voor hem ware 7962 ende zaligher datmen hem de doot aen dede 7963 tonrechte dan vut verdienten ende te goe-7964der causen Ende alzo liet hij zij* leuen 7965 Maer daer bij zo en cortede der vrauwen 7966 hueren rauwe int herte niet. want zij 7967 dien beminnende bleef hem bescreyende 7968 al huer leuen lanc
Cap. 22 7969Hier naer volcht van pompeye pauline 7970 Senecas wijf. Cappitel xxij^e.
[Folio 148r]
[miniatuur 68; niet uitgevoerd] 7971S Eneca die wijze philo-7972zophe hoe wel dat hij 7973 tot grooter ouden commen 7974 was ende tstuderen al 7975 zijn anthieren was. 7976 zo en wast nochtan 7977 niet hij en bleef altoos herteliken bemint 7978 van zijnen wiue pompeye pauline. Al-7979le de bezorchsamichede van dier vrauwen 7980 die was hueren goeden man te dancke* 7981 te diene* ende hem in payze te houdene 7982 als de ghone die hem vulcommeliken be-7983minde Ende als zij wiste dat die on-7984meinschelcste* tyrant die keyser Nero 7985 wiens meester dat hij hadde ghezijn Se-7986neca hueren man ghecondampneirt had-
[Folio 148v]
7987de te steruene. Ende seneca voor de zoetste 7988 doot vercoos ghelaten te wezene in een 7989 bat ende alzo doot te bboedene* Zoe hadzij 7990 wel ghewilt dat zij met hueren goeden 7991 man mede hadde moghen steruen En-7992de daer omme zo liep zoe ghelijc eenen on-7993vroeden mensche voor den keysere ende 7994 zeide hem alle de meeste jniurien ende 7995 smadicheden an die zo ghepeinzen conste 7996 vp hopen dat hij hem daer jn zo verbel-7997ghen mochte ende vp huer zijne verwoet-7998scap tooghen mochte dat hijze mede zou-7999de doen dooden met hueren man. En-8000de hoe wel dat haer niet baten en mochte 8001 omme te commene tot huerer meeninghen 8002 zo en leefdezij nochtans niet langhe 8003 naer de doot van hueren man Doen 8004 zeide jc cristine tot der vrauwen die jeghen 8005 my sprac. Zekere eerwaerdighe vrau-8006we uwe woorden die doen my daer ghedin-8007ken van vele anderen schoonen jonghen 8008 vrauwen die vulcommelic ende vulmaec-8009telic huere goede mans bemint hebben 8010 in ghetrauwicheden Nietghenstaende* 8011 dat zij zom onzien. mesmaect. oft ver-8012woet waren. Ende zelue zo hebbicker 8013 ghenouch gheweten ende ghekent byn-8014nen mijnen leuene. Ende zonderlinghe 8015 eene edele vrauwe eene vanden meesten 8016 heeren dochtere van bretaignen die in hu-8017welike te wiue ghegheuen was den
[Folio 149r]
8018vaillanten connestable van vranckerike 8019 Mer Bertram van glesquin De wel-8020ke nietjeghenstaende dat hij onzien en-8021de mesmaect van leden was ende hout 8022 van daghen. zo ouerpeinzede nochtans 8023 die edele vrauwe jnde fluer wezende 8024 van huerer juecht ende meer achtede en-8025de wouch de verdiente van zulker duecht 8026 dan de wellusticheyt van hueren licha-8027me. waer bij zij hueren man altoos 8028 ghetrauwe bleef toter doot Ende bemin-8029dene alzo zeer alst eenigher vrauwen na-8030tuerlic mueghelic ware hueren man 8031 te beminnene. Doen andwoorde my de 8032 vrauwe wedere. Noch zal jcker dy meer 8033 vermonden ende bewijzen die huere mans 8034 altoos gheghouden* hebben in grooter eeren 8035 ende in grooter minnen [miniatuur 69; niet uitgevoerd]

[Folio 149v]
Cap. 23 8036Vander edelre sulpice Capitel .xxiij^e. 8037S ulpice was twijf van len-8038culius crussolien een edel 8039 man van roome Den wel-8040ken zij beminde met zo gro-8041ter herten alst wel scheen 8042 want als zij ghecondempneirt ende verwijst 8043 was vanden jugen van roome ouermids 8044 eenegherande zaken daer in dat hij besculdich 8045 beuonden was als om ghedaen te wezene 8046 in exijl oft verbannen om in een heylandt 8047 oft in een eenlichede zijn leuen deerliken ende 8048 jammerliken te leedene Dies nietjeghenstaen-8049de dat supplice te rome. vul huers willen en-8050de huerer begheerten was rijke ende zeere 8051 weildich ende dat zij daer jn hadde moghen 8052 bliuen zonder hueren man. Nochtan 8053 zo hadzij lieuere ende vercoos met hueren 8054 man mede in exil te treckene dan zonder 8055 hem te roome te vreden ende in weilden te 8056 bliuene Ende aldus zo renuncierde 8057 zoe ende ghijnc of alle huer erue ende 8058 haue ende dede zo vele dat zoe met grooter 8059 pijnen ende met grooten listen huer zel-8060uen stal van huerer moedere ende van 8061 hueren vrienden dieze nochtan daer 8062 vooren zeere curieuzeliken ende zeere neeren-8063steliken wachteden ende bewaerden alzo 8064 zij meenden Ende in onbekenden abijten 8065 ghijnc tot hueren man ende bleef hem 8066 hemGa naar voetnoot62 ghetrauwelike bij tot jnder doot
[Folio 150r]
8067Hier vp zo andwoordt cristine. Zekere 8068 vrauwe het es waer ende ghedijnct my 8069 wel van eenighen vrauwen die ic ghe-8070kent hebbe bynnen mijnen tijden die 8071 ghelijcx ghenouch deden. want jc hebber 8072 ghenouch gheweten dien huerlieder 8073 mans lazerus ende beziect worden zo 8074 dat zij vuten ghemeenschepe ende ver-8075keeringhe vanden volke hem houden 8076 ende betrecken moeste in alsulken plec-8077ken als daer toe gheordeneert zijn. Maer 8078 huere goede vrauwe die en lietenze noch 8079 en beghauense daer omme niet. Maer had-8080den lieuer met hemlieden te gane in hue-8081ren ziecten in aermoeden ende in ketiuich-8082eden ende daer in hemlieden te dienene en-8083de de ghetrauwichede te doene ende te vul-8084commene dien zij hemlieden inden bant van 8085 huwelike belooft ende bezwooren hadden 8086 dan zij zonder huer mans zoete ende zoch-8087te thuus ghebleuen hadde. Ende mee-8088ne wel dat jcker noch eene kenne vpden 8089 dach van heden die zeere jonc duechdelic 8090 ende schoone es. wiens man bewaent 8091 es van lazerien. Ende hoe wel dat hue-8092re vrienden ende maghen zeere creyten 8093 ende groote pooghernie doen dat zoe hueren 8094 goeden man laten zoude ende met hemlieden 8095 zoude commen woonen zo ontboot zij noch-8096tans altoos tot hemlieden Neen. Ende 8097 dat zij hueren goeden man de daghen die
[Folio 150v]
8098zij leuen zal nemmermeer laten noch ofgaen 8099 en zal. Ende eist dat zake dat zij dien doen 8100 prouuen ende hij beziect beuonden wort 8101 waer bij dat hij vute den ghemeenscepe 8102 ende verkeeringhe vanden volke hem 8103 houden ende betrecken moet. dat zij zon-8104der twijffel hem volghen zal. Om 8105 welke zaken wille huere vrienden ende 8106 maghen laten den voirseide man te doen 8107 prouuene. Voort meer zo kennic noch 8108 wel ander vrauwen die jc late te noeme-8109ne omme dieswille dat hemlieden deeren 8110 zoude ende bij auentueren niet en zou-8111den wille datmen wiste dat huere 8112 mans van alzo quaden beleede oft van 8113 alzo quaden regemente oft straffen leue-8114ne waren als zij zijn. Ende wilden wel 8115 vrienden ende maghen vander vrauwen 8116 dat de mans doot waren Ende doen alle 8117 huere macht ende vermueghen om de 8118 vrauwen van hueren mas* te treckene 8119 ende bij hemlieden te nemene. Maer zij 8120 hebben lieuere ghesleghen ende qualic 8121 gheantiert te zijne van hueren mans 8122 dan van hemlieden te gane Ende zegghen 8123 tot vrienden ende maghen ghij hepten 8124 my ghegheuen zo willic ooc met hem 8125 leuen ende steruen. Ende dit zietmen 8126 noch daghelicx Maer menich zietet 8127 diet niet en acht noch niet en beme-8128rct*
[Folio 151r]
[miniatuur 70; niet uitgevoerd]
Cap. 24 8129Van velerande vrauwen die huer mans 8130 verlosten vander doot. Capitel .xxiiij^e 8131N V willic dy verrekenen van 8132 velerande vrauwen die 8133 zeere vulcommentlike huer 8134 mans beminden alst 8135 wel scheen. want Naer 8136 dien dat jazon weder ghekeert was vut 8137 den heylande gheheeten colcos daer hij 8138 tgulden vlies haelde. zo ghebuerdet dat 8139 eenighe vanden ridderen die met hem ghe-8140weist hadden die vute der eender contree 8141 van grieken waren gheheeten mynidie 8142 huer eeghen land ende steden lieten ende 8143 ghinghen wuenen in een ander stede
[Folio 151v]
8144gheheeten lacedemonye daer zij hoogheliken 8145 ontfanghen ende gheeert worden. zo om huer-8146lieder edelheyt van outs. zo om huerlieder 8147 rijchede ende machtichede. Ende huweden 8148 an de alder rijcste ende machtichste dochteren 8149 die in de stede waren. waer bij dat zij zo rijke 8150 ende zo machtich worden. dat zij hemlieden zo 8151 daer in verhieuen ende verhouerdichden dat 8152 zij een meute stichten ende vpstellen wilden 8153 jeghen de stede ende an hemlieden trecken 8154 de heerlichede. Maer het was in tijts ghewe-8155ten ende zij worden alle gheuanghen ende ter 8156 doot verwijst hier of zo waren huere vrau-8157wen in grooten drucke ende in vernoye. ende 8158 vergaderden te zamen als om hueren rauwe 8159 te zamen te makene. ende berieden hem on-8160derlinghe oft zij eenighe weghen zouden 8161 connen gheuinden. om huere mans vuter 8162 vanghenesse te crijghene zo verre dat zij 8163 beuonden in hueren raedt. dat zij hemlieden 8164 vercleededen met quaden cleederen. ende wym-8165pelden hem zeluen in quaden faillgen om te 8166 min bekent te wezene. Ende in dier wijs zo 8167 ghijnghen zij tsnachts ter vanghenesse waert 8168 ende deden zo vele an de sluters ende bewa-8169rers dat zijze in lieten om hure mans te 8170 gaen beweenen ende te vertroostene. Ende 8171 als de vrauwen bynnen waren bij hueren 8172 mans zo dede elc zijn cleederen vute. ende 8173 der vrauwen cleederen an. Ende de vrauwen 8174 der mannen cleederen. Ende als elc alzo
[Folio 152r]
8175vercleet was. zo ghinghen de mans vute jn 8176 vrauwen cleederen. ende de vrauwen bleuen 8177 voor hemlieden gheuanghene in huers mans 8178 cleederen. Maer dat en worden de sluuters 8179 niet gheware. Maer meenden dattet de vrau-8180wen waren als weder wech gaende. ende 8181 oorlof ghenomen hebbende van hueren mans 8182 Ende tsanderdaechs dat de voirseide mannen 8183 ghestoruen zouden hebben ende de hanghe-8184mans ende de rechters inde vanghenesse 8185 quamen om de mans noch meer te pijnene 8186 ende te examinerene zo beuonden zij dattet 8187 alle vrauwen waren elc in huers mans 8188 habijt vercleet waer in elc zeere beschaemt 8189 was ende verwondert van hueren hooghen 8190 begrijpe ende worden by dien zeere gheprezen 8191 Ende de poorters vander stede hadden groote 8192 compassie ende medelijden met hueren doch-8193teren. Ende alzo zo en storuen zij niet. Ende 8194 zij verlosseden huer mans vuter vanghe-8195nesse ende vander dootGa naar voetnoot63
Cap. 25 8196Hier naer volcht tguent dat cristine zeght 8197 Tot vrauwe rechtuerdichede jeghens die 8198 ghuene die zegghen dat vrauwen niet he-8199len en connen ende de andwoorde die vrauwe 8200 rechtuerdichede daer vp doet van eender vrau-8201wen gheheeten portia .Cappitel .xxv^e.
[Folio 152v]
[miniatuur 71; niet uitgevoerd] 8202V Rauwe nv bekenne jc wa-8203rachtelike ende tanderen 8204 tijden hebbict wel beuon-8205den dat vrauwen groote 8206 minne ende ghetrauwich-8207ede draghen tot huren 8208 mans Ende daer omme zo gheuet my 8209 al te groot wondere. waer omme dat de 8210 mannen ghemeenlic zegghen. Ende zon-8211derlinghe meester jan de meun in zijn bouc 8212 vander rooze ende meer andere clerken 8213 ende acteurs vutgheuen ende daer by bli-8214uen dat gheen man zijnen wiue yet zeg-8215ghe dat hij gheheilt wilt hebben. Ouer-8216mids dat vrauwen niet zwijghen en con-8217nen: Andwoorde. Vrauwe rechtuerdichede
[Folio 153r]
8218Gheminde vriendinne du moets wel weten 8219 dat alle vrauwen niet euen wijs en zijn ende 8220 alle vrauwen en zijn niet al eens. waer bij 8221 heift een man eenich verstant oft bezeffen 8222 in hem zeluen hij zal wel bijcants zien wat 8223 zinlichede dat een vrauwe heift eer dat hij 8224 huer eenighe zake ontdecke die hij gheheilt 8225 wil hebben oft daer eenighe macht oft dan-8226gier an cleift. Maer een man beuindt dat 8227 hij eene goede vrauwe heift ende bescheedich 8228 zo en es ter werelt gheen ghetrauwer zake 8229 noch diene best vertroosten mach. Ende dat 8230 vrauwen ombehoedich int spreken oft niet 8231 secreet en waren dat en betrauwede wijlen 8232 brutus een edel man van roome Portia zijn-8233re vrauwen niet. De welke portia een doch-8234ter was van cathoon de mindere die neue 8235 was van cathon de meeste. want ouer-8236mids dat brutus portia zijnre vrauwe zo 8237 bekent ende zo ghetrauwe beuant jeghen 8238 hem zo ontdecte hij huer zijn meeninghe 8239 daer vele an hijnc. want hij huer liet 8240 blijken hoe dat hij ende cassien die ooc een 8241 groot edel man van roome was. jn meenin-8242ghen waren ende vooren hadden de keyser 8243 julius ter doot te bringhene. het welke de 8244 goede vrauwe hueren man zeere gheerne 8245 ontleyt hadde Maer zij en conste. tsdaechs 8246 daer naer dat brutus dit zijnre vrauwen 8247 te kennene ghegheuen hadde Ende hij 8248 vut zijnre camere terden zoude om daerwarts
[Folio 153v]
8249te gane daer hij meende zijn vpstel te vulcom-8250mene. De voirseide vrauwe die gheerne 8251 dat belet hadde. naer huerer macht. 8252 die greep ter stont een barbiers scheers 8253 in huer handt als oft zij huer naghelen 8254 van huerer handt hadde willen cortten 8255 ende zij liet vallen met voorzienighen ra-8256de duer huer handt zo dat zij huer daer 8257 mede griefliken quetste. huer camerieren 8258 ende dienstwijuen ziende dat huer vrauwe 8259 zo griefliken ghequetst ware. ende ne 8260 wisten hoe noch twy. worden alle gadere 8261 ouerluut zo ontfarmelike crijsschende. dat 8262 brutus daer of versaechde ende keerde wedere 8263 Ende als hij vernam dat zijn vrauwe van 8264 eenen scheerze zo griefliken ghequetst was 8265 zo versprac hijze ende blameerdeze zeere zeg-8266ghende dattet huers dijncs niet en ware 8267 scheerzen te handelen oft te bezeghene: 8268 Maer zij andwoordede hem dat zij dat niet 8269 alzo zotteliken ghedaen en hadde als hij 8270 meende. want zij hadt ghedaen bij voor-8271zienighen rade omme te prouuene hoe 8272 zoe huer zeluen zoude mueghen tleuen ne-8273men bij alzo dat hij zijn quaet vpstel vul-8274quame. Maer dies en achtede brutus niet 8275 Ende streec zijnder vaerde ende ghijnc ter 8276 stont met zijnen ghezelle zo verre dat zij 8277 julius cezar tleuen namen Maer omme 8278 dier zaken wille zo was brutus namals 8279 in exijl ghedaen ende verbannen ende hij
[Folio 154r]
8280bestaerft hoe wel dat hij vut roome vloot en-8281de ter stont niet ghecreghen en worde. Maer 8282 als die goede vrauwe portia wist ende vernam 8283 vander doot van hueren man zij dreef zo gro-8284ten rauwe dat zij alle vruecht afghijnc en 8285 huers leuens. Ende om dieswille datmen 8286 huer alle messen ende engienen nam daer 8287 men meende dat zij huer zeluen tleuen 8288 zoude hebben mueghen nemen want men 8289 wel gheware worde dat zij dat doen wilde 8290 ghelijc zij huer te vooren vermeten hadde 8291 zo ghijnc zij ten viere ende nam groote ber-8292nende colen ende zwalchze al bernende in 8293 ende alzo zo versmoorde zij huer ende starf. 8294 Ende aldus bij dien weghe twelke een 8295 de vreemste ende onghehoorde doot was daer 8296 men wist af te sprekene alzo hendede die 8297 edele portia. [miniatuur 72; niet uitgevoerd]

[Folio 154v]
Cap. 26 8298Ten zeluen proposte vander edelre vrau* 8299 Curya .Cappitel .xxvi^e. 8300N och zal ic dy te dezen proposte 8301 zegghen ter contrarie van 8302 den ghuenen die zegghen 8303 dat vrauwen niet helen 8304 en connen altoos continue-8305rende die groote minne die vrauwen dra-8306ghen tot hueren mannen. Curya die 8307 edele romeyneghe die was zo wijs zo 8308 minlic ende van zo grooter ghestadiche-8309de jeghens quintus lucretius hueren 8310 man ende ooc jeghens anderen De wel-8311ke zo zeere ontstelt ende veruaert waren 8312 ouermits eenighe crime die zij ghedaen 8313 hadden daer of dat lucretius een was 8314 dat zij huer lijf berchden in holen ende 8315 in spelonken van wilden beesten als ghij 8316 hooren zult mueghen zonder quintus lu-8317cretius alleene. De welke bij rade van 8318 zijnen wiue noyt vut huerer camere en 8319 quam. jnde welke camere zij dien zo behen-8320delic ende zo secretelic gheborghen hadde 8321 dat gheen van hueren boden noch mesnie-8322den weten noch vernemen en consten dat 8323 hij daer ware. hoe wel dat hij daer dicwil 8324 ende menichwaruen vanden senatoren 8325 weghen ghezocht worde ende gheweist 8326 hadde. Ende hoe wel dat zij quintus 8327 lucretius hueren man zo behendelic ende 8328 zo secretelic in huer camere gheborghen
[Folio 155r]
8329hilt alst vooren ghezeit es. Nochtans vut 8330 grooten liste ende subtijlheden om hueren 8331 man te bet te verhelene zo vercleedde zij huer 8332 in aerme verschuerde habijten bloots hoofs 8333 ende metten hanghenden hare. ende liep 8334 by nachte ende bij ontijde achter straten 8335 kerken ende cluzen ghelijc eenen zinloozen 8336 wiue huer handen slaende ende huer haer 8337 treckende ende zochte ende vraechde eenpaer-8338like oft yement ter werelt ware die huer 8339 zoude weten te berechtene waer huer lie-8340ue man beuaren ware. want daer hij 8341 was in wat laste oft aermoeden dat hij 8342 ware daer wildeze bij hem wezen. Ende 8343 aldus bij dezen weghen zo conste zij hue-8344ren man zo behendelic ende zo secretelic 8345 verhelen dat gheen mensche en conste ghe-8346ware worden datzij yet van hem wiste Ende 8347 aldus behilt zij hem tlijf ende zoe vertoostene* 8348 in zijn verdriet [miniatuur 73; niet uitgevoerd]

[Folio 155v]
Cap. 27 8349Noch ten zeluen propooste .Cappitel .xxvij^e. 8350E nde om dieswille dat wij 8351 inde materie ghetorden 8352 zijn omme exemplen te 8353 zegghene jeghen de ghue-* 8354 die zegghen dat vrauwen 8355 niet en zouden connen he-8356len. zekere jc zouder dy zegghen zonder ghe-8357tal. Maer laet jou ghenouch wezen van 8358 eenen dat ic v zegghen zal.Ga naar voetnoot64 Ten tijden 8359 dat de keyser Nero regneirde te roome zo 8360 waren eenighe lieden die ouerzaghen ende 8361 bemercten de groote quade tyrannien ende 8362 onmenschelicheden die hij hanthierde en-8363de bedreef. ende dat hij beter doot gheweist 8364 hadde dan hem alzulke zaken te laten doen 8365 ende vulcommen. waer bij datze een vpstel 8366 jeghen hem maecten ende sloten onderlin-8367ghe hem tleuen te nemene. Dus zo ver-8368gaderden dicwijle deze lieden die dat voor oo-8369ghen hadden. tot eender vrauwen in wien 8370 dat zij hemlieden vulcommeliken betrauweden 8371 ghelijc hem zeluen ende daer omme zo en lie-8372ten zij niet zij en zeiden huer van hueren vp-8373stellle Emmer dattet vp een tijt ghebuer-8374de. dat zij vp eenen auent met diere vrauwen 8375 aten ende onderlinghe sloten des anderen 8376 daechs huer voirseide vpstel te vulcommene zon-8377der langher te beydene. zo dat zij zo ombehoe-8378delike spraken dat een mensche hoorde die 8379 zij niet en meenden dat hijt ghehoort hadde
[Folio 156r]
8380De welke ter stont liep tot den keysere Ne-8381ro om hem te ghelieuene ende met hem te 8382 louetutene. Ende zeide hem hoe dat tot zul-8383ker eenre vrauwen huus lieden zaten en-8384de aten de welke onderlinghe ghesloten 8385 hadden des anderen daechs den keysere ouer-8386mits den grooten quaden tyrannien ende on-8387menschelicheden die hij daghelicx hantier-8388de ende bedreef te vermoorden ende ter doot te 8389 bringhene. zo dat die lieden niet zo houde 8390 vute der vrauwen huus ghegaen en waren 8391 de serganten en waren ter stont int huus 8392 om deze lieden te vanghene ende voor den 8393 keysere te bringhene. Maer om dieswille 8394 dat zij de lieden niet en vonden. ende dat 8395 zij wech waren. zo vinghen zij de voirseide 8396 vrauwe ende leededenze voor den keysere Ne-8397ro. de welke groote liste dede. omme van dezer 8398 vrauwe te wetene wie die lieden wezen 8399 mochte. die hem zijn lijf nemen zouden 8400 ende vermoorden. Maer noch om ghifte 8401 noch om myede noch om schoone beloften 8402 noch om eenighe pijne ende torment die hij 8403 huer aen doen mochte zo en conste hij van 8404 dezer vrauwen niet gheweten. wie die lie-8405den waren oft dat zij yet daer of gheweten 8406 hadde. Ende aldus zo was zij beprouft en-8407de beuonden in wonderliken secrete ende ghe-
Cap. 28 8408stadichede Hier naer volcht Eene 8409 prouue jeghen dadt. dat eenighe zegghen 8410 dattet wel een onweert ende een versteken
[Folio 156v]
8411man es die den raedt van sinen wiue doet 8412 oft huer ghelooue gheift .Capitel .xxviij. [miniatuur 74; niet uitgevoerd] 8413cristine vraecht 8414V Rauwe bij dien dat jc van 8415 v verstae Ende bij dien ooc 8416 dat jc zie dat zo vele duechde-8417lichen* ende zo vele zinliche-8418den in den vrauwen es zo 8419 verwondert my al te zeere van dat eenighe 8420 zegghen dat een man wel onweert ende ver-8421steken es die den raedt van zijnen wiue 8422 volcht oft huer eenich ghelooue gheift. 8423 Vrauwe rechtueerdichede Andwoorde: Ghe-8424minde vriendinne Nu hebbic dy te vooren 8425 ghezeit. dat alle vrauwen niet euen wijs 8426 en zijn noch euen behendich. Maer de
[Folio 157r]
8427ghuene die goede wijze verstandele ende 8428 behendeghe vrauwen hebben doen quaet 8429 dat zij die niet en hooren noch en volghen 8430 ghelijc du dat bezeffen muechs by dien 8431 dat vooren wel bewezen es. want had-8432de brutus zijnder vrauwen raedt ghehoort 8433 ende dien gheachteruolcht hij en hadde 8434 julius cezar niet ter doot ghebrocht noch 8435 hij en hadder zijn leuen zelue niet in bescho-8436ten. noch daer en ware zo groot jammer 8437 grief ende ongheual niet of ghecommen 8438 alsser naer volchde by zijnen wiue niet 8439 te gheloouene. Sghelijcx hadde julius 8440 cesar daer wij af spreken zijnder edelre 8441 ende wijzer vrauwen raedt ghehoort ende 8442 ghelooft. De welke bij vele teekenen 8443 die zij zach beteekenende julius doot ende 8444 den afgrijseliken droom die huer bij nach-8445te te vooren ghecommen was dien zij al 8446 julius cezar bediede beduchtende altoos 8447 der crancker auenturen hij en hadde te dier 8448 tijt ten rade waert niet ghegaen daer zij 8449 waren die hem tlijf roofden ende hij en 8450 ware alzo niet ghestoruen. Desghelijcx 8451 pompeyus die de dochtere hadde van julius 8452 cezar gheheeten julie. Ende naer dien een 8453 andere creech gheheeten cornelia: De 8454 welke ten proposte dat gheseit es hem 8455 zo herteliken beminde dat zij om gheenrande* 8456 fortune oft auenture die hem ghebueren 8457 mocht dien niet laten en wilde zonder-
[Folio 157v]
8458linghe als hij bedwonghen was bij noode 8459 vute den lande te vliene ter zee. doen hij vute 8460 den strijde quam daer hij verviel jeghen 8461 julius cezar. zo was deze goede vrauwe bij 8462 hem ende volchdene al omme. Ende 8463 als hij int conijnrijcke* quam van egypten 8464 daer ptholomeus de conijnc van egypten 8465 onder tdecxsel van blijcsepen ende van min-8466nen dat pompeyus in zijn rijcke quam: 8467 Zant jeghens hem menich edel mensche 8468 ende andre te scepe ende veinsden hemlieden 8469 als zij hem met bbijsscepen* ende met min-8470nen jnghehaelt zouden hebben. Maer het 8471 was om hem te vermoordene ende te nyeu-8472ten te bringhene. Ende zeyden hem dat 8473 hij jnt scip ouer terden zoude. daer zij in wa-8474ren. Ende twelke dat zij tot zijnder eere ende 8475 tot zijnder weerdichede zo rijckeliken 8476 verchiert ende ghestoffeirt hadde. Ende 8477 ooc ouermids dattet een schip van voordee-8478le was om voor alle anderen schepen te 8479 varene om te eer te lande te wezene. en-8480de dat zijn volc hem wel volghen zoude 8481 alst mochte. Ende als pompeyus ouer-8482terden zoude zo quam tot hem zijn goede 8483 vrauwe Cornelia ende ontriet hem dat 8484 hijt in gheenre wijs doen en zoude noch 8485 dat hij hem van zijns zelfs volke niet ver-8486vreimden en zoude. Maer hij en wilde 8487 naer huer niet hooren ende hij trac ouer 8488 Ende doen wilde zijn vrauwe met hem
[Folio 158r]
8489ouer trecken. Maer hij belettet ende en 8490 wildes niet ghedooghen. Ooc mede zo was 8491 zij werhouden bij crachte. dies al doe hue-8492ren rauwe began. die huer by bleef. ende 8493 van huer niet en cesseirde tot int hende 8494 van hueren leuene. want niet verre en 8495 was tschip voor huer gheuaren daer 8496 pompeyus in ghetorden was. zij en zach 8497 pompeyus hueren lieuen man jnder ver-8498raderen handen jnt scip zeere deerlic 8499 ende zeere onmenschelike vermoorden. 8500 Doen wilde zij zelue ouer boort springhen 8501 omme tot hem te vlietene. Maer met crach-8502te worde zij wederhouden ende ghelet: 8503 Desghelijcx zo mesvielt hector van troyen 8504 die Coene dat hij zijnre vrauwen raedt 8505 niet en dede. want tsauents te vooren doen 8506 hij tsanderdaechs versleghen was An-8507dromate zijn vrauwe een wonderlic vi-8508sion hadde als oft hector tsanderdaechs 8509 te strijde trocke dat hij daer versleghen zou-8510de worden zonder eenighe faulte. waer 8511 bij deze goede vrauwe van dezen visione 8512 zeere versaecht ende wedersleghen twel-8513ke een droom scheen ofte een fantesye 8514 Maer het en was. want het was een 8515 warachtighe figure ende een prophecie 8516 viel hector hueren man te voete. daer zij 8517 hem in elken aerm een van zijnen zoeten 8518 knapeliken kinderkins brochte. Ende 8519 badt hem ootmoedelike met beeden handen
[Folio 158v]
8520Ende up beede huere knyen dat hij hem 8521 dien dach onderdraghen wilde te strijde te 8522 treckene. want huer inden zin ende inden 8523 moet lach dat hem yet mescommen zoude 8524 Maer dies en achtede hij niet ende dochte 8525 in zinen moet dattet hem een eeuwelic 8526 verwijt ende een onuerwinlike schande 8527 wezen zoude dat hij om eender vrauwen 8528 woorde ende tale eens ghelaten zoude heb-8529ben te strijde te treckene. Dus noch 8530 om huere woorden. noch om bede van hue-8531ren vadere noch van huerer moedere zo 8532 en was hij niet te dweersene hij en wilde 8533 dien dach te strijde trecken zonder verdrach 8534 Twelke hij metter doot becochte alzo zijn-8535der vrauwen an moede ghedreghen hadde 8536 want hij daer van achilles versleghen 8537 worde. Twelke hem lichte niet ghebuert 8538 en hadde hadde hij zijnre vrauwen raedt 8539 ghedaen ende dien daghe te strijde niet 8540 ghetrocken. Van vele ende onuertal-8541like mannen mocht jc v zegghen dient 8542 mesuallen es by dien dat zij huren vrau-8543wen raedt niet ghedaen en hebben. Maer 8544 oft hemlieden mesvalt die hueren vrau-8545wen goeden ende wijzen raedt mesprijzen 8546 ende versmaden zo vele te min zijn zij te
Cap. 29 8547claghene Hier naer zecht rechtuer-8548dichede ende gheift exemple vanden man-8549nen dient wel vergaen es bij dien dat 8550 zij hueren vrauwen raedt ghedaen ende
[Folio 159r]
8551vulcommen hebben. Cappitel .xxix. [miniatuur 75; niet uitgevoerd] 8552V Anden ghuenen dient wel 8553 vergaen es bij dien dat zij 8554 hueren vrauwen raedt 8555 ghedaen ende vulcommen 8556 hebben. zo zal ic dy van 8557 eenighen zegghen ende 8558 late dy dat ghenouch wezen te mijnder 8559 preuue. want zo vele mochte jc dy zegghen 8560 het zoude een proces wezen zonder hende 8561 ende hout van weerden tghuent dat jc 8562 dy vooren int langhe ghezeyt hebbe dat 8563 menighe goede vrauwen. dicwille huer 8564 mans behouden ende verhoet hebben
[Folio 159v]
8565van quade mits hueren rade het welke wel 8566 dienen mach te dezen proposte. De keser* 8567 justinien daer wij hier vooren of ghesproken 8568 hebben hadde een zijn baenraets gheheeten 8569 belisere het welke een clouc ende een vroom-8570dadich ridder was ende den welken de key-8571ser begratiet ende bemint hadde ghelijc hem 8572 zeluen Ende daer omme zo haddene de key-8573ser ghemaect ende ghestelt een oeuerste een 8574 meester ende een gouuernerere* van alle zij-8575nen ridderscepe. ende dedene tot zijnre tafele 8576 zitten ende dede hem dienen ghelijc hem zel-8577uen. Ende betoochde hem zo vele teekenen 8578 van minnen ende van ghemeensaemheden 8579 dat alle de andere heeren ende baroenen den 8580 voirseide baenraeds daer omme zo grooteliken 8581 benijdeden dat zij zeiden dat die baenraets 8582 vute ware om den keyser te vergheuene. En-8583de dat gheloofde de keysere al te haesteliken 8584 Ende daer omme om secretelic den voirseide 8585 baenraeds van weghe te doene zo beual hij 8586 dien dat hij ghijnghe beuechten eene ma-8587niere van volke datmen hiet vandoisen 8588 daer of dat niement en conste te bouen ghe-8589commen ouermids huerer grooter foortse en-8590de menichte. Ende als Belisere dat ver-8591stont dat hem de keysere dat beual zo beken-8592de hij wel ende besief dat hij vut skeysers 8593 gratie ware. ende dat hem de keysere dat 8594 niet beuolen ende* zoude hebben hij en wil-8595dene wech ende doot hebben dies hij zo her-
[Folio 160r]
8596teliken gram ende ontstelt was dat hij 8597 niet grammer wezen en mochte ende schiet 8598 vanden keyser ende ghijnc thuuswaert 8599 ende viel te bedde van gramschepen. En-8600de als zijn goede vrauwe anthonie tskeysers 8601 zustere dat vernam ende zij hueren heere te 8602 bedde vant bedruct mesmaect van vanGa naar voetnoot65 8603 vaerwen ende de tranen inde hooghen en-8604de daer jnne groot medelijden ende deer-8605nisse hadde zo bat zij hem zo vriendelic 8606 als zij conste ende mochte dat hij huer doch 8607 ontdecken wilde sijnen grooten rauwe 8608 ende bedructede. Ende als die goede 8609 vrauwe alle de zake wel verstaen hadde 8610 jnt langhe doen maecte zij een ghelaet 8611 ende eene maniere als oft zij daer of zeere 8612 blijde ware ende vertroostene ten besten 8613 dat zij conste. Ende zeyde heere en hebdy doch 8614 anders niet zo ende truert niet ende stelt 8615 v zeluen. Ende es te wetene dat de wet 8616 ons liefs heeren jhesu cristi al doe eerst jn 8617 ghestelt was ende niet langhe verheuen 8618 en hadde ghezijn. Ende daer omme deze 8619 goe vrauwe die een goede kerstene was die 8620 begonste hem te zegghene heere hebt vul-8621commen betrauwe inden ghecruusten god 8622 ende bijder helpe van hem zo zuldijs al 8623 te bouen commen. Ende oft niders v vermaect 8624 hebben jeghen den keyser ghij zult zo vele 8625 doen met uwer vromichede dat ghijze 8626 luegheneers maken zult van dien dat
[Folio 160v]
8627zij den keysere van v aenghebrocht moghen 8628 hebben. Dus ghelooft my ende en wan-8629haecht noch en mesprijst noch en ver-8630smaet mijn worden niet. Ende alle uwe 8631 hope stelt jnden leuenden god. Ende jc 8632 belooue v dat ghij verwinnen zult Maer 8633 ziet wel dat ghij gheen maniere noch 8634 gheen ghelaet en toocht dat ghij in eeni-8635gher wijs onstelt oft mespaeyt zijt 8636 dat dit de keysere an v begheert heift 8637 zo dat v niement drouue en zie Maer al-8638toos blijde ende chierlic ghelijc te vooren 8639 Ende voort zal ic v zegghen wat wij doen zul-8640len. Eerst zo vergadert v heer van wapenen al-8641zo haesteliken als ghij emmermeer muecht 8642 Maer wacht v wel dat niement en verne-8643me wanneer oft al waer dat ghij vertrec-8644ken wilt ende doet zo vele dat ghij wel voor-8645zien zijt van goeden scepen ende dies couuer 8646 Dan zuldy v heer van wapenen deelen in 8647 tween partien ende metter eender partie zo 8648 zult ghij alzo haesteliken ende alzo secrete-8649teliken* als ghij cont ende muecht recht toe 8650 recht an henen trecken in affriken ende jn-8651den name vanden ghecruusten god ter stont 8652 daer vp slaen vp uwe vianden. ende metter 8653 andere partie van uwen heere van wapene 8654 zo zal ic te dier wijle dat zij v beuechten ende 8655 wederstaen de hauene in nemen ende tpoort 8656 ende voort alle steden burghen ende casteelen 8657 daer wij by gheraken connen. ende zullent
[Folio 161r]
8658al ten zweerde ende ten viere doen ende alzo 8659 muechdis te bouen commen ende anders niet 8660 Belizere anhoorde den goeden raedt van zijn-8661re vrauwen ende hij dede wel. want noch min 8662 noch meer ghelijc zij ghezeit hadde zo ghebuer-8663det ende hij brochte tondere ende verwan zijn vian-8664den Ende vijnc den conijnc vanden vandoizen 8665 Ende aldus bijden goeden raedt van zijnder 8666 vrauwe zo vercreech hij zo edele victorie dies 8667 de keysere hem meer beminde dan te vooren. 8668 Item de keysere alexandre en mesprees noch 8669 en versmade den raedt van zijnre vrauwe 8670 niet die dochter was vanden conijnc darius 8671 conijnc van perssen. Als de uoirseide alexander 8672 beuoelde dat hij vergheuen was ende vut gro-8673ter pijne die hij doochde hem zeluen wilde in 8674 twatre worpen ende versmooren om zijn pijne 8675 te cortene. ende zijn vrauwe die hem tjeghen 8676 quam hoe wel dat zij zijns grooten rauwe 8677 ende medelijden hadde zo bestont zij hem noch-8678tan te vertroostene. ende zeide hem dat hij we-8679derkeerde ende dat hij hem te bedde leyde. ende 8680 dat hij daer zijn edele ontboode ende andere zijn 8681 officieren ende dat hij daer met hemlieden spra-8682ke ende maecte zijn vterste ordenantie ghelijc 8683 eenen conijnc oft keysere toebehoorde. want 8684 eene groote cleenichede ende verminderthede 8685 van zijnen persoone ende van zijnder eere wezen 8686 zoude. waert datmen achter hem zegghen 8687 conste dat jmpatientie oft onuerduldichede 8688 hem verwonnen hadde in zijn hende. Ende
[Folio 161v]
8689aldus zo gheloofde hij den raedt van zijnre 8690 vrauwen ende maecte zijn vuterste ordenan-8691tie ghelijc zulken eenen conijnc oft keysere 8692 toebehoorde [miniatuur 76; niet uitgevoerd]
Cap. 30 8693Vanden grooten weluarene dat der werelt 8694 toeghecommen ende ghebuert es ende daghelicx toe-8695comt ende ghebuert bij vrauwen Capitel .xxx^e. 8696V Rauwe zecht cristine. jc zie en-8697de ic merke onuertallike 8698 duechden ende weluarene 8699 der weerelt toeghecommen en-8700de ghebuert bij vrauwen 8701 ende nochtan zo zegghen 8702 de mannen dat alle quaetheden comt vut 8703 vrauwen. ¶ Andwoorde vrauwe rechtuerdiche-8704de Gheminde vriendinne bij dien dat ic dy 8705 gheseit hebbe zo muechstu aenzien ende merken
[Folio 162r]
8706contrarie van dien. Inder waerhede want het 8707 en es man ter weerelt die zoude connen ghera-8708men oft ghesommeren tweluaren ende de 8709 duechden die ter werelt toeghecommen zijn ende 8710 ghebuert bij vrauwen. Ende dat vermete jc 8711 my bijden edelen ende wijzen vrauwen die de 8712 aerten ende consten ter werelt gheuonden en-8713de ghelaten hebben. Ende of dy niet ghenouch 8714 en zij vanden weerliken duechden die ic dy 8715 gherekent hebbe van vrauwen zo laet dy ghe-8716nouch wezen vanden gheesteliken duechden 8717 die jc dy zegghen zal. Och hoe mach 8718 eenich man ter werelt zo ombekent zo on-8719danckelic oft zo onuerstandel zijn. dat hij 8720 vergheit oft niet en peinst dat ons die poor-8721te vanden eeuwighen leuene ende vanden 8722 paradijse ontdaen ende ontsloten es bij 8723 eender vrauwe. Te wetene bijder reynder 8724 maghet marien. wat mach meerder wel-8725uaert oft zalichede ter werelt zijn. dan dat 8726 god mensche gheworden es. Ende die niet 8727 en achten noch niet rekenen en willen de 8728 groote duechden die de moederen hueren kin-8729deren doen ende bewijzen inder natuere dien 8730 biddic doch dat zij ten minsten rouken en-8731de weghen de duechden aengaende der za-8732lichede ende die niet en vergheten. Ende 8733 omme daer toe te commene zo laet ons be-8734ghinnen jnder ouder juedscher wet. ende 8735 nemen tot ons de gheuarenesse van moy-8736ses gods vercoren vrient. dien god de
[Folio 162v]
8737juedsche wet zelue bescreuen gaf in tween 8738 taefflen vp den berch van oliueten Ende du 8739 zuls beuinden dat die weerde prophete ende 8740 gods vrient bij eender vrauwen verlost was 8741 vander doot. ten tijden dat de jueden waren 8742 in bande ende in seruituten vanden conijnc 8743 van egypten. ende voorsproken ende geprophe-8744tizeert was. dat een man gheboren zoude 8745 worden vuten ebreuschen volke. die tvolc 8746 van ysrael trecken ende verlossen zoude vuten 8747 bande ende seruituten vanden egyptienen 8748 zo ghebuerdet doen moyses van zijnre moe-8749der gheboren was. ende zij hem niet en durs-8750te voesteren dat zij dien in zoeten doukelkins 8751 wand ende leydene in een wiechskin van 8752 biezen. ende steldene alzo inder riuieren in 8753 der gods gheleye vp hope dat hij eywers 8754 an lande zoude moghen commen daer yement 8755 an verlieuen mochte dien der* vute name 8756 ende dedene vp queecken. Emmer alzoot 8757 gode gheliefde dat chermith des conijncx 8758 pharaons dochter vp dien zeluen tijt huer 8759 vermeyen ghijnc lancx der riuieren daer 8760 zij dat wiechskin van biezen jeghenGa naar voetnoot66 stroom 8761 vlieten zach jnder riuieren ende hadde 8762 groote langhenesse om te wetene wat 8763 daer jnne wezen mochte zo verre dat zij 8764 zo groote pooghernie daer omme dede dat 8765 zijt ten cante vander riuieren ghecreech 8766 ende zach datter een dat schoonte* lieflic-8767ste kindekin in lach dat zij noyt zach het
[Folio 163r]
8768welke zo vriendelic vp huer louch dat zijt 8769 met grooter blijsscepe ende minnen an huer 8770 trac vuter riuiere ende droucht met huer 8771 ende deet up queecken ende zeide dattet hue-8772re ware. Ende omme dieswille dattet 8773 bij miraclen gheen vreimde vrauwe zu-8774ghen en wilde zo dede men hem hebben een 8775 ebreeusche voestere Deze moyses in zijn 8776 vpwassen wort hij gods vercoorne. ende 8777 was de ghuene dien god de juedsche wet 8778 zelue bescreuen gaf in tween taeffelen vp 8779 den berch van oliueten. ende de ghuene die 8780 tjuedsche volc trac ende verlossede vute den 8781 banden ende seruituten vanden egyptienen 8782 ende was een voorganghere ende een belee-8783dere der kinderen van ysrael De welke hij 8784 drooch voets leedede duer die roode zee daer 8785 pharao ende zijn heer dieze volghen wil-8786den midden in verdroncken bleuen ende 8787 versmoort. Ende aldus zo hoordy wat 8788 grooter weluarene den jueden ghebuer-8789de bij dier vrauwen die moyses vuter ri-8790uiere visschede ende zelue dede voeste-8791ren ghelijc hueren kinde
Cap. 31 8792Hier naer staet bescreuen van Iudich 8793 der edelre vrauwn* .Cappitel. .xxxi^e.
[Folio 163v]
[miniatuur 77; niet uitgevoerd] 8794I Vdich die edele vrauwe De welke 8795 een wedewe was die verlossede me-8796de tvolc van ysrael ende dede hem 8797 ontset ten tijden dat Nabugodonosor 8798 de tweetste ghezonden hadde olopher-8799nes met alle zijnen ridderscepe up 8800 de jueden. Naer dat hij in ghecreghen hadde 8801 tland van egypten. Ende alzo olophernes 8802 met grooter macht de jueden beleghen 8803 hadde in eender stede daer zij nyeuwers vute 8804 en mochte ende hij die zo verre ghebrocht 8805 hadde dat zij hemlieden niet meer ghehou-8806den en consten. Ende hadde hemlieden vute 8807 alle huere conduten twatere ghestolen 8808 Ende huer victaille hemlieden ghefail-8809giert was. ende al huerlieder troost ende
[Folio 164r]
8810hope ter neder was. den voirseiden olopher-8811nes te moghen wederstane. ende waren 8812 vp den prick om hemlieden vp te gheuene 8813 .Olophernes* dieze zo zwaerlic dreechde 8814 dies zij in grooten rauwe waren. zo vielen 8815 zij alle gadere in ghebede te gode die bynnen 8816 der stede waren. hem biddende dat hij deer-8817nesse ende compassie hebben wilde van zij-8818nen volke ende die behoeden ende beschermen 8819 wilde vuten handen van hueren vianden 8820 dies god huerlieder bedinghe hoorde. Ende 8821 ghelijc dat hij tmenschelike gheslachte 8822 verlossen wilde by eender vrauwen zo wil-8823de hij in diesghelijke dat juedsche volc ooc 8824 mede verlossen bij eender vrauwen. Ende aldus 8825 in deser stede zo was een edel wedewe ghe-8826heeten judich. jonc ende vuter maten schoo-8827ne. Maer zij en was zo schoone noch zo beha-8828ghel niet van aenziene ende van manieren 8829 zij en was vele zuuerere ende reyndere van 8830 herten ende van ghedochten ende in als 8831 duechdelic. De welke judich groot mede-8832lijden ende compassie hadde metten juedschen 8833 volke ouermids der grooter stranghicheit 8834 ende verdriet daer in dat olophernes dat 8835 hilt. Ende eempaerlike bat gode nacht 8836 ende dach. dat hij dat vertroosten ende ver-8837lossen wilde. ende daer toe zo boot zij huer 8838 zeluen ende beual huer gode zo datze god 8839 hoorde ende jnspireirdeze. ende zij nam in 8840 huer een clouckicheyt ende een vromichede
[Folio 164v]
8841ende dede zo vele dat zij met eenre dienstvrau-8842we oft cameriere by auonde buten der ste-8843de int heer ghijnc daer olophernes lach met 8844 zijnre macht. Ende als de ghuene die theer 8845 waecten ende de wake deden dit schoone 8846 wijf aenzaghen ende vernamen. De wel-8847ke zo vutnemende schoone ende claer blijn-8848kende was jeghen der manen. zo ghijn-8849ghen zij huer tjeghen ende vinghense ende 8850 leedenze ter stont in de tente oft taberna-8851kle daer olophernes in lach. De welke 8852 olophernes judich ontfijnc in grooter eeren 8853 ende dancbaerheden ouermids dat zij zo vut-8854nemende schoon ende behaghel was. Ende 8855 daer toe zeere costelic ende zeere dierbaerli-8856ken ghetoomt ende verchiert. ende olopher-8857nes dedeze bij hem neder zitten ende bemerc-8858te huer schoonheit ende alle huere zedebaer-8859heit ende manierlichede. zo dat hij die vuter-8860lic wort begratiende. ende ontfunct van 8861 huerer minnen. Dies hij huer groot pri-8862uilege gaf. want hij gebodt. dede ouer 8863 al zijn heer. dat die edele vrauwe met hue-8864ren dienstwijue oft cameriere tot allen tij-8865den bij nachte ende bij daghe ouer al theer 8866 zoude moghen gaen ende keeren daert huer 8867 gheliefde zonder dat yement zo clouc oft zo 8868 coene ware dat hij die lettede aensprake 8869 oft aenuaerdede vp zijn lijf. Maer zie* die 8870 anders vooren hadde bat altoos gode in hue-8871rer herten dat hij huer hulpe ende onderstant
[Folio 165r]
8872wezen wilde om te vulcommene huere goe-8873de meeninghe. dat was tvolc te verlosse-8874ne vut des tyrants handen olophernes. 8875 dien zij altoos in talen hilt met zoeten wor-8876den Ende als den derden dach ghecommen 8877 was. dat judich aldus int heer van olopher-8878nes gheweist hadde zo dede olophernes 8879 tsauonts een groot auentmal reeden daer 8880 hij alle zijn heeren festijerde om judichs 8881 wille zo dat hij vele wijns nam ende ve-8882le spijzen. ende wordt verwaermt ende ver-8883hit inder natueren up die schoone judich 8884 ende hij en wilde niet langher beyden zij 8885 en zoude dien auont bij hem slapen. Dus 8886 ontboodt hijze te zijnen bedde ende hij zei-8887de huer zijnen wille. het welke zij hem niet 8888 en ontzeide. Maer zij badt hem dat ouer-8889mids der meerder eerbaerhede van huer 8890 dat hij dien nacht al tvolc vut zijnre 8891 tabernacle zoude doen bliuen dat bij hem 8892 plach te wezene zonder alleenlic huer 8893 dienstwijf oft cameriere ende dat hij 8894 vooren in zijn bedde ghijnghe zij zoude in 8895 goeder trauwen omtrent der middernacht 8896 tot hem commen als al zijn volc sliepe en-8897de dat en zoudze niet laten in eenigher 8898 wijs. twelke olophernes huer accordeer-8899de Dus zo ghijnc olophernes slapen 8900 ende judith viel in huer ghebede gode bid-8901dende eempaerliken dat hij in huer ver-8902saecht vrauwelic herte een clouckicheit
[Folio 165v]
8903ende een sterckicheit in zenden wilde om zijn 8904 volc te verlossene vute des tyrants handen 8905 van olophernes. Ende als judich meende 8906 dat olophernes vaste in slape ware zo quam 8907 zij al heymelic met huerer cameriere tot 8908 voor tbedde van olophernes ende hurcte zeere 8909 nauwe oft olophernes in slape ware. ende 8910 zij beuandt dat hij zeere stiue sliep. Doen 8911 zeide die goede vrauwe tot huerer cameriere 8912 die heere die es met ons. ende aldus zonder 8913 eenighen vaer oft versaghenesse zo greep zij 8914 een zweert dat ten hoofthende van olopher-8915nes bedde hijnc. ende zij tract vuter scheede 8916 zegghende tot gode in huerer herten Almoe-8917ghende god nv versterke ende vermeerse 8918 die cracht ende die sterkichede van mijnder 8919 aermer macht in dit werc dat jc bestaen 8920 hebbe ter eeren ende ten loue van dijnen ghe-8921benediden name. om dijn volc te verlossene 8922 vut zijnre vianden handen. vp dat ic daer bij 8923 eeuwelic louen ende dancken mach. ende 8924 dijn aerm volc bekennen mach de duecht 8925 tweluaren ende de zalicheit die hemlieden by 8926 dy nu wert ghedaen. Ende met dien zo hief 8927 zij dat zweert vp met alle huerer cracht 8928 Ende god verleende huer sterckicheyt ende 8929 vromichede. ende zij slouch olophernes daer 8930 mede zij* hooft of tot den schouderen zonder 8931 dat yement dat hoorde oft gheware worde 8932 Ende als judich olophernes alzo zijn hooft 8933 of ghesleghen hadde zo stac zij dat hooft in
[Folio 166r]
8934huer maelkin ende streec ter stont ter stede 8935 waert an met huerer cameriere duer theer 8936 ende yeghelijc lietse gaen. want niement 8937 en mochte huer letten aenspreken noch 8938 aenveerden vp zijn lijf by priuilegien dat 8939 olophernes huer ghegheuen hadde alst 8940 vooren ghezeit es. zo verre dat zij ter poorte 8941 vander stede quam. ende daer bestont zij 8942 te roupene ende te zinghene an de wach-8943ters vander stede. kinderen laet in Die 8944 heere es met ons. Ende doen zij in ghe-8945laten was. ende zij den volke toochde thooft 8946 van olophernes ende zij hemlieden verre-8947kent hadde alle huere gheuarenesse. god 8948 wat blijsscepen ende wat vruechden dat 8949 zij dreuen Alst redelic was. Dus gre-8950pen zij dat hooft ende stakent vp een peert-8951se ter poorten vute. daerwaerts dat theer 8952 lach van olophernes Ende clouc ter wa-8953pene zo sloughen zij ter stont ten here 8954 wart in vp huere vianden die noch te 8955 bedde laghen ende versloughen al dat 8956 zij vonden. Ende als die vanden here 8957 ter tenten quamen oft ten tabernacle 8958 daer olophernes in lach ende zij dien al-8959zo vermoort vonden in zijn bedde ende zij 8960 thooft ter stede ter poorten vut zaghen 8961 steken zo waren zij met allen mestroost 8962 ende hueren moet wedersleghen. Ende 8963 den anderen voor bij vlyen mochte die en 8964 verbeyde den anderen niet. Ende aldus
[Folio 166v]
8965zo was tjuedsche volc bij judith verlost 8966 vut olophernes handen [miniatuur 78; niet uitgevoerd]
Cap. 32 8967Vander Conijnghinne hester 8968B ijder edelre ende // .Cappitel xxxij^e. 8969 wijzer Conijnghinne hes-8970ter zo wilde god ooc mede 8971 zijn volc verlossen vuten 8972 bande ende seruitude van 8973 den conijnc assuerus. Deze assuerus 8974 was een conijnc van grooter macht bouen 8975 allen conijnghen. ende hij bezat menich 8976 conijncrijcke. hij was een heydene ende 8977 hilt de jueden in zijn subiectie ende in 8978 seruitude. Ende alzo hij dede bezoucken 8979 in allen conijncrijken die alre edelste 8980 ende schoonste ende beste bewezene ende
[Folio 167r]
8981gheleerde maechden diemen vinden conde. om-8982me vute alle dien eene te verkiesene die hem 8983 best behaghen zoude om zijn vrauwe ende zijn 8984 conijnghinne te wezene. Ende onder meer 8985 andere zo was hem toegebrocht die edele 8986 ende wijze maecht hester van gode vercore-8987ne. ende was vuten ebreeusschen volke ghe-8988boren. De welke hester den conijnck assue-8989rus zonderlinghe behaghede bouen allen 8990 anderen maechden zo verre dat hijze trau-8991wede ende maectese conijnghinne. ende hij be-8992mindeze met alzo grooter minnen dat hij 8993 huer gheen tijt en ontzeide tgoont dat zij 8994 an hem begheeren wilde. Daer naer ghe-8995buerdet dat een valsch louetutere gheheeten 8996 Naman. den conijnc altoos te halze lach 8997 ende de jueden zo vermaecte jeghen hem als 8998 dat hij vuter name vanden conijnc ende 8999 den conijnc niet wetende gebodt dede dat-9000men alle de jueden vanghen ende dooden zou-9001de daer menze ghecrijghen conste zonder 9002 verdrach. Maer van dezer zake zo en wiste 9003 de conijnghinne hester niet. want hadzijt 9004 gheweten het hadde huer zeere ghedeert. 9005 datmen huer volc alzo veruallen hadde ende 9006 veruolcht. Nietmin een huer oom ghehee-9007ten mardocheus die als een oeuuerste* en-9008de een hooft der jueden was. die liet huer 9009 weten. wat de conijnck ouer de jueden ghe-9010boden hadde biddende ootmoedelike dat 9011 zij dat remedieren wilde zeere haestelike
[Folio 167v]
9012want den tijt zeere cort was dat men des 9013 conijncx ghebod ende sententie executeren 9014 ende vulcommen zoude. Van dezer tijdinghe 9015 zo was de conijnghinne zeere rauwich 9016 ende bezwaert van zinne ende ghijnc tot 9017 huerer camere waert. ende zij vercleedede 9018 huer ende pareerde vp huer alre rijckelicste 9019 ende alre chierlicste dat zij conste ende mochte 9020 ende met hueren maechden ende dienst-9021vrauwen ghijnc zij vermeyen ende spatie-9022ren in eenen schoonen liefliken bogaert 9023 daer zij wiste dat de conijnc huer heere 9024 ware. ende ghijnc hem tjeghen ende viel 9025 hem te voete. ende groetedene in alre ootmoe-9026dicheden. Die conijnc assuerus wien 9027 zonderlinghe behaechde huer groote oot-9028moedichede. ende die verliefde in huer vut-9029nemende schoonheit ende claerhede die 9030 riepze tot hem. ende zeide huer dat zij hem 9031 bidden zoude tghuent dat huer gheliefde 9032 ende het zoude huer ghebueren. Ende die 9033 edele vrauwe zeyde. hoe dat zij te dier stont 9034 niet meer en badt noch en begheerde dan 9035 alleenlic dat hij ten palaize ghijnghe 9036 ter maeltijt. ende dat hij Naman zijnen 9037 prouost bij hem name. Het welke de 9038 conijnc huer minlic consenteirde ende 9039 hij deedt. Ende alzo de conijnc assue-9040rus drie daghen lanc open hof ghehou-9041den hadde met zijnder vrauwen ende met 9042 Naman. ende meer andere. Ende hij jn
[Folio 168r]
9043zo grooten dancke ende bequamelichede nam 9044 die groote eere chiere weerdichede ende reue-9045rencie die hem hester boodt zijn conijnghin-9046ne zo en wilde hij huer niet verdraghen 9047 zij en zoude eenegherande groote zake an 9048 hem begheeren ende het zoude huer ghe-9049bueren. Doen viel zij hem te voeten in 9050 alre ootmoedicheden. ende in teekene van 9051 dien custe zijn handen ende zijn conijnclike 9052 ceptre die hij in zijn handt hadde. ende 9053 worde deerlike weenende. ende badt hem 9054 ootmoedeliken dat hij zijnen toren ende e-9055uelen moet wilde laten zinken dien hij 9056 vpghenomen hadde jeghen den jueden 9057 ende dat hij diere medelijden ende compas-9058sie hebben wilde. want zij volc van hue-9059ren bloede waren. ende naer dat zijn conijnc-9060like gratie ende ghenade vp huer ghe-9061uallen ware dat zij zijn onderdaneghe 9062 vrauwe ware. Hoe wel dat zij huer dies 9063 niet weerdich en kende. dat hij doch huer 9064 gheslachte ende die van huerer natie 9065 niet en wilde alzo smadeliken laten ver-9066deruen ende te nyeuten bringhen. Doen 9067 vraechde de conijnc assuerus met eenen 9068 grammen moede. Vrauwe wie zoude dat 9069 wezen die dat doen zoude. Doen and-9070woorde die vrauwe hoe dat Naman pro-9071uost die daar voor ooghen stont vuter na-9072me vanden conijnc ghebodt ghedaen had-9073de datmen alle de jueden vanghen ende
[Folio 168v]
9074dooden zoude daer mense ghecrighen conste 9075 Ende om cort verhalen de conijnc hier 9076 of niet wetende. wederriep dat ghebodt ende 9077 die sentencie. Ende naman die dat ghe-9078brauwen hadde die wort daer omme ghehan-9079ghen ende verworcht. Ende mardocheus 9080 de oom vander conijnghinne die wort pro-9081uoost ghestelt inde stede van Naman. En-9082de de jueden die worden bevrijt ende ghepri-9083uilegiert bouen allen anderen volcke en-9084de de meeste gheeerde. Ende ghelijc dat 9085 onze heere jhesus cristus zijn volc eenewarf 9086 verlost hadde bij eender vrauwen Judith 9087 alzo wilde hij dat weder bij eender vrauwen 9088 beuryen ende verlossen als by hester. En-9089de en peinst niet dat deze twee vrauwen 9090 alleenlic zijn inder helegher ghescrifte 9091 daer bij dat god te diuerschen stonden zijn 9092 volc heift willen beuryen ende verlossen 9093 want daer meer andere heblen* ghezijn 9094 die jc achter late ende verzwijghe om 9095 de cortinghe Als delbora. Thecindes. daer 9096 vooren af ghesproken es. ende meer andere
Cap. 33 9097Hier naer volcht Vander vrauwen 9098 van Sabine .Capitel. .xxxiij.
[Folio 169r]
[miniatuur 79; niet uitgevoerd] 9099V Ander vrauwen van sabine 9100 inde oude wet. zo mochte jc 9101 dy ooc vele zegghen ende by 9102 bringhen. die in ghelijker 9103 wijs cause waren conijnc-9104rijcken ende steden te behou-9105dene ende te verlossene. Maer van tween 9106 merkeliken exemplen te dezen proposte 9107 zo zal ic my in dezer materie ghelijden: 9108 Ten tijden dat remus ende romulus 9109 ghefondeirt hadden de stede van roome. 9110 Ende romulus groot volc jnde stede van 9111 roome ghebrocht ende ghestelt hadde 9112 om te bewuenene. twelke volc al meest 9113 ridderen ende edele mannen van wapenen 9114 waren. de edelste de cloucxste ende mach-9115tiste* die hij yewers hadde connen ghecrijghen
[Folio 169v]
9116ende hem ghedient hadden in velerande 9117 victorien die hij ghehadt hadde. zo en rus-9118tede romulus niet hij en hadde gheerne 9119 ghezien dat zij vrauwen met hemlieden 9120 ghehadt hadden om generatie daer of te 9121 crijghene die de stede inde name van hem 9122 voortan bezeten hadden. Maer en conde niet 9123 wel maniere gheuinden hoe dat hij dat 9124 best by bringhen zoude dat hij ende zijn 9125 volc ghehuwet worde. Ouermids dat de 9126 conijnghen princen ende heeren van daer 9127 omtrent hem zeere ontsaghen eeneghe 9128 ghemeenscip met hemlieden te hebbene 9129 om dat hemlieden dochte dat zij zo wildt 9130 zo vlieghende ende zo fiere lieden waren 9131 ende zo wonderlic. ende en wilden den 9132 rommeynen huer kinderen niet gheuen 9133 in huwelike. Ende daer omme zo adui-9134seirde hem romulus van eender grooter 9135 list ende scalkernye ende dede becondeghen 9136 eenen grooten tornoy ende een steecspel 9137 biddende ende begheerende dat alle co-9138nijnghen princen ende heeren aldaer ronds-9139omme ghezeten daer gheliefde te commene 9140 ende dat zij huer vrauwen kinderen ende 9141 maechden ende joncfrauwen met hem-9142lieden bringhen wilden omme de feeste zo ve-9143le te meer te eerene ende te verchierene 9144 ende de ghenouchte ende de ghenouchteGa naar voetnoot67 9145 ende de feestelichede te ziene alzo wel van-9146den heeren ende ridderen van bynnen als
[Folio 170r]
9147van buyten. zo dat ten daghe datmen dat 9148 voirseide tornoy ende dat steecspel doen zoude al-9149daer groot zwaer volc quam van allen zijden 9150 Edele ende onedele mannen ende vrauwen. 9151 om de rijckelichede ende de feeste te ziene en-9152de te aenschauwene. Onder al zo brochte 9153 daer de conijnc van sabijnen met zijnder 9154 vrauwen een zijn dochtere dat was eene 9155 vutnemende schoone maecht. Ende dat 9156 tornoy ende dat steecspel was gheleit en-9157de gheordineert buten der stede in een schoon 9158 lieuelic dal beneuens eenen berghe. Ende 9159 waren de zaten van allen dien vrauwen en-9160de zonderlinghe vanden edelen rekewijs 9161 gheordineert midden vp dien berch onder 9162 alzulke behemeltheden als daer toe ghe-9163maect waren. Ende daer zo pijnde ende 9164 poochde hem elc ridder vp anderen zijn vro-9165michede ende cloucheit te tooghene. ende 9166 te opembarene. want int aenzien van-9167den schoonen vrauwen huer herten bade-9168den ende verfrayden ghelijc nature bewijst 9169 Ende als die heeren alzoo eene goede wijle 9170 ghetornoyt hadden ende ghesteken. ende 9171 romulus dochte dat het tijt was zijn vp-9172stel te vulcommene zo dede hij blazen 9173 eenen grooten hoorene van eenen olyphant 9174 Bijden welken de voirseide ridderen ende 9175 heeren ghenouch verstonden wat romu-9176lus daer mede meende. Dus schieden 9177 zij van malcanderen vuten spele ende
[Folio 170v]
9178reden alle ghelijc ten berghe waert vp. en-9179de romulus die aenuaerde des conijncx 9180 dochtere van sabinen. ende voort elc van-9181den ridderen ende heeren de ghuene die hij 9182 eerst ghecrijghen conde ende trostenze met 9183 crachte achter hem vp huer peerden ende 9184 reden daer mede ter stede waert in. ende 9185 slooten de poorten vander stede. Daer zo 9186 was groot ghecrijsch ende handgheslach 9187 ouer beeden zijden. Te wetene buten van-9188den ghuenen diens kindt zustere oft nich-9189te daer wech gheuoert waren. Maer al 9190 huer mesbaer en mochte hem niet hel-9191pen. Maer met grooter feesten ende jolyte 9192 zo trauwede romulus des conijncx dochtere 9193 van sabine. ende voort elc de zijne. Ter 9194 cause van welken ontschake groote hoor-9195loghen rezen. want alzo houde als de 9196 conijnc van sabijnen conde ende mochte 9197 zo brochte hij een groot machtich heer 9198 jeghen de rommeynen. Maer zo lichte 9199 en waren zij niet tonder te bringhene. 9200 want zij waren van te vele vromer da-9201den. Vijf jaer lanc zo hadde die hoor-9202loghe gheduert te dien tijden als beede 9203 de parcien* met alle huerer macht jeghen 9204 malcanderen te velde commen zouden. ende 9205 was ghescepen datter vutnemende 9206 groot verlies van volke ende bloetstur-9207tinghe ouer beeden zijden wezen zoude 9208 Ende al doe zo waren de rommainen vut
[Folio 171r]
9209ghetrocken te velde in zeere schoonder orde-9210nantie verbeydende huere vianden. En-9211de te wijle zo ontboodt de conijnghinne 9212 vanden rommainen alle de vrauwen van-9213der stede bij huer te parlemente jnden 9214 tempele. Ende als zij alle vergadert wa-9215ren. zo begonste de conijnghinne die bo-9216uen allen zeere wijs ende schoone was 9217 hemlieden te zegghene ende te onderwij-9218zene aldus. Ghij gheheerde vrauwen 9219 van sabine mijn lieue ghezusteren ende 9220 ghespeelneden. ghij weet wel den ontscaec 9221 die van ons allen ghebuert es. ende ghe-9222schiede bijden ghuenen die nv ons mans 9223 zijn. Om welker zaken wille onze vaders 9224 ende broeders vrienden ende maghen met 9225 onzen mannen groote ende stranghe hoor-9226looghe houden. zo dat van onzent weghen 9227 deze oorloghe in gheender manieren ghecist 9228 noch belet en mach worden. wie wint of 9229 wie verliest het en zij grootelic tonzen ver-9230driete ende tonzer schade. want worden 9231 onze mannen versleghen zo bliuen wij 9232 wedewen ende ons stonde dat grooteliken 9233 te betruerene alst redelic es om onzer 9234 kinderen wille die wij van hemlieden heb-9235ben ende weezen wezen zouden. Ende oft 9236 onze mans de victorie ghecreghen. ende 9237 onze vaders ende broeders. vrienden ende 9238 maghen versleghen worden zo es ons 9239 grooten druc ende rauwe nakende. ende
[Folio 171v]
9240wij hebben ons grootelic tontsiene der groo-9241ter moort die om onzen wille alzo ghebuert 9242 ware. Ende alzo ict nv beghonnen zie zo 9243 cant qualiken anders wezen. Ende daer 9244 omme zo zoude my dincken dattet een gro-9245te weluaert ware dat bij ons eenighen raed 9246 geschoren ende gheuonden worde dat pays 9247 ende vrede ghemaect worde onderlinghe 9248 ende deze oorloghe ter neder gheleyt. Dus 9249 eist dat zake dat hulieden alle ghelijcke 9250 ghelieft my te volghene ende te doene dat 9251 ic v zegghen zal. jc hope dat wij dies wel 9252 zullen te bouen commen. Te dezen zoeten 9253 woorden vander conijnghinne. zo andwoor-9254deden alle de vrauwen ghemeenlike: 9255 Vrauwe ghebiedt ouer ons ende wij 9256 zullen v alle obedieren. Doen ontcleede-9257de huer de conijnghinne van haren rijc-9258keliken ghewaden ende dede alle simpe-9259le cleederen an. desghelijcx zo deden alle 9260 de vrauwen ende alzoo bloots hoofs met-9261ten hanghenden hare ende baeruoet. ende 9262 de ghuene die kinderen hadden die namen 9263 huer kinderen in hueren aerm. oft. Na-9264menze bijder handt. Dus was daer 9265 groote menichte van kinderen behaluen 9266 alle de vrauwen die beurucht waren 9267 ende alzo ghijnc de conijnghinne vooren 9268 ende alle de andere vrauwen die volchden 9269 huer in deerlike processien tot dat zij qua-9270men te velde daer beede partien alle
[Folio 172r]
9271ghebatilliert ende ghereet stonden omme 9272 in malcanderen te rijdene ende den strijt te be-9273cortene ende daer liep zij tusschen beede den 9274 bataillen zo dat zij niet vergaderen en moch-9275ten zij en haddenze alle gadere ouerreeden 9276 Ende daer vielen zij alle gadere te voet crijs-9277chende ende roupende met deerliker stemmen 9278 O Lieue vaders ende broeders vrienden ende 9279 maghen ouer deen zijde. Ende ghij onze man-9280nen bescudders ende troostenaers ouer ander 9281 zijde. Om die minne gods maect pays onder-9282linghe. oft laet ons ghelijke hier met 9283 v steruen. Ende als de mans huer vrau-9284wen ende huer kinderen daer zaghen. het es 9285 goet te bemoedene dat hem zeere verwonder-9286de ende dat zij zeere waren versaecht. ende 9287 zeere noode hadden zijze ouerreden oft ghe-9288quetst. Desghelijcx vander ander partie 9289 als zij huer dochteren zo ontfaermelic hoor-9290den roupen ende crijschen. ende zij huer schoo-9291ne kinderkins aenzaghen het es goet te be-9292moedene dat hemlieden zeere wee te moede 9293 was. zo dat der vrauwen ootmoedt compas-9294sie ende deerlichede ouerdrouch. ende der man-9295nen herten ouer beeden zijden vermuereweden 9296 ende by rechter natueren bedwonghen wor-9297den hueren euelen moet vp malcanderen 9298 te laten zijnkene. ende huer wapenen af te 9299 legghene ende malcanderen te nemene jn 9300 den aerm in teekene van vulstandighen 9301 payse ende vrede. Daer aenvaerde de
[Folio 172v]
9302conijnghinne de conijnc van sabinen hue-9303ren vadere an deen zijde ende hueren heere 9304 te zamen an dandere zijde. ende alzo voort 9305 elke vanden voirseide vrauwen de zijne. Ende 9306 leedenze goede gheurienden ter stede waert 9307 in. daer hemlieden namaels groote eere 9308 ende groote chiere bewezen was. Ende 9309 aldus bijder wijsheyt ende bijder duecht 9310 van dezer goeder vrauwen zo waren de 9311 rommainen ende de Sabinoisen onderlin-9312ghe bewaert ende verlaten van grooter 9313 moort. die onderlinghe hadde mueghen 9314 ghebueren alst vooren bewezen es [miniatuur 80; niet uitgevoerd]
Cap. 34 9315Van eender Edelre vrauwen diemen 9316 heet Vecurie .Chappitre .xxxiiij.
[Folio 173r]
9317V Ecurie was een edele vrau-9318we van roome gheboren 9319 ende hadde eenen zone ghe-9320heeten martien. ende was 9321 een man van grooter du-9322echt clouc subtijl ende 9323 beraedsamich. ende daer toe vroom ende 9324 coene. Die zelue martien die was van 9325 den rommainen met grooten heercrachte 9326 vutghezonden jeghen den corienen daer 9327 hij victorie ghecreech. waer omme dat hij ver-9328naemt wort ende gheheeten was Coriolus 9329 Bij dezer zake worde deze Martien zeere 9330 vpghetrocken ende gheeert zo dat hij al 9331 tregement van romme in zijnen handen 9332 ghecreech. Maer mids dattet een zeere 9333 wisselbare ende dangereuze zake es 9334 peuple oft ghemeente te yeghelijcx dan-9335ke te regierene zo condempneirden de rom-9336mainen ten hende. ende bienen buten der 9337 stede. Des hij hem zeluen daer naer wel 9338 wrac. want hij hem betrac bijden ghuenen 9339 die hij daer te vooren tonder gebrocht had-9340de. ende deedze weder rebelleren jeghen 9341 de rommainen. ende die maecten hem huer 9342 capitaine. ende quamen met grooter heer-9343cracht voor de stedeGa naar voetnoot68 ende deden groote 9344 schade al omme daer zij leden. Ende dit 9345 ontsaghen hem de rommainen zeere Dus 9346 ouermids der vreeze. ende den dangiere 9347 daer zij hemlieden in vonden zo zonden zij
[Folio 173v]
9348an hem eerst boden ende ambassaden omme 9349 te payse te sprekene. Maer martien die en 9350 wilder niet naer hooren. Noch anderwarf 9351 zonden zij an hem. Maer het en batede niet 9352 Ende niet te min zo en leden zij groote scha-9353de. Derde warf zo zonden zij an hem. de 9354 bisscoppen ende priesters vander stede met 9355 hueren priesterliken habiten vercleet Bid-9356dende om pays in alre ootmoedichede. Maer 9357 zij en verworuen niet. zo dat de rommainen 9358 niet en wisten wat zij meer doen zouden om 9359 zijnen pays ende vrede te crijghene. Emmere 9360 dat zij een groot deel vanden vrauwen vander 9361 stede zonden Bijder edelre vrauwen vecu-9362rie martiens moedere huer ootmoedelike bid-9363dende dat zij an hueren zuene martien zo 9364 vele doen wilde dat zij pays ende vrede met 9365 hem vercreghen. zo dat deze edele vrauwe ve-9366curie mitsgaders den anderen vrauwen 9367 vander stede processie wijs ghijc* tot hue-9368ren zuene. De welke zo wanneer dat hij 9369 zijnre moeder vernam zat of van zijnen 9370 peerde ende ghijnc huer tjeghen ende ont-9371fijncse minlic in zijnen aermen ende boodt 9372 huer alzulke eere ende weerdichede als den 9373 kinde zijnder moeder te biedene betaemt 9374 Ende als zoe hem begonste te biddene voor 9375 de rommainen zo zeide hij huer dat eender 9376 moeder betaemde ende behoorde hueren kin-9377de te beuelene. ende niet te biddene. Niet 9378 min wat zij begheerde en zoude huer niet
[Folio 174r]
9379gheweyghert zijn. Ende aldus bij dezer 9380 edelre vrauwe vecurie zo was de stede van 9381 roome behouden ende bewaert voor huers 9382 zuens thooren ende wrake ende voor des-9383truxie. Ende zij verwarf zijnen pays en-9384de zijnen vrede. twelke alle de ambassa-9385deurs bisscoppen ende prelaten ende andere 9386 vander stede niet en hadden connen doen 9387 daer te vooren [miniatuur 81; niet uitgevoerd]
Cap. 35 9388Vander coneghinne van vranckerike ghe-9389heeten Cortilde Capitel xxxv^e 9390A lsmen ghedijnken zal der 9391 grooter weluaert die by 9392 vrauwen toeghecommen zijn 9393 aengaende tgheestelike 9394 ghelijc hier vooren ghen-9395ouch betoocht es. ende noch naer volcht
[Folio 174v]
9396Ne was Cortilde des conijncx dochter van 9397 bourgoingnen. des conijncx clodardus 9398 van vranckericke wijf niet de ghuene 9399 van wien ende bij wien tghelooue ons 9400 heeren jhesu cristi. eerst ghespreet ende ghe-9401uesticht was. onder de conijnghen prin-9402cen ende edelen van vranckericke. Hoe 9403 mochte eenich meerder weluaert oft za-9404licheit gheschien dan die edele conijn-9405ghinne dede. want van dies dat zij een 9406 goet kerstine was ende inder ziele ver-9407licht int kerstin ghelooue zo en cesseir-9408de zij nacht noch dach tijt noch huere 9409 hueren heere den conijnc tkerstin gheloo-9410ue vromelic an te predeken hem bidden-9411de dat hij dat helich ghelooue ende het 9412 doopsele aennemen wilde. Ende want 9413 hij ten eersten zeere hart daer jeghen viel 9414 ende dies niet en achtede. Maer versma-9415dede zo badt zij daghelicx onzen lieuen 9416 heere dat hij den dau van zijnder ghe-9417benedider gratie vp hem wilde laten da-9418len ende zijn herte ontvonken ende ver-9419lichten met den heleghen kerstin ghe-9420looue. zo vele ende zo jnnelike dat zij badt 9421 dat onze lieue lieue* heere jhesus cristus 9422 ten hende huer bede hoorde ende ontvon-9423kede ende verlichtede des conijncx herte 9424 met den kerstin ghelooue in zulker wijs 9425 als dat hij vp eenen tijt te strijde voor 9426 jeghen den conijnc van almaengnen
[Folio 175r]
9427daer den strijt ouer zijn zijde becraecte: 9428 Doen slouch de conijnc clotarius zijn oo-9429ghen ten hemel vp. ende riep an gode met 9430 grooter begheerte ende met luder stemmen 9431 aldus. O almachtich heere in wien mijn 9432 vrauwe mijn conijnghinne zo vaste ende 9433 zo herteliken ghelooft. wilt my in dezen 9434 strijde in staden staen. Ende ic ghelooue 9435 dy dat ic dijn helighe kerstin ghelooue 9436 aennemen zal ende daer in bliuen ende 9437 perseuereren tot der doot. Ende hij en had-9438de dat woort zo houde niet ghesproken de 9439 auentuere vanden strijde en keerde te zijn-9440der bate ende hij creech victorie. Des hij 9441 gode grooten danc ende lof zeyde. ende al-9442zo houde als hij vanden strijde quam zo 9443 dede hij hem doopen ende alle zijn edelen 9444 ende al tvolc dat met hem ten strijde ghe-9445zijn hadde. ende die tghelooue niet aen-9446gaen en wilden die dede hij dooden. Beken-9447nende dat bijder jnnegher bede van zijn-9448re vrauwen ende conijnghinne Cortilde 9449 tkerstin ghelooue daer aen ghegaen was 9450 des zint dier tijt godelof in vranckerike noit 9451 heyden conijnc en heift ghezijn. Twelke 9452 gheenen anderen keyseren oft conijnghen 9453 alzo ghebuert en es. Ende daer omme 9454 eist datmen ter ghedinckenessen ende ter 9455 eeren van dien den conijnc van vrancke-9456rike zindt dier tijt altoos toeghezeit en-9457de toeghegheuen heift cristianissimus
[Folio 175v]
9458rex. dats te zegghene die alre kerstelic-9459ste conijnc van kerstinrike. Dus wildic 9460 verhalen alle de duechden die bijden vrau-9461wen toeghecommen ende ghebuert zijn in eer-9462derike het zoude te lanc wezen omme te be-9463scriuene. Maer alzo verre alst der gheeste-9464lichede noch aengaet. Merct ende ouerziet 9465 hoe vele gods vrienden ende maertelaren 9466 in hueren leuene by vrauwen meer ghe-9467heerbercht hebben ghezijn dan bijden man-9468nen ontfanghen ende vertroost met zoeten 9469 worden ende hantieringhen. Ende waert 9470 dat ghijt wel bezocht ghij zoudt beuinden 9471 dat Zij meest alle van vrauwen vertroost 9472 ende gheouffent hebben ghezijn meer dan 9473 bijden mannen. Ende alzo vele als jc zeg-9474ghen mach vanden maertelaren zo mach 9475 ic jnsghelijcx zegghen vanden apostelen 9476 sinte pauwels ende andere. Ooc mede 9477 onze behoudere jhesus cristus de meeste han-9478tieringhe ende hoeffenesse die hij hadde 9479 vp eerderike wezende die hadde hij vanden 9480 vrauwen meer dan vanden mannen. En-9481de de franchoizen die dat helich lichame 9482 van sint denijs in zoo grooter waerden 9483 houden ende met goeder cause. want hij 9484 die eerste was die theliche kerstin ghe-9485looue in vranckerike brochte. Ende noch 9486 es zijn lichame ende van zijnen ghezellen 9487 in vranckerike ende waren ghecreghen 9488 bij eender vrauwen. want de tyrant dieze
[Folio 176r]
9489dooden dede. die beual datmen huere doode 9490 lichamen in de seyne werpen ende verdrinken 9491 zoude. ende de ghuene die dat doen zouden 9492 die staken die doode lichamen in eenen zac 9493 om die daerwaerts te draghene. ende die 9494 boden die namen herberghe tot eender ou-9495der wedewe die alleene thuus was ghe-9496heeten catula De welke alzoot gode 9497 gheliefde wiste ende bekende dat die boden 9498 de doode lichamen van sinte denijs ende van 9499 zijnen ghezellen gods maertelaren in 9500 dezen voirseide zack gheladen hadden omme 9501 ter seyne waert te draghene ghelijc hem-9502lieden bijden tyrant beuolen was. Dus 9503 zo maecte deze goede wedewe die boden 9504 droncken ende huer selfs onwetende. zo 9505 dat zoe die heliche doode lichamen vute 9506 den zacke nam. ende stacker doode verke-9507nen in de stede van dien. ende begrouf die 9508 die* helighe doode lichamen bynnen hueren 9509 belokenen ten alre weerdelicsten dat zij 9510 conste ende mochte. Ende bouen der plec-9511ke daer zij die begrauen hadde zo stelde 9512 zij een bijteeken ende een ghescrifte bijden 9513 welken datmen die voirseide heliche licha-9514men namaels vinden mochte. Ende 9515 noch menich jaer daer naer zo waren 9516 de zelue heliche lichamen by eender vrau-9517wen weder ontgrauen. ende met grooter 9518 eeren ende weerdichede ter eerden ghedaen 9519 ter plecken daer zij noch rusten daer
[Folio 176v]
9520de zelue vrauwe eene schoone costelike Cap-9521pelle fondeirde ter eere van hemlieden alzoot 9522 noch blijct vp den dach van heden [miniatuur 82; niet uitgevoerd]
Cap. 36 9523Jeghen de ghuene die zegghen dattet niet 9524 goet en es dat vrauwen leeren lettren ken-9525nen oft dat zij leeren lezen ende scriuen Capitel 9526A lle deze woorden aldus .xxxvi. 9527 ghehadt. zo zeide jc cristine 9528 Tot vrauwe rechtuerdichede 9529 aldus. Vrauwe ic beuinde 9530 wel dat meneghe duecht 9531 ende weluaert by vrauwen 9532 toecommen zijn in menigher maniere. En-9533de oft eenich aerch by quade onredelike oft 9534 onduechdelike vrauwen toecommen zij zo dijnct
[Folio 177r]
9535my nochtan dat de duecht ende tweluaren 9536 verweicht alst blijct bijder grooter zinliche-9537de wete ende ghestadichede van allen den 9538 vrauwen daer vooren af ghesproken es. 9539 waer by ic my al te zeere verwondere van-9540den opinione van eenighen mannen die 9541 zegghen dat zij niet en wilden dat huer 9542 vrauwen oft huer dochteren eenigh scien-9543cie lezen oft scriuen conden meenende dat 9544 zij daer by verwilderen zouden. Andwor-9545de van rechtuerdichede Gheminde doch-9546tere hier in zo muechdy merken dat al-9547le der mannen opinioenen niet ghefon-9548deirt en zijn in redelicheden ende dat zij 9549 als daer of onrecht hebben. want het 9550 en es doch niet te bemoedene dat de 9551 ghuene die eenighe sciencie oft leerin-9552ghe leeren ende zonderlinghe der* duecht 9553 aen cleift. de duecht en moet der leerin-9554ghe volghen Dus moeten zij meer van 9555 duechts weghen veredelen ende verbe-9556teren dan veraergheren oft verwilderen 9557 Hoe zoude dan een goede lesse oft eene 9558 goede leeringhe yemende veraerghen 9559 ende niet verbeteren zulke eene opini-9560oen en ware niet te sustineren. IC en 9561 zegghe ooc niet dat goet ware dat een 9562 vrauwe toouerye oft nigromancie con-9563de oft leerde want alzulke consten ende 9564 leeringhen byder wet der helygher ker-9565ken verboden zijn ende niet zonder cause
[Folio 177v]
9566als elc verstandel beuroeden mach. Maer 9567 dat een vrauwe verargheren zoude mits yet 9568 duechdelicx te leerene. ende es niet te ghe-9569loouene. Van zulken opinioene en was 9570 quintus ortentius niet. De welke een 9571 groot rethoricien ende een groot voorspra-9572ke te roome was. ende deze hadde een doch-9573tere gheheeten. Orence die hij zeere zon-9574derlinghe beminde om huerer abelheyt 9575 ende subtijlheyt wille. ende dede zijn doch-9576tere studeren inder scientien van rethorike 9577 In welker sciencie zij zo gheleert wordede 9578 dat zij niet alleenlic alzo bocacius zecht 9579 in subtijlheden van engiene oft leuen-9580der memorie hueren vadere ortentius 9581 ghelijc en hiet. Maer ooc in pronuntie-9582ren ende vutspreken in alle manieren 9583 van vutsprake van rethorijke hij noyt 9584 bezeuen en was dat hij huer mochte 9585 te bouen gaen. Ende ten propooste van 9586 duechden oft weluarene die by vrau-9587wen toecommen zijn alst vooren bewezen 9588 es omme te commene ter duecht die van 9589 dezer vrauwen quam. het es waer hoe 9590 dat te dien tijden dat tregement van al-9591le der stede van roome jnden handen 9592 stont van drien mannen die daer toe 9593 ghecooren waren. Deze orence aen nam 9594 de cause ende de questie van allen den 9595 vrauwen. de welke noyt man daer te 9596 vooren en hadde willen aennemen noch
[Folio 178r]
9597te vooren Dat was van zekeren lasten 9598 diemen den vrauwen vpzeide aengaende 9599 hueren chierlicheden ende ghewaden. doen 9600 roome inder alremeester noot ende bestran-9601ghichede was. Deze orence die was zo 9602 wel ter sprake. datmen huer alzo lief of 9603 lieuer hoorde dan hueren vadere. emmer 9604 dat zij der vrauwen cause wan Des-9605ghelijcx omme noch van onlangher tijt 9606 te sprekene zonder vele oude hystorien te 9607 bezouckene johannes andree die een 9608 groot ende wijde vermaert juriste was 9609 ende woonde te boulongnen la grasse 9610 die en was emmer van dien oppinione 9611 niet. dattet quaet ware dat vrauwen 9612 eenighen consten oft leeringhen leerden 9613 want hij zijnre lieuer dochtere Nouella 9614 die hij met alle zijnre herten beminde 9615 zo verre onderwees ende leerde jnden 9616 gheesteliken rechten. dat zo wanneer 9617 dat hij zo onledich was dat hij ter scho-9618len niet gaen mochte omme zijn studen-9619ten ende scholieren huer lesse voort te ghe-9620uene zo zandt hij daer Nouella zijn doch-9621tere in zijn stede hemlieden huer lesse te 9622 lesene ende voort te gheuene. Ende vp 9623 dat het vpzien van huerer schoonheit 9624 den studenten ende den scholieren gheen 9625 belet wezen en zoude te vanghene ende 9626 te begrijpene tgoont dat zij hemlieden 9627 voort gaf. ende las. zo hadzij een zuuerlic
[Folio 178v]
9628gordinekin voor huer hanghende vp datze 9629 de studenten niet zien. Maer alleenlic hoo-9630ren zouden. Ende alzo zo bewaerde zij huers 9631 vaders stede. ende dede zijn onschult zo zij 9632 wel conste. Ende om dies wille dat van 9633 diere dochtere langhe memorie ende ghe-9634dinckenesse wezen zoude zo maecte huer 9635 vadere johannes andree een schoone no-9636table lecture in decreten. De welke hij 9637 dede heeten bijder name van zijnder dochtere 9638 te wetene Nouella. Ende aldus blijket 9639 dat de mannen niet altoos te volghene 9640 en zijn in hueren opinioene. Ende tselfsGa naar voetnoot69 9641 dijn vadere die een groot natuerlic wijs 9642 clerc ende een philozophe was ne had-9643de in zijn opinioen niet dat vrauwen 9644 te min te achtene waren die eenighe 9645 consten oft leeringhen volchden. Maer 9646 mids dat hij v ter leeringhe gheneghen 9647 zach zo hadde hij daer grooten vrede in 9648 als ghij wel wet. Ende uwer moeder 9649 schult was die by ghemeenen oppini-9650oene van vrauwen belettede dat ghij ver-9651achtert wart in uwen kijnschen daghen 9652 ter schole te gane ende dieper ende voor-9653der in consten ende in leeringhen te ter-9654dene. Maer alzo men in een ghemeen 9655 wort zecht. Dat ghuent dat natuere 9656 ghegheuen heift dat en es niemende 9657 te nemene ende alzo zo en conde v conste 9658 noch leeringhe ontsteke worden Maer
[Folio 179r]
9659ghecreechter emmer alzo vele bij lanche-9660de van tijde ende by aerbeyde dat ghij 9661 dies niet en meent te aerghere noch 9662 te minder gherekent te wezene. Maer 9663 houdt die als voor eenen zonderlinghen 9664 scat ende trezoor. ende zekere jc gheue v 9665 daer an recht. Ende doen andwoordede 9666 cristine. Vrauwe al tgoont dat ghij zecht 9667 es alzo waer als tpater noster [miniatuur 83; niet uitgevoerd]
Cap. 37 9668Jeghen de ghuene die zegghen datmen 9669 lettel vrauwen vindt die in reynicheden 9670 elc in zijnen state Eerst van 9671 Susanne Capitel .xxvij^e. 9672V Rauwe rechtuerdichede 9673 zeide cristine. By dien dat 9674 jc beuinde zo moghen al-9675le duechdelicheden by den
[Folio 179v]
9676vrauwen beuonden wezen. Ende waer 9677 omme eist danne dat deze mans zegghen 9678 dat lettel vrauwen in reynicheden leuen 9679 elke in zijnen state. Ende waert alzo zo 9680 waren alle huere andere duechden een 9681 niet. want reynichede de vpperste ende de 9682 principaelste duecht es die een vrauwe 9683 hebben mach. Maer bij dien dat jc v heb-9684be hooren vermonden zo eist al anders: 9685 Andwoorde by dien dat ic v gheseit 9686 hebbe also wel van v als van anderen 9687 zo muechdy de contrarie wel verstaen 9688 ende noch mocht icker v meer by bringhen 9689 ende vertellen als ic zal. Och hoe vele duech-9690delike reyne vrauwen hebben ghezijn daer de 9691 heleghe scrifture af ghewaecht die lieuer 9692 hadden de doot te kyesene dan in hueren sta-9693te gheuioleirt oft hueren lichame gheon-9694reynicht te wezene oft huer ghedochte ghe-9695lijc als die goede schoone ende duechdelike 9696 Susanna joachims wijf vute den jued-9697schen gheslachte. ende een rijke man van 9698 grooter macht ende van grooter auctoriteyt 9699 ende gheloofsamichede. Emmer dat 9700 deze goede duechdelike susanna vp eenen 9701 tijt huer alleene vermeyen ghijnc in hue-9702ren bogaert ende vergiere. zo quamender 9703 twee valsche papen in ghestreken. de 9704 welke huer van onreynicheden aen spra-9705ken ende zij wederseit hemlieden gheheel-9706lic ende in fellen moede. waer by als zij
[Folio 180r]
9707zaghen dat zij met zoeticheden ende met gro-9708ter aensprake an huer niet winnen en consten 9709 doen ghinghen zij huer an met dreeghemen-9710ten zegghende dat zijze voor de justicie ende 9711 voor hueren man wroughen ende accuseren 9712 zouden dat zijze aldaer met eenen jonghelin-9713ghe beuonden hadden. Ende als deze duech-9714delike Susanne dusdanighe woorden van 9715 dreeghementen hoorde. zo was zij herteliken 9716 versaecht alst recht was. want zij wel wiste 9717 dat de wet jnhilt. ende het onderhout van dien 9718 zo wanneer dat een vrauwe in ouerspele 9719 beuonden was. dat menze daer omme tot 9720 der doot steende. Doen zeydzij heymelic in 9721 huer zeluen Al druc ende lijden ombevanct 9722 my van allen zijden. want eist dat ic niet 9723 en doe dat deze valsche papen an my ver-9724soucken ende begheeren ende zij ouer my 9725 ghetughen tghuent dat zij zegghen. zo 9726 moetic daer vooren de doot besueren. Ende eist 9727 dat zake dat jct doe zo verbelghic mijnen 9728 heere mijnen god. ende doe jeghen mijne 9729 trauwe. Maer niet min beter eist voor my 9730 ende voor mijnder ziele dat ic ombesculdich 9731 daer vooren sterue dan by zonden te valle-9732ne inden thooren ende gramschepe van 9733 mijnen heere mijnen sceppere. Met dien 9734 gaf zij eenen grooten veruaerliken crijsch 9735 zo dat de mesnieden vanden huze huere 9736 stemme hoorden ende verkenden. ende qua-9737men met haeste ten bogaerde gheloopen
[Folio 180v]
9738daer zijze vonden metten valschen papen 9739 Emmer zo ghetuychden die valsche pa-9740pen veroudert in quaetheden met hueren 9741 valschen eeden dat zijze daer beuonden had-9742den met eenen jonghelinghe ende hoe dat 9743 zij gheerne dien jonghelijnc gheuanghen 9744 ende ghecreghen hadden. Maer mids dat 9745 hij sterker ende vromer was dan zijlieden 9746 zo ontzwanc hij hemlieden ende ontquam 9747vut welken ghetughenesse deze onnoezele 9748 ende ombesculdighe. Susanna ter doot 9749 gheuonnest ende verwezen wardt. Maer 9750 god die den zijnen nemmermeer onghetroost 9751 en laet. die verweckede den gheest van 9752 den prophete daniel een jonc kindekin 9753 wezende. De welke daniel alzomen de-9754ze onnoezele et* ombesculdeghe Susanna 9755 met grooter menichte van volke dieze 9756 volchden ende beweenden ter doot waert 9757 leedende. Met luder stemme riep ende 9758 zeide hoe dat Susanne met grooten on-9759ghelijcke ende zonder schult ter doot ghe-9760uonnest was ende verwezen. waer by 9761 dat susanna weder omme int stede ghe-9762brocht was. Ende de quade valsche pa-9763pen by rade ende naer tutgheuen vanden 9764 prophete daniel bet onderzocht ende be-9765uraecht. ende hendelike zo waren zij be-9766uonden besculdich als vooren ghezeid 9767 es. Ende susanna onnoezele ende om-9768besculdich. Ende aldus zo ontghijnc
[Folio 181r]
9769Susanna der doot. Ende de valsche papen 9770 worden ghesteent [miniatuur 84; niet uitgevoerd]
Cap. 38 9771Van Sara .Capitel .xxxviij. 9772V Ander duechdelichede ende 9773 reynichede van sara zo 9774 spreict de bible jnt ix^e. capitel 9775 vanden eersten boucke 9776 oft daer omtrent. Deze 9777 Sara was twijf van Abraham de groote 9778 patriarcke daer vele schoons of zecht de 9779 heleghe scrifture. die ic achter late omme 9780 dattet te lanc ware te scriuene. Maer 9781 als van reynicheden zo mach ic wat zeg-9782ghen te propooste van dat te vooren ghe-9783seit was van vele schoone vrauwen want 9784 zoe in hueren tijde die schoonste was bouen
[Folio 181v]
9785allen vrauwen daermen of wiste te sprekene 9786 waer by dat menich conijnc heere ende prince 9787 huer begheerde. Maer zo ghetrauwe was 9788 zoe in huer zeluen dat zoe naer niemende 9789 hooren en wilde. Emmer onder meer an-9790deren dieze begheerden zo ontscaecteze de 9791 conijnc pharao. ende met fortsen ontleedeze 9792 hueren man. Maer huer groote scamelheit 9793 die noch bouen huerer schoonhheit ghijnc. 9794 Verwarf gratie an gode dat hijze bescherm-9795de ende bewaerde van alle blaemten ende on-9796reynicheden. want hij plaechde zoo pharao 9797 ende zijn ghezinne ouer al tlichame by zwa-9798ren ziecten ende veruaerlike visioenen dat hijze 9799 noyt en ghenaecte ende ten hende worde be-9800dwonghen die ongheuioleirt weder te zendene [miniatuur 85; niet uitgevoerd]

[Folio 182r]
Cap. 39 9801Van rebecca Capitel .xxxix. 9802N Ietmin en was beghift van 9803 gode dan Sarra die alre 9804 eerweerdighe rebecca twijf 9805 van ysaac die patriarcke 9806 Jacobs vadere. Deze vrau-9807we rebecca es wonderlic zeere gheeert ende 9808 ghepresenteirt inder helegher scristuren* 9809 om velerande zaken wille. Ende van haer 9810 zo es bescreuen int xxiiijste cappittele van 9811 den eersten boucke vander bible. dat zoe zoo 9812 duechdelic zoo reyne ende zoo eerbare een vrau-9813we was dat zoe allen anderen vrauwen een 9814 speghel ende exempele van reynicheden 9815 was. dieze aenzaghen. Ende bouen dien zo 9816 drouch zoe huer zoo ootmoedelic zo simpelc* 9817 ende zo onderdanich hueren. dattet niet en 9818 scheen dat zij vrauwe ware. Maer scheen 9819 dat zij een dienstwijf hadde ghezijn. Ende 9820 daer omme zoo eerdeze huer goede man ysa-9821ac ende hij preesze ende louedeze zo vele te 9822 meer ende noch meer gratien verwarf zij 9823 an gode dan huers mans liefde ende vre-9824de om huerer duecht ende reynichede wille 9825 want hoe wel dat zoe eene oude ghedaech-9826de vrauwe was. ende onvruchtbaer ghere-9827kent inder natueren. zo verleende huer noch-9828tan onze lieue heere in dien state twee kna-9829pelike kinderen tot eender dracht Als jacob 9830 ende Esau. Daer vute dat namaels spru-9831teden de gheslachten van ysrael.
[Folio 182v]
[miniatuur 86; niet uitgevoerd]
Cap. 40 9832Van ruth .Cappitel .xl: 9833G henouch mocht ic v verha-9834len van goeden ghehuwe-9835den vrauwen die in reyniche-9836den leefden in hueren state 9837 daer de helighe scristure* 9838 mentioen af maect. die ic achter late om 9839 mijn ghescrifte te cortene. Maer ruth die 9840 was een andere edele vrauwe een wedewe 9841 vut wiens gheslachte dat Dauid commen 9842 es de prophete. Deze vrauwe die was zeere 9843 wetende ende zeere wijs. ende die groote min-9844ne drouch tot hueren manne. alst bleec 9845 want omme de groote minne die zoe tot 9846 hem drouch zoo liet zoe huer eyghen landt 9847 dan* zij gheboren was ende ghijnc hueren 9848 tijdt leeden en wuenen onder de jueden. van
[Folio 183r]
9849welken gheslachte huer man gheboren 9850 was. Ende bleef huer leuen lanc by zijn-9851der moeder. Ende omme onze tale te cortene 9852 zij leefde in zulker reynichede dat een bouc 9853 van hueren leuene ende van huerer reynich-9854ede ghemaect was. daert al int langhe 9855 bescreuen staet. [miniatuur 87; niet uitgevoerd]
Cap. 41 9856Van penalope vlixes wijf 9857V An heydenen vrau- Cappitel .xlj. 9858 wen vindmer ghenouch die 9859 in reynicheden hebben ghe-9860leift in hueren staten. daer 9861 de helyghe scrifture mentioen 9862 af maect. Als van penalope. des princen 9863 wijf vlixes. ende was een zeere duechdelike
[Folio 183v]
9864vrauwe. ende zonderlinghe beghift ver-9865maert ende gheprezen in reynicheden ghe-9866lijc dat menighe hystorien ghetughen: 9867 want deze vrauwe alzo langhe als huer 9868 man lach voor troyen. Twelke gheduerde 9869 tien jaer lanc. zo regierdeze huer zeere wijse-9870lic. Ende hoe wel dat zij van meneghen 9871 conijnc ende prince dicwille verzocht ende 9872 begheert was ouermits huerer vutne-9873mender schoonheit nochtan zo en wilde 9874 zoe naer niemende hooren. zoe was wijs 9875 voordachtich ende deuoot den goden ende van 9876 reynen leuene. Ende naer de destruxie 9877 van troyen. zo wachtede zij ende verbeyde 9878 noch hueren man. noch tien jaer lanc 9879 dat hij inde zee versteken was ende zeere 9880 ghetast van pestilentien. Ende als hij 9881 tenden dien twintich jaren thuus weder 9882 keerde in peelgherims wijze. ende hij 9883 naer zijnder vrauwen vraechde ende on-9884derzochte zo wast hem hueghelic om hoo-9885ren der duecht ende lof diemen huer toe 9886 gaf. Nietmin hij vant dat zij van eenen 9887 conijnc beleyt ende beleghen was om 9888 dien jeghen hueren danc te hebbene te 9889 huwelike. meenende dat vlixes doot 9890 ware. ende thalamarus zijn zone die 9891 hij een cleen kindekin liet als hij voor tro-9892yen trac. dien vant hij doen een frischs 9893 man wezende ontzien ende clouc tere* wa-9894pene. Ende jc cristine zeyde Aldus tot
[Folio 184r]
9895vrauwe rechtueerdichede. vrauwe by dien 9896 dat ic v hoore vermonden zo en lieten schoo-9897ne vrauwen niet reyne te wezene in hueren 9898 state om huerer schoonheit wille hoe wel 9899 dat vele mannen zouden willen zegghen 9900 datmen zelden een schoone vrauwe vindt. 9901 reyne van leuene oft van lichame wezen-9902de. Andwoorde. De ghuene die alzo zeg-9903ghen die missen der waerheyt. want ve-9904le zijnder ende vele hebbender ghezijn ende 9905 eeuwelike vele zo zalmer vinden schoone 9906 vrauwen ende reyne van leuene [miniatuur 88; niet uitgevoerd]
Cap. 42 9907Van mariamire Cappitel .xlij. 9908M Ariamire was eene edele 9909 ebreeusche vrauwe des Co-9910nijncx Aristobolus dochtere 9911 Deze vrauwe was van zo 9912 vutnemender schoonheit
[Folio 184v]
9913datmen niet alleenlic en ghelouede dat 9914 zij alle anderen vrauwen in schoonheden 9915 te bouen ghijnc. Maer men vonnessede 9916 ende jugierde dat zij bet een hemelsche 9917 beilde ware. dan een sterffelike creature 9918 Dezer vrauwen figure was gheconter-9919fait ende ghemaect in portraturen in 9920 een berdekin. ende dat was ghezonden in 9921 grooter weerdicheden den conijnc van egyp-9922ten. De welke conijnc anthonis. zo zeere 9923 verwondert van zo vutnemender schoon-9924heit van eender vrauwe zeide end jugier-9925de dat zij jupiter dies gods dochter ware 9926 ende conde niet gheloouen dat zij van ee-9927nighen sterffeliken mensche ghewonnen 9928 ware Deze vrauwe nietjeghenstaende 9929 huere vutnemende schoonhede. ende dat 9930 zij van menighen conijnc ende prince 9931 versocht beprouft ende ghetempterrt* was 9932 dien alle gadere vromelike wederstont 9933 Des zij te meer ghelooft ende gheprezen 9934 was. Ende zo vele meer was zij van dien 9935 vermaert. mids dat zij meshuwet was 9936 an herodes Antipater. conijnc der jueden 9937 De welke een mas* was van grooter 9938 stranghicheden ende vul tyrannyen en-9939de hadde huers selfs broeder doen dooden 9940 Maer daer omme zo en liet zoe niet een 9941 duechdelike vrauwe te wezene ende goet 9942 van lichame. Ende nochtan zo was huer 9943 in secrete laten weten hoe dat huer man
[Folio 185r]
9944gheordeneert hadde. waert dat zake dat 9945 hij vooren storue eer zijn wijf datmenze 9946 ter stont daer naer dooden zoude up dat 9947 gheen man ter weerelt huers ghezelschips 9948 hebben en zoude mids hurer vutnemen-9949der schoonheyt. [miniatuur 89; niet uitgevoerd]
Cap. 43 9950Van Anthonie tyberius wijf Capitel .xliij^e. 9951O mme dieswille datmen ghe-9952meenlic zecht dattet alzo 9953 onmueghelic een zake es 9954 dat huer een vrauwe goet 9955 ende reyne onthouden mach 9956 onder jonghelinghen frisch 9957 vroylic ende amoureux van herten zijnde 9958 Alst onmueghelic ware dat zoe in midden 9959 der layender vlamme stonde ende niet en 9960 verbroyede. oft dat huer herte van alzul-9961ker minnen ontstake. zo comt hier te
[Folio 185v]
9962proposte van anthonie tyberius wijf des 9963 keysers Nero brodere. De welken tybe-9964rius nero zijnen broedere dede vergheuen 9965 Deze anthonie bliuende in huerer alre 9966 juedelicste* juecht als tyberius huer man 9967 vergheuen was. des zij in therte grooten 9968 rauwe drouch. ende nam in huer zeluen 9969 nemmermeer daer naer man te nemene 9970 Maer voort in huere weduwe stoel huer 9971 leuen te leedene in reynicheden het wel-9972ke zij hilt alzo langhe als zij leifde zo 9973 hooghelike dat noyt heydensche vrauwe 9974 zulken lof van reynicheden en hadde ende 9975 zo vele meer was zij dies te prijsene alzo 9976 bocatius zeit mids dat zij al huer leuen te 9977 houe woende onder de jonghelinghen a-9978moureux frischs ende mingnot. ende vul 9979 alder ghenouchten ende wel lusticheden 9980 ende in dien state zo leedezij huer leuen zon-9981der schande of blaemte van eenigher 9982 lichtichede van zinne oft van ghelate 9983 twelke grootelike te prijzene ende te loue-9984ne es. Gelijke van eenre andere jonghe 9985 vrauwe ende opembaer schoone. ende 9986 was de dochtere van eenen gheheeten 9987 Marc anthonie. De welke leedede een 9988 omtamelic ende besmit luxurieux le-9989uen. Maer niet te min zo bleef deze vrau-9990we vast in hueren proposte van reynich-9991eden niet cleenen tijt. maer al huer leuen 9992 tot in huer doot. Van zulken schoonen
[Folio 186r]
9993reynen vrauwen vindtmen noch heden 9994 sdaechs ghenouch inder heeren houen on-9995der de jonghelinghen ende anderssins 9996 dies en es gheen twijffele ende zijn ooc ze-9997kere wel te prijsene bouen allen juweelen 9998 die ter weerelt zijn. hoe wel dat de quade 9999 ende de onreyne spijt ende spot hebben: 10000 Ende van alzulken schoonen reynen vrau-10001wen zo zecht valerius. ende zonderlinghe 10002 van eender vrauwen gheheeten sulpi-10003ce die zeere zonderlinghe schoone was 10004 ende alle den vrauwen van roome in hue-10005ren tijden de alder vermaerste in reynicheden [miniatuur 90; niet uitgevoerd]
Cap. 44 10006Ieghen de ghuene die zegghen dat vrau 10007 wen wel willen tsommels vercracht zijn 10008 Ende gheift exempel van lucrecie Capitel xliiij
[Folio 186v]
10009D Oen zeide ic cristine Aldus 10010 tot vrauwe gherechtich-10011ede. Vrauwe ic gheloe-10012ue zeere wel dat ghy my 10013 zecht ende ic bem dies 10014 zeere wel verzekert dat-10015ter noch vele schoone goede eerbare vrau-10016wen zijn leuende in reynicheden in hue-10017ren staten ende die hem harde wel wa-10018penen ende wachten connen jeghen der 10019 anlegghers ende bedrieghers hacketten 10020 Dus verdrietet my ende meshaecht 10021 dat eenighe mannen zegghen dat vrau-10022wen wel willen tsommels vercracht 10023 zijn ende latent zochte ende zoetelike ghe-10024dooghen hoe wel dat zij int anlegghen hem 10025 een lettelkin weygheren oft daer tjeghen 10026 spertelen al en eist niet zeere. Twelke 10027 jc niet gheloouen en can dat eenighe 10028 vrauwe in huere blaemte wel te vre-10029den ware Andwoorde. Gheminde 10030 vriendinne en twijffelt niet dattet ne 10031 gheen behaghen en es eender eerbarer 10032 vrauwen goet van lichame. ende van 10033 ghedochten dat huer van yemende yet 10034 mesvercht zij ende zonderlinghe in za-10035licheden. Maer het es hemlieden een 10036 groote jnJurie ende cleenichede ende druc 10037 int herte bouen allen zaken Ende dat 10038 betooghen wel bij exemple huerer menich 10039 als lucretia die edele rommaineghe. Ende
[Folio 187r]
10040die reynste vermaerde die doen in roome 10041 was Ende was tarquins colatijns wijf 10042 een edel man van roome. want het ghe-10043buerde dat Tarquin des conijncx tarquins 10044 zone zeere ontsteken ende beuanghen wor-10045de van huerer minnen ende hij en durstes 10046 huer niet ghewaghen. ouermids der groo-10047ter reynichede die hij an huer bemerkede 10048 Ende om te bet te zijnder begheerte te com-10049mene ende conuersatie te ghecrighene bin-10050nen hueren huze zo bedacht hij hem vp 10051 eenen loozen vont. ende veinsde hem groot 10052 hertelic vrient te wezene tarquin hueren 10053 man. waer by dat hij zo vele te stouteliker 10054 gaen ende staen mochte thueren huze alst 10055 hem gheliefde. Emmer dat hij eens be-10056spiet hadde. dat Tarquin huer man niet 10057 thuus en was. Ende hij quam tot huer 10058 ende zij ontfijnckene met grooter eere en-10059de chiere. als hertelic vrient wezende als 10060 hij zeyde van hueren man. om huers mans 10061 wille. Maer deze tarquin die vp alle an-10062dere zaken dochte bemerkede den vutganc 10063 ende den inganc van huerer camere. En-10064de dede zo vele dat hij by nachte daer jnne 10065 gherochte des zij zeere versaecht was 10066 Nietmin hij leyde huer an van minnen 10067 met zoeter spraken. ende met vele schoone 10068 belouene. Maer hij en conste an huer niet 10069 verwinnen. want zijt hem altoos zo wij-10070zelic ende zo eerbaerlic wederleyde dat hij
[Folio 187v]
10071niet meer en wiste te biedene noch te belo-10072uene. Ende als hij zach dat hij met schoo-10073nen woorden noch met ootmoedigher be-10074de. noch met gheenerande beloften an 10075 huer niet winnen en conste zo trac hij 10076 zijn zweert vut zijnder scheede. ende stel-10077det huer naect up huer herte ende dreech-10078deze daer te vermoordene oft zij zoude zij-10079nen wille doen. Doen andwoordede zij 10080 dat hijze boudeliken vermoordede. want 10081 zij lieuer te steruene hadde dan zijnen wil-10082le te doene. Tarquijn aenziende dat hij 10083 noch met zoetichede noch met dreeghe-10084menten an huer niet ghewinnen en 10085 conste die bedochte hem van eender 10086 ander grooter archeyt. ende zeyde dat hij 10087 ouer luut roupen zoude. dat hijze beuon-10088den hadde met eenen van hueren knech-10089ten. waer in deze vrauwe lucretia zo zeere 10090 vereent worde ende verdarent. dat zij van 10091 huer zeluen nauwe en wiste duchtende 10092 datmen zijnen woorden eer ghelooue ghe-10093uen zoude te wroughene dan de huere te 10094 ontsculdeghene. Ende daer zij alzo ver-10095darent was zo creech hij zijnen wille 10096 van huer. huer tsondancx ende by crach-10097te. ende des anderen daechs zo ontboot zij 10098 haestelic hueren goeden man hueren va-10099dere ende alle huere naeste vrienden ende 10100 maghen die de alder meeste van roome 10101 waeren ende daer verhaelde zij hemlieden
[Folio 188r]
10102met grooten rauwe ende met bitterhe-10103den van tranen het ghuent dat huer van 10104 tarquin des conijncx zone ouer ghegaen 10105 was. kennende ende zegghende dat zij 10106 niet weerdich en ware dat huer heere meer 10107 in huer ghezelschip quame die alzo ghe-10108uioleirt waere. waer in huer heere ende 10109 huer vadere vrienden ende maghen zeere be-10110drucht* waren Aenziende het mesbaer 10111 vander vrauwen lucrecie De welke zeide 10112 al eist zo dat ic my ontsculdich kenne als 10113 van mijnen tweghen der mesdaet. Ende 10114 mijn onscult doe inder waerheit nochtan 10115 zo en ontsla ic my zeluen niet van tormen-10116te noch van pijnen. Ende nemmermeer 10117 en blijft vrauwe beschaemt oft geschof-10118fiert bijden exempel van lucrecie. Ende 10119 hoe wel dat zij die troostede ten besten dat 10120 zij conden. Alle zaken ouerghemerct zo en 10121 conden zij zo nauwe niet ghemerken lucre-10122cia en hadde een naect zweert onder huer 10123 habijt ende dat stelde zij metten pointe 10124 vp huer herte. ende metten appel jeghen 10125 deerde en liet huer zeluen daer in val-10126len. ende daer in starfze daer zijt alle 10127 zaghen Om welker zaken wille al 10128 roome in roere was. ende al de weerelt 10129 liep tarquin vp ende verdreuen den conijnc 10130 ende zouden tarquin doot ghesleghen 10131 hebben Maer hij ontquam ende zichtent 10132 dier tijt zo en was noyt conijnc te roome
[Folio 188v]
10133Ende ommeGa naar voetnoot70 der ouerdaet die lucretia 10134 ghebuerde zo was ghemaect de loy dat 10135 elc man steruen zoude die eenighe vrau-10136we vercrachtede jeghen hueren danc ende 10137 wille. De welke loye in justicien ende 10138 rechtueerdicheden wel ghestelt ende 10139 ghefondeirt was [miniatuur 91; niet uitgevoerd]
Cap. 45 10140Ten zeluen proposte vander coneghinne 10141 van gansgres .Cappitel .xlv^e. 10142T En zeluen prooste* zo dient 10143 wel de hystorie vander 10144 edelre coneghinne het 10145 wijf van orgia gontes 10146 conijnc van gansgres 10147 het ghebuerde ten tijden dat de rommai-10148nen deden huere groote conquesten vp 10149 vremde landen. dat de conijnc van gans-10150gres vanden rommainen gheuanghen
[Folio 189r]
10151was in eene bataille ende zijn wijf met 10152 hem Ende als zij te logijste waren zo 10153 was daer een vanden connestablen vanden 10154 rommainen die de coneghinne verzach ende 10155 wort met huerer minnen beuanghen 10156 want zij een vutnemende schoon wijf was 10157 Dus mids dat hijze beede conijnc ende 10158 coneghinne gheuanghen hilt ende hijze 10159 in zijnre bewaernesse hadde zo meende hij 10160 wel zij en zoud hem niet wel durren ont-10161segghen. Dus sprac hij huer van min-10162nen an eerst by zoeten woorden ende by 10163 grooten gheloften. Maer al zo en mochte 10164 hem dat niet baten Ende als zij zach 10165 dat hijze by dien weghen niet ghecrighen 10166 en conste hij verfoortsteze ende vercrachte-10167deze. Deze vrauwe hadde des grooten druc 10168 ende grooten rauwe int herte Ende zoe 10169 ende* dede anders niet dan zij dochte hoe 10170 zij huer daer of best wreken mochte en-10171de doochde ende zweech tot dattet eens te 10172 passe commen mochte. Emmere als den 10173 tijt quam datmen transoen brochte om 10174 hueren heere ende huer mede te lossene 10175 an den connestable dieze gheuanghen 10176 hilt. Doen ghijnc zij tot den connestable 10177 daer hij alleene in zijn camere was en-10178de zeyde hem dat hij dat goud weghen 10179 zoude dat hem gebrocht was van hue-10180ren ransoene bynnen der wijle dat zij daer 10181 waren vp dat hij naemaels niet zegghen
[Folio 189v]
10182en durste dat zij eenich bedroch daer jnne 10183 ghezocht hadden. Ende hij dede alzo. En-10184de als de vrauwe zach dat hij alder neren-10185stichst was ende alder besichst om tgoud 10186 te weghene ende daer niement van zijnen 10187 lieden en was. zij hadde een meskin hey-10188melic onder huer cleederen ende zij stact 10189 hem inde kele ende daer zeech hij neder 10190 ende starf. Doen hieu zij thooft of en-10191de zij stact in een maelkin ende zij sloot 10192 de camere van buten vaste toe. Ende 10193 zij drouch thooft hueren man. Ende doen 10194 gaf zij hem te kennene hoe zij met den 10195 connestable gheuaren hadde. Ende hoe 10196 zij huer daer of ghewroken hadde. [miniatuur 92; niet uitgevoerd]
Cap. 46 10197Noch ten zeluen propooste vanden Sincam-10198broizen ende anderen maechden .Cappitel .xvi^e.*
[Folio 190r]
10199H Oe wel dat ic hier vooren 10200 verhaelt hebbe ende be-10201toocht van velerande 10202 ghehuweden vrauwen 10203 Hoe zij betoocht hebben 10204 den druc ende den rauwe 10205 die zij ghehadt hebben by dien dat zij 10206 gheuioleert ende vercracht hebben ghe-10207zijn. jeghen hueren danc zo en zoudic-10208ker v niet te min bewijzen als van we-10209dewen ende maechden. Ende eerst 10210 van Sypone. dat een vrauwe vut grie-10211ken was ende ontschaect by eenighen 10212 pyraten oft roouers ter zee. die vianden 10213 tslants van grieken waren. Ende ouer-10214mids dat deze vrauwe zo schoone ende 10215 zo behaghelic was. zo wilde yeghelic 10216 huers begheeren. Emmer als zij zach 10217 dat zij niet ontcommen en mochte zij en 10218 moeste gheuioleirt hebben ghezijn. 10219 want lieuer hadde te steruene dan 10220 gheuioleirt te zijne. zij spranc ouer boort 10221 inde zee ende zij verdranc huer zeluen 10222 Item tot eenre tijt dat de Sincam-10223broisen die nv heeten de fransoisen 10224 met grooten heercrachte de stede van 10225 roome beleghen hadden. ende vp hope 10226 ende betrauwenesse datze die wynnen 10227 zouden zo hadden zij huer wijfs ende 10228 huer kinderen daer mede ghebrocht 10229 Ende het ghebuerde dat tverlies
[Folio 190v]
10230ghijnc ouer de Sincambroisen Ende 10231 als de vrauwen dat zaghen zo namen 10232 zij teenen rade onderlinghe dat zij lieuer 10233 hadden te steruene bescuddende huer rey-10234nichede naer hueren staet. dan by ghe-10235woonten van hoorloghen gheuioleirt en-10236de vercracht te wezene. ende by dien alzo 10237 huere eere te verliezene. Dus vergader-10238den zij alle de carinen omtrent hemlieden 10239 ende beloken hem daer jnne ghelijc byn-10240nen eenre stede ende stelden hem ter weere 10241 jeghen de rommainen Ende alzo langhe 10242 als zijt ghehouden conden zo stelden zij 10243 hem clouckelicken ter weere jeghen de 10244 rommainen voirseit. zo datter een groot ghe-10245deel versleghen wort. ende int hende zo 10246 moesten zij hemlieden verwonnen ghe-10247uen. Nietmin de ghuene diere te liue 10248 bleuen die baden met beeden handen 10249 ende vp beede huer knyen dat zij onghe-10250violeirt mochten bliuen. ende dat zij 10251 alle huer leuen dienen mochten inden 10252 tempel metten anderen maechden Maer 10253 mids dat hemlieden dat niet ghecon-10254senteirt en was. zo hadden zij lieuere 10255 malcanderen tlijf te nemene dan ghe-10256uioleirt te wezene. Ende vanden 10257 maechden desghelijcx Als van vir-10258gine die edele maecht van roome die 10259 de valsche juge claudius meende te 10260 crijghene met liste ende met foortsen.
[Folio 191r]
10261Ende want hij met zoeticheden an huer 10262 niet verweruen en mochte hoe wel dat 10263 zij zeere jonc was zoo koos zij lieuer de 10264 doot te steruene dan huer in onzuuerhe-10265den met hem ouer te gheuene. Item 10266 een stede die ghewonnen was in lombar-10267dien byden vianden des lands. ende de 10268 heere die wordt versleghen. De welke 10269 heere twee schoone zoete jonghe maech-10270dekins achter liet te dochteren. Ende 10271 omme dat die zoete schoone maechdekins 10272 hem verduchteden dat zij ouermids hue-10273rer schoonheit gheuioleirt mochten 10274 worden die zochten alle remedie daer 10275 jeghen die zij conden om dies te ontga-10276ne. waer jnne dat zij zeere te prijsene 10277 waren. want het ghijnc zeere vremde-10278lic toe zo dat zij namen rau jonc kie-10279ken vleesch ende dat staken zij in hue-10280ren borsten het welke vleesch ouermits 10281 der hitten van hueren jonghen licha-10282me haestelike beuanghen was ende 10283 ghecorrompeirt. ende wort zeere stin-10284kende. Ende als zij bij hemlieden qua-10285men dieze gheerne ghevioleirt hadden 10286 zo en consten zij vanden stancke van-10287den ghecorrumpeirden vleessche niet ghe-10288dueren. Maer hem stac de walghe van 10289 allen vrauwen. ende zeiden tfy hoe 10290 stijncken deze lombaertsche wiuen 10291 Ende alzoo ontquamen die zoete maech-
[Folio 191v]
10292dekins ende bleuen ongheuioleirt en-10293de de stanc vanden vleessche van buyten 10294 behilt hemlieden de goede roke van 10295 zuuerheden [miniatuur 93; niet uitgevoerd]
Cap. 47 10296Vander onghestadichede vanden man-* 10297 daer by dat de ghestadichede vanden vrau-10298wen te meer beprouft wert ende ghesticht 10299X pristine*Ga naar voetnoot71. tot // Capitel xlvij^e. 10300 vrauwe rechtueerdichede 10301 Vrauwe ghij hebt my 10302 hier verrekent van me-10303negher schooner duecht 10304 van vrauwen. wat zoud 10305 men dan meer weten te zegghene van 10306 vulstandighen mannen dan van dien 10307 vrauwen ghezeit mach zijn. ende noch-10308tan zo gheuen der mannen ghescrif-10309ten den vrauwen altoos meer onduechden
[Folio 192r]
10310dan duechden. Ende dan zegghen de 10311 mannen vut eenen ghelijcken monde 10312 dat vrauwen onghestadich zijn ende licht 10313 van zinne haestelike veranderende niet 10314 te langhe vp een van zeere broosscher na-10315tueren ende kinderachtich als daer gheen 10316 vasticheyt an te houdene en es. Zijn dan 10317 deze mannen zo vroom van herten ende 10318 zo ghestadich bouen de vrauwen dat 10319 zij den vrauwen onghestadichede toe scri-10320uen. Ende zijn de mannen niet zo ve-10321le ghestadigher dan de vrauwen zo en cant 10322 den mannen niet wel voughen. dat zij vrau-10323wen van eenegherande duecht berespen 10324 oft verminderen die zij an hem zeluen 10325 niet en hebben. ende zijn dies zo vele te 10326 meer te berespene. Alzo cathoen zecht 10327 tot zijnen zone. jnt boucxkin dat hij ma-10328kede tzijns zoons leeringhe ende zecht 10329 Aldus Turpe est doctori quod culpa re-10330darguit ipsum. Dats te zegghene het 10331 en es den ghuenen niet eerbaer noch 10332 te prijsene dat hij eenen anderen achter-10333haelt of berespt van tghuent daer zij 10334 zelue in besculdicht oft besmet mach 10335 zijn. Maer daer vp en hebben zij niet ghe-10336hacht die van vrauwen onduechden zeg-10337ghen oft scriuen Andwoorde. Ghe-10338minde vriendinne hebbic niet altoos 10339 hooren zegghen. ende het es theleghe 10340 euuangelie. De meneghe die ziet
[Folio 192v]
10341al te lichtelic een stroykin oft een vezeken 10342 in eens anders ooghe Maer hij en ghe-10343uoelt oft hij en beseft niet eene groote 10344 balke van onreynicheden oft van onduech-10345den die vp thooft leghet. Ende aldus 10346 zo zal ic dy bewijzen zeere contrarie van 10347 tghuent dat de mannen zegghen van on-10348ghestadicheden der vrauwen ende van 10349 huerer broosscheden. Ende zij heesschen 10350 hemlieden de vuterste ende strancste ghe-10351stadichede die de mannen in hem zeluen 10352 niet en hebben. want zijlieden dien zij 10353 zegghen van zo edelen ende zekeren con-10354dicien te zijne. ende dien zij de meeste 10355 ghestadichede toe scriuen zouden die val-10356len dicwille inde alder meeste fauten ende 10357 ghebreken. Ende zelue zo spreken zij vp 10358 de vrauwen alst hem mesvalt daer zij 10359 dicwille zelue cause ende oirspronc af 10360 zijn Ende daer zijze zelue met hueren 10361 liste ende valschen acketten toe bringhen 10362 ende verleeden. Maer zo wie de vrauwen 10363 in zo cleenre weerden houden ende zegghen 10364 dat zij zo ghebreckelic ende zo broosch 10365 van natueren zijn die zouden met 10366 rechte den vrauwen zo vele te meer mi-10367den ende toe gheuen. Ende hemlieden zo 10368 zwaren noch zo smadeliken ticht ende 10369 titel niet gheuen. Maer huere ghebre-10370ken zoetelic ende medelidelic helpen 10371 draghen die huers selfs ghebreken
[Folio 193r]
10372zo cleene achten ende maken. Men vinter 10373 ghenouch die der vrauwen ghestadich-10374eit noch duechdelicheit niet achten noch 10375 vermonden en willen als zij met goe-10376licheden an hemlieden niet verwinnen 10377 en connen. zij en moeten cracht foortse 10378 en ghewelt ouer hemlieden beseghen 10379 eer zij tot hueren vermalendijden qua-10380den hende ende begheerten ghecommen 10381 connen. Ende aldus tallen propooste 10382 zo willen de mannen altoos recht heb-10383ben. ende de rieme in beede den handen ghe-10384lijc ghij dat ghenouch gheroert ende 10385 bewezen hebt inde epistele die ghij maec-10386tet an den god der minnen. Maer 10387 te dien dat ghij vraecht oft de mannen 10388 alzo ghestadich zijn ende alzo sterc in 10389 te wederstane dat zij by dien cause heb-10390ben de vrauwen te blamerene ende te 10391 wederstekene. Eist dat zake dat ghij 10392 van ouden tijden haerwaerts tot heden 10393 sdaechs ouerzien ende ouermerken wilt 10394 der mannen daet ende huere regnacie 10395 Ghij en zult niet alleenlic onder de 10396 simpel mannen ende van cleenen state 10397 ghebreckelicheyt vinden. Maer dicwile 10398 meest onder de meeste mueghenste en-10399de machtichste. Niet dat ic zegghen 10400 wille in eenen bandt dat allerande 10401 ghebreckelicheyt in hemlieden es. 10402 Ghelijc dat zij int generale zegghen
[Folio 193v]
10403vanden vrauwen. Maer ic spreke van 10404 zom ende zonderlinghe van ghesta-10405dichede ende lichtichede van zinnen ton-10406zen propooste. Ende jc wil v eenighe 10407 daer ofGa naar voetnoot72 bewijzen. niet cleene oft mid-10408delbare. Maer vanden meesten princen 10409 ende heeren vander weerelt. want jc 10410 zegghe v dat noyt vrauwen herte zin 10411 oft ghedochte zo broosch zoo ydel noch 10412 veruaert en was De keyser claudius 10413 en was alzo broosch alzo ydel ende alzo 10414 onghestadich als hij wezen mochte alst 10415 bleec. want wat hij dede oft gheboot up 10416 een huere dat ontdede hij ende veboot* 10417 vp een andere noch nichtemeer vastiche-10418den en was an zijn woort noch an zijn 10419 raed noch an zijn daet dat* oft hij een zot 10420 oft een kint hadde ghezijn. Vut rechter 10421 quaetheyt ende tyrannie zo dede deze clau-10422dius zijne vrauwe dooden. ende des a-10423uonts als hij te bedde zoude gaen ende 10424 hij zijn vrauwe ghemessede zo vraech-10425de hij zijnen camerlinghen waer zijne 10426 vrauwe bleef dat zij niet slapen en quam 10427 Ende den ghuenen die hij zijnder vrau-10428wen hadde ghedaen dooden daer ghijnc 10429 hij mede zitten speelen ghelijc eenen 10430 kinde. Deze claudius was van zo 10431 ketiuegher herten zo bloot ende zo ver-10432vaert dat hij eeuwelike stont en tonder-10433de ende beuede als hij yemende anzach
[Folio 194r]
10434want hij hem in niemende en betrau-10435de. wat zoudic v daer of vele zegghen 10436 alle ongheluc onzeghe ende ketyuiche-10437de van herten. ende van wezene was in 10438 dien keysere. Maer mach men zegghen 10439 was hijt alleene die tkeyserschip noyt 10440 bezat die zo broosch zo ydele zo onghe-10441stadich noch zo wantrauwich was als 10442 deze keysere. Beziet hoe dat de keyser 10443 tyberius hem verbeterde. die zo wilt van 10444 zinne zo onghestadich zo onneerbaer 10445 ende zo onreyn van herten was. ende 10446 vele meer dan mer eenigher vrauwen 10447 zoude moghen ouerzegghen ende betij-10448den [miniatuur 94; niet uitgevoerd]
Cap. 48 10449Hier naer staet bescreuen vanden 10450 keyser Nero. Cappittel xlviij^e
[Folio 194v]
10451N Eero. Nero. wat man 10452 was dat. mids dat wij 10453 vanden keyseren spreken 10454 ende vermonden. Bij 10455 hem machmen merke-10456liken betooghen de groote 10457 onghestadicheit ende wisselbaerheyt van 10458 zijnen leuene. want doen hij eerst ant 10459 keyseric quam. zo was hij zo goet ende 10460 zo duechdelic ende dede zo groote list 10461 ende pooghernie om yegheliken dancbaer 10462 ende ghemint te wezene dat zijn onder-10463zaten zeiden dat zij noyt beter keysere 10464 ghehadt en hadden. Maer namels* 10465 ende int hende zo en was in hem gheen 10466 redene gheen verstant noch gheen brey-10467dele oft wederdincken van luxurien 10468 van ghiericheden noch van tyrannyen 10469 Ende omme dat te bet te pleghene ende 10470 te anthierene zo wapende hij hem by 10471 nachte ende ghijnc met alle den onnut-10472sten ende onmenschelicsten bouuen en-10473de tyranten omme. die hij gheuinden 10474 conde. Ende in alle de onreynste ende 10475 oneerbaerste plecken diemen ghedin-10476ken oft ghepeysen mochte alle aerch-10477eyt ende onnuttichede doende die hij ver-10478sieren conde. Ende omme occasie te vin-10479dene alle quaet te doene hij hurttede 10480 ende stac de ghuene die tjeghem* hem 10481 quamen ende zeyden zij yet zo smeet
[Folio 195r]
10482hijze oft hij crepeldeze oft hij doodeze 10483 hij liep dueren ende veynsteren vp. hij 10484 ontschaecte ende vyoleerde vrauwen 10485 jeghens hueren wille ende jeghens 10486 hueren danc. Ende ne schilde niet ve-10487le hij en was eens daer omme van een 10488 der vrauwen vernielt ende vermoort 10489 hij hilt baden by nachte ende alle onghe-10490rechtichede ende ongheuoericheyt die 10491 herten ghepeysen mochten nv eens 10492 nv anders daer alle onnutticheyt 10493 jnne ghelegen mochte zijn Alle lec-10494kernye ouuertollichede ende verloren 10495 cost ende alle ouermoet die anthierde 10496 hij. hij verkeerde ende volchde met alle 10497 quaden respeelen. ende alle goede duech-10498delike menschen die hattede* hij ende 10499 persequeirde daer hij conste ende moch-10500te hij consenteirde ende willecoerde de 10501 doot van zijnen vadere ende als zijn moe-10502der doot was doen dede hij die open 10503 snijden om dat hij zien zoude tsecreet 10504 van hueren lichame. daer hij jn onfan-10505ghen* was ende zelue zo doode hij octo-10506uienne zijn wijf die een zeere goede en-10507de duechdelike vrauwe was. Ende 10508 nam een andere die hij daer te vooren 10509 langhe gheuolcht ende gheurijt had-10510de. ende die hij nochtan ooc namaels 10511 doodede. Hij dede ooc dooden claudien-10512ne zijnre voorzaten dochtere om dies wil-
[Folio 195v]
10513le dat zij hem niet nemen en wilde teenen 10514 manne. hij dede jnsghelijcx dooden een cleen 10515 jonc kindekin van zeuen jaren om datmen 10516 dat up den aerm spelen drouch ghelijc 10517 eens hertoghens kind alst was. mids 10518 dat hij hem strafte ende blameerde zijn 10519 quade leuen ende zijn tyrannye. hij vergaf 10520 zijnen prouost ende dede hem te verstane 10521 dat hij dien de tantzweere boeten zoude 10522 Ooc zo vergaf hij alle de edele goede ende 10523 duechdelike princen. ende baenraedsen 10524 die by hem waren in huer etene ende 10525 in huer drincken. Hij dede eene zijn moye 10526 dooden om dat hij tgoet hebben zoude hij 10527 dede verderuen alle dedelste van roome 10528 ende huer kinderen ende huer gheslach-10529te bannen ende verjaghen. hij dede 10530 eenen egyptenere costumeren rau men-10531schen vleesch te etene om dat dat* hij 10532 jnstellen zoude ende vpbringhen leuen-10533de lieden van lede te lede te ontledene 10534 ende huer leden daer zijt aenzien zouden 10535 alzo ter stont te etene. wat zoudic dy 10536 meer connen ghezegghen men zoude 10537 niet connen vertellen noch vermonden 10538 de onmenschelike zaken die die Nero 10539 dede. Hij dede tvier in roome steken .vi. 10540 daghen ende zesse nachten lanc ghe-10541duerende. Van welken stanke ende 10542 rooke menich mensche de pestilencie 10543 ghecreegh ende staerf haestelike. Ende
[Folio 196r]
10544als hij zach dat zijnen meesten torre van 10545 zijnen palayze ontsteken was ende de 10546 alder meeste vlamme ghijnc zo stont hij 10547 alre meest en louch ende zanc. hij dede 10548 menich maertelare gods te zijnre tafele 10549 voor zijnen ooghen steruen ende onthoof-10550den. Ende als hij in deze wreethede 10551 aldus gheregneert hadde xiiij. jaren 10552 zo rebelleirden de rommainen jeghens hem 10553 dijnckende dat zij ghenouch van hem 10554 verdreghen hadden. Daer hij zo groote 10555 onghenouchte in nam dat hij in des-10556peratien viel ende in wanhopen. ende 10557 nam hem zeluen tleuen Ende aldus 10558 qualike leifdy qualike starf hij [miniatuur 95; niet uitgevoerd]
Cap. 49 10559Vanden keysere galba ende meer andere Capitel xlix^e
[Folio 196v]
10560E Nde al hebbic dy vut groo-10561ten wondere vertelt de 10562 aerchede de wreethede en-10563de onmenschelichede van 10564 dezen Nero als du ghehoort 10565 hebs. zo certifieric dy noch 10566 dat de keyser galba die naer hem quam 10567 niet vele betere en was noch gheweist 10568 en zoude hebben hadde hij yet langhe ghe-10569duert. want zijne wreethede was te ouer-10570draghende. Ende bouen dien zo was hij 10571 alzo langhe onghestichtich dat an hem 10572 niet te houdene en was. Ende nemmer-10573meer en was hij van eenen propooste als 10574 nv wreet ende zonder ghenade. als nv 10575 zochtmoedich ende zonder justicie. rou-10576keloos. wederzien. mestrouwende. On-10577bemint van zijnen heeren. ketiuich ver-10578uaert ende bloot van herten Ende bouen 10579 allen dinghen meest vrec ende ghierich 10580 Hij en regneerde maer vj. manden 10581 dat hij ghesleghen was omme zijne 10582 vrecheyt te becortene. Desghelijcx Ot-10583ton die keysere die naer hem quam 10584 hoe vele was hij betere Om dieswille 10585 datmen zecht dat de vrauwen weeghere 10586 verdreet ende curieux zijn. Deze otton 10587 was mignoot. verdreet. weeghere ende 10588 curieux van zijnen lichame. weemoe-10589dich ende en zochte niet dan ghemac 10590 dwas. guf. gulzich. gheueinst on-
[Folio 197r]
10591cuusch ende luxurieux valsch onweerdt 10592 ende vul van ondeghen. Ende zijn hende 10593 was dat hij hem seluen tleuen nam om 10594 dies wille dat hij van zijnen vianden ver-10595wonnen ende tonderghebrocht was. 10596 Virgilien die na dezen otton quam die 10597 en was ooc niet vele betere. Maer vul van 10598 alder aerchede. Ende en peinst niet dat 10599 jc dy lieghe. want ouerleest de hystorien 10600 vanden keyseren ende tbeleeden van hue-10601ren leuene. Ende du zuls beuinden zeere 10602 cleene menichte van hemlieden van allen 10603 den ghuenen diere zijn die duechdelic 10604 rechtuerdich ende justiciers hebben ghe-10605zijn. vanden welken duechdelic waren 10606 Iulius cezar Octouianus. Trayanus. 10607 ende tytus. Maer jc ghelooue dy jeghen 10608 eenen duechdeliken du zulster tien qua-10609de vinden. In ghelijcken zo zegghe jc 10610 vanden pauzen ende vanden gheesteliken 10611 state. die sculdich waren meer vutghe-10612nomen te wezene te duechden dan andere 10613 Maer hoe wel dat zij int beghinsele 10614 vanden kersten ghelooue goet ende he-10615lich ware. Nochtans zijdent dat de key-10616sere constantinus der helegher kerken 10617 ghegheuen hadde de schoone renten ende 10618 rijckelicheden die zij heift zo es de heliche-10619de zeere verstoruen Alsmen bijden hysto-10620rien ende croniken van dien wel mer-10621ken mach. Ende eist datstu my zegghen
[Folio 197v]
10622wils dat dusdanighe zaken hier voor-10623tijts waren ende ghebuerden. Maer 10624 dattet nv al goet es ende ghebetert. zo 10625 moechstu merken oft de werelt heden 10626 sdachs betert. Ende ofter groote ghe-10627stadichede ende vastichede es in de raden 10628 ende daden vanden heeren ende princen 10629 die nv zijn gheestelic ende weerlic. En-10630de du zuls dies wel gheware worden 10631 Niet meer en zegghic. Ende aldus zo 10632 gheiftet my al te vremde. dat de man-10633nen vele spreken van huerlieder ghestich-10634tichede. ende vander onghestichtichede 10635 vanden vrauwen. Ende hoe dat zij hem-10636lieden niet en schamen hueren mont 10637 open te doene om dat te zegghene Als 10638 zij ouermerken willen tghuent dat 10639 mannen hier voortijts bedreuen hebben 10640 twelke men nauwelic compareren en 10641 zoude jeghen kinder dijnc. aengaende 10642 onghestadichede ende wanckelhede der 10643 dinghen als nauwe verzweghen oft 10644 in secrete ghehouden hueren raedt. Ende 10645 als in een woord zo zal ic dy zegghen dat 10646 bouen allen zaken die zijn. zo en es gheen 10647 onghestadigher dijnc noch gheen wanc-10648keldere. dan een dijnc te doene dat jeghen 10649 recht ende redene es. zonderlinghe der 10650 redeliker creaturen die god na zijns 10651 selfs beelde gheschepen heift. Ende 10652 huer zeluen meer gheneicht ter zinlic-
[Folio 198r]
10653hede dan ter redene. Ende die es wel 10654 dwaes. Ende zo de quaetheit meerderGa naar voetnoot73 10655 es zo es taenzien voordere vander rede-10656lichede. Ende ic make my sterc leest 10657 ende ouerziet alle de hystorien die du 10658 wils. hoe wel dat de philozophen ende 10659 meer andere zegghen. dat zo groote 10660 brooscheit zij in de vrauwen. datstu 10661 emmermeer vinden zuls. dat vrauwen 10662 van alzo grooter quaetheit ghezijn heb-10663ben Alstu van menichte van mannen 10664 vinds. Die alder quaetste. ende on-10665menschelicste vrauwen. daer noyt in 10666 hystorien af gheuonden was. dat 10667 waren achalis. ende jhezabel huer 10668 moeder coneghinnen van jherusalem 10669 die persecuteirden ende quelden tvolc 10670 van ysrahel. Bruchent coneghinne van 10671 vranckerike ende meer andere. Maer 10672 aenziet de quaethede ende de onmensche-10673lichede van judaze die zo valschelike 10674 jhesus zijnen meester verriet. Dies 10675 apostele dat hij was. Ende dien hij zo 10676 vele duechden bewezen hadde. Ende 10677 julien dappostaet. denijs de tyrant. en-10678de meer andere conijnghen ende keyseren 10679 tyranten. Onghelooueghe pauzen. en-10680de andere prelaten vul ghiericheden 10681 Ankerst* die commen zal. Ende du 10682 zuls vinden dat de mannen schoon 10683 zwijghen hebben. Ende dat de vrauwen
[Folio 198v]
10684hueren heere ende god te louene ende te 10685 danckene hebben. die huere vrienden be-10686sloten heift in vrauweliken vaten Dus 10687 willic van dezen zwijghen. ende om met 10688 exempelen te wederlegghene datmen den 10689 vrauwen alle brooscheyt toegheift zo zal 10690 ic dy van eenighen vrauwen zegghen die 10691 zeere ghestadich ende ghestantich van 10692 herten ende van zinnen daer de hystorien 10693 mention af maken. die zeere schoon en-10694de lieuelic om hooren zijn. ende van zoeten 10695 exempele [miniatuur 96; niet uitgevoerd]
Cap. 50 10696Van griseldis Marcgrauinne 10697M En vindt van saluce Capitel .l. 10698 ghescreuen dat een marcgra-10699ue van saluce was. Ghehee-10700ten gautier zonder ghelike
[Folio 199r]
10701ende was een schoon man van lichame 10702 ende goet van jmborsten Maer hij was 10703 zeere wonderlic van zeden. zijn edele ende 10704 de ghuene die bij hem verkeerden die ver-10705maenden dicwile ende baden dat hij een wijf 10706 in huwelike nemen wilde. vp dat hoir en-10707de generatie van hem bliuen mochte En-10708de hoe wel dat hij hemlieden dat dicwijle 10709 ontleyde ende duersleipte. zo accordeirde hij 10710 hemlieden dat nochtan ten hende vp die 10711 condicie dat zijlieden alzulc huwelic van 10712 weerden houden zouden ende hemlieden vp 10713 de vrauwe niet verbelghen en zouden als 10714 hij teenen wiue trauwen zoude. twelke zij-10715lieden hem accordeirden beloueden ende be-10716zworen. Deze marcgraue die hadde zeere 10717 groote ghenouchte ende hanthieringhe 10718 van vlieghene ende van jaghene Ende 10719 niet verre van zijnen casteele. ende van 10720 zijnder wuenste. zo stont een cleen stedekin 10721 oft een dorpkin daer een aerm onuermo-10722ghende out man in woonde Ende hiet 10723 janicole goedman. Ende hij hadde alle 10724 zijn leuen een goet rechtueerdich man ghe-10725weist. Deze oude onuermoghende man 10726 die hadde een vutnemende schoone dochtere 10727 van xviij. jaren. oud oft daer omtrent en-10728de hiet griseldis. De welke hem diende 10729 met grooter nerenstichede. ende hiltene. 10730 met den ghewinne van huerer spinnin-10731ghe. Deze marcgraue die dicwijle
[Folio 199v]
10732ouer ende weder reedt duer dat stedekin oft 10733 doorpkin die bemercte deze jonghe maecht 10734 ende huere schoonhede ende huere eerbaer-10735hede ende huer gracelichede in alle hueren 10736 wezene. dies zij hem zeere zonderlinghe 10737 wel behaghede. het ghebuer* dat deze 10738 marcgraue de welke zijnen edelen toe-10739ghezeit ende gheaccordeirt hadde dat hij 10740 een wijf nemen zoude. vp eenen tijt hem-10741lieden zeyde. dat hij teenen zekeren daghe 10742 die hij hem noomde alle tzamen verga-10743deren zouden. want hij te dien daghe zijn 10744 brulocht houden wilde. Begheerende 10745 vuterlike dat alle de vrauwen ende de 10746 maechden daer mede wezen zouden die 10747 tzijnen houe verkeerden ende elc vp zijn 10748 chierlicste. Dus dede die marcgraue 10749 zeere groote costelichede ende ghereesche-10750pe maken. Ende ten zeluen daghe dat 10751 alle zijn edele mannen ende vrauwen by 10752 hem vergadert waren. zo dede hij al zijn 10753 ghezelschip te waghene gaen ende te 10754 peerde omme zijn bruut te gaen halen 10755 Dies menich mensche verwonderde. 10756 want zij van zijne brulocht niet ghe-10757hoort en hadde. hoe wel dat hij hemlieden 10758 belooft ende bezwooren hadde een wijf te 10759 nemene. Ende als zij alle te waghene 10760 ende te peerde waren zo reedt de marcgra-10761ue vooren recht toe recht an ten huze van 10762 Ianicole goedman. daer hij griseldis
[Folio 200r]
10763ontmoetede jeghen hem commende met een-10764re cruke waters up huer lijf. Ende de 10765 marcgraue die vrachde huer. waer dat 10766 huer vadere ware. Doen neech zij hem 10767 zeere minlike ende zeere zedebaerlike toe 10768 ende zeide met harde zoeter tale. heere hij 10769 es in zijn huus tuwen ghebode Doen 10770 zeide de marcgraue rouptene voorwaerts 10771 jc willen spreken. zij riep hueren vader 10772 ende huer vader quam. Doen beetede de 10773 voirseide marcgraue van zijnen peerde. ende 10774 riepe vele van zijnen edelen dat zij by hem 10775 quamen mannen ende vrauwen als zij 10776 deden. Ende doen tard hij bynnen den huze 10777 ende hiesch janicole bon homme. griseldis 10778 zijn dochtere in huwelike. Doen worde 10779 janicole zeere weemoedich ende worde wee-10780nende. meenende dat de marcgraue zijn 10781 dochtere met fortsen hadde commen ha-10782len omme zijn amie daer of te makene: 10783 Nietmin janicole die dede zijn wetenthede 10784 ende onderwees den marcgraue ende zijnen 10785 edelen zijnen schamelen staet. ende de 10786 afcomste van zijnre dochtere willende by 10787 dien bekennen. dat zijn dochter niet 10788 weerdich en ware zulken eenen edelen 10789 prince vanGa naar voetnoot74 lande te manne te hebbene 10790 zegghende. ende al waert dat al alzo 10791 ghebueren mochte daer hij gheen ghe-10792loeue vp en stelde. zo en zoude zijn dochtere 10793 van zijnen edelen nemmermeer wel ghezien
[Folio 200v]
10794oft bemint zijn ouermits huerer aer-10795mer ofcomst. Maer zoude huer dicwij-* 10796 in onweerden verweten wezen. twelke 10797 huer lichte zeere deeren zoude. ende gheen 10798 pays noch vrede in bringhen. Ende 10799 als de edele den marcgraue yet dae* tse-10800ghen zeide volghende de woorden van ja-10801nicole. zo vraechde hemlieden de marc-10802graue oft zij an hem niet begheert en had-10803den dat hij een wijf nemen zoude. Ende 10804 zij kenden. ja. Doen vrachde hij voort oft 10805 zij hem niet ter cause van dien weder 10806 omme belooft en hadden dat zij te vreden 10807 wezen zouden met alzulke eenen wiue 10808 als daer zijn zin vp rusten zoude. Ende 10809 zij kenden. Ja. Doen zeide hij ende oft 10810 mijn zin up deze maghet rust ende ghij 10811 gheene onneere oft blaemte van huer 10812 ghehoort en hebt noch en weet te zegghene 10813 .Waer* omme en zoudic die dan niet 10814 moghen nemen teenen wiue. Emmer 10815 dicket* my redeliker inder natueren dat 10816 een vrauwe verheuen ende veredelt zij 10817 by den manne. dan de man bijder vrau-10818wen. Ooc dijnct my inder natueren 10819 dat zij ter causen van dien dat zij cleene 10820 van afcomste es. ende groot worden mach 10821 zo vele te meer ghehouden zal wezen jeghens 10822 my ende hulieden mijn edelen ende den 10823 lande mnzaem* ende onderdanich te we-10824zene. dan oft zij van alzo grooter edelheyt
[Folio 201r]
10825ende afcomst ware als jcke oft ghijleden 10826 Ende by dezen redenen ende by anderen 10827 zo waren alle zijne edelen te vreden. Ende 10828 janicole zeide. heere zo toocht dan uwe groo-10829te edelheit an mijne dochtere. ende jc con-10830senteirze v De zoete tale ende die anwoor-10831de* die die jonghe maghet Griseldis voer-10832de vp al tghuent dat huer die marcgra-10833ue ende zijne edele zeiden dat ware een 10834 wonder om scriuen. zo dat alle de edele 10835 grootelic daer jnne verwonderden. zo ver-10836re dat die jonghe maghet hueren wille 10837 gheheel ende al stelde in des marcgrauen 10838 wille. Doen ontfinghen alle die ede-10839le vrauwen die schoone maecht grysel-10840dis onder hemlieden. Ende leedenze in 10841 huers vaders camere. ende daer oncleeden* 10842 zijze vut huers selfs cleederen Ende ga-10843uen huer ander cleederen ende rijckelike ghe-10844waden an. Alsulke als eender bruudt ende 10845 eenre landsvrauwen toebehoorde. Ende 10846 janicole huer vadere aenziende dat 10847 deze edele vrauwen griseldis zijnre doch-10848tere van als ontcleedt hadden. Die 10849 slouch zijnre dochtere oude cleedere goom 10850 ende wandtse al te zamen in een pacxkin 10851 alzulc als zij waren. ende bewaerdeze 10852 teenre ghedinckenesse van zijnre dochtere 10853 bemoedende altoos dat hem zijn dochtere 10854 weder thuus ghezonden mochte worden 10855 naect ende bloot. Ende alzo trac gry-
[Folio 201v]
10856seldis met den marcgraue ende zijnen ede-10857len te houe waert. ende daer trauwede 10858 hijze ende namze teenen wiue. Ende 10859 omme hystorie cort te makene Deze 10860 vrauwe drouch huer zo minlic zo lieflic 10861 ende zo duechdelic jeghen hueren heere 10862 ende voort onder alle de edele vanden lande 10863 ende vanden houe mannen ende vrauwen 10864 ende onder de ghemeente groot ende cleene 10865 dat yeghelijc daer jnne verwonderde en-10866de verblijdede. ende waren met huer zeere 10867 wel te passe ende te vreden Deze vrau-10868we die wordde beurucht ende creech een 10869 jonghe dochtere. die in grooter weerdiche-10870den ontfanghen was. ende zeere verdree-10871teliken vp ghehouden. Emmer alsmen 10872 zach dat deze dochtere te liuewaert wil-10873de zo dat omme te bezouckene ende te be-10874prouuene tgroot verdrach ende de vul-10875standichede van zijnder vrauwen alzo 10876 als hij huer betrauwede. zo dede deze 10877 marcgraue zijnder vrauwen te versta-10878ne. dat zijn edelen vp zijne dochtere been-10879den ouermids datze te liue bleef. willen-10880de datmen die doodede vp dat huere af-10881comst vp hemlieden niet domineren 10882 noch regneeren en zoude. Ende zo wil-10883de hij datmen die dochtere doodede: 10884 waer vp deze gryseldis zeere zedebaer-10885lic ende onghemoeyt andwoorde tot hue-10886ren heere. Heere tkint es uwe ghij
[Folio 202r]
10887moochter uwen goeden wille mede doen 10888 met dien nam zij dat kindekin in hueren 10889 aermen ende zij custedet. Dus nam deze 10890 marcgraue zijn dochtere ende hietze dooden 10891 ende gafze eenen zijnen schiltknecht. om 10892 die te doodene. Nietmin zo en mesdede deze 10893 schiltknecht den kinde niet. ghelijc hem 10894 zijn heere wel beuolen hadde. ende betrau-10895wet. Maer hij drouch dat kind zeere hey-10896melic vut der moeder ooghen. toot* der tijdt 10897 dat hij voorder last hadde van zijnen heere 10898 waer dat hij dat bestieren zoude. Ende zeere 10899 corts daer naer: de marcgraue te wijle 10900 bliuende by zijnre vrauwen zo keerde de 10901 schiltknecht weder tot zijnen heere met 10902 bebloedeghen handen zegghende ter pre-10903sentie van zijnder vrauwe hoe dat hij vul-10904commen hadde zijns heeren ghebodt. dat 10905 was dat hij tkindekin hadde ghedoodt 10906 Ende doen schiet die marcgraue van zijn-10907der vrauwen. ende hij dede dat kindekin 10908 heymelic draghen ende beweghen te bou-10909loingne la grasse toot* der grauenede al-10910daer. de welke zijn zustere was. Ende 10911 de welke dat kindekin in grooter weerden 10912 ende blijschepen ontfijnc ghelijc huer eyghen 10913 kind. Ende daer word dat dochterkin vp 10914 ghehouden. Maer griseldis die en wiste 10915 anders niet dan dat zij doodt ware. Ten 10916 anderen jare zo worde deze Gryseldis weder 10917 beurucht. ende creech een knapelic kindt
[Folio 202v]
10918twelke met meerder eeren ende weerdichede 10919 ontfanghen was. ende vele verdreeteliker 10920 vp ghehouden was. dan de dochtere. had-10921de ghezijn. Maer noch zo wilde deze marc-10922graue tgroot verdrach ende de vulstandiche-10923de van zijnre vrauwen bezoucken ende be-10924prouuen. Ende up eenen tijdt zo zeide hij 10925 huer ghelijc hij te vooren ghezeidt had-10926de vander dochtere. waer bij dat hij wilde 10927 datmen dit kindekin doodede. Ende alzo 10928 vooren ghedaen was vander dochtere zo 10929 was ghedaen van dezen kinde. Nietmin 10930 als de schiltknecht dit kindekin in zijn 10931 behoet hadde. ende hij dat vut hueren ooghen 10932 draghen zoude zo bat zij hem vriendelic 10933 zo wanneer dat hij zijns heeren beuel 10934 vulcommen zoude hebben. ende dat tkinde-10935kin doot ware dat hij dan dat teeder doode 10936 lichaemkin ter eerden doen wilde ende 10937 begrauen up dattet de ghedierten niet 10938 en aten. want al en wast niet edele van 10939 hueren tweghen. het was doch edele van 10940 haers heeren weghen. Voort zo zeide de 10941 vrauwe tot hueren heere Heere en eist v noch 10942 niet ghenouch om pays vrede ende minne 10943 te behoudene. met uwen edelen dat onze 10944 kijnderen beede ghedoot zijn. zo bem jc 10945 ghetroost endeGa naar voetnoot75 vulveerdich. zelue daer vooren 10946 te steruene. Ende van alle dezer wreet-10947heyt zo en conste de marcgraue noyt ghe-10948ware worden dat zijn vrauwe in eenighe
[Folio 203r]
10949zake veranderde oft en verkeerde. Zij 10950 en bleef altoos euen minlic euen lieflic 10951 ende euen duechdelic ende euen blijde je-10952ghen elken. ende alzo wel jeghen de ghue-10953ne die zij niet anders en wiste dan hij huer 10954 kinderen beede beede* ghedoodt hadde. waer 10955 in de marcgraue huer heere aldermeest 10956 in verwonderde. Ende omme dat deze 10957 vrauwe huer zeluen als bouen ghewil-10958lich ende bereet ouer ghegheuen hadde 10959 zelue te steruene. end hueren heere ghe-10960liefde. hoe wel dat de voirseide griseldis 10961 in allen zaken huer zo wel ghedreghen 10962 hadde dattet mooghelic ghenouch had-10963de ghezijn om eenre vrauwen verdrach 10964 oft vulstandichede te beprouuene ende 10965 te bezouckene. zo liet deze goede heere eenen 10966 grooten tijt van jaren zijnre vrauwen 10967 van dien in vreden Emmer vp eenen 10968 zekeren tijt dat hij zeere ghemoeyt ende 10969 zeere ghequelt van buten in quam. En-* 10970 riep zijne vrauwe in zijn camere. ende 10971 sloot de duere onder hem beeden ende 10972 daer ghijnc hij huer vertrecken den groo-10973ten ompays onvrede ende onminne haet 10974 ende nyt die hij hadde jeghens een groot 10975 ghedeel van zijnen edelen ende de mach-10976tichste. Ende al om hueren wille. zo dat 10977 hij geschepen ende in grooter vreezen 10978 ware zijn landschip ende zij* heerschepie 10979 te verliezene. het en ware dat hijze van
[Folio 203v]
10980hem dede. Ende weder thuus zonde van 10981 daer zij ghecommen ware. want zij 10982 niet ghelijden en mochten dat hij zulc 10983 een smadelic huwelic ghedaen hadde 10984 ende van zo cleender afcomst als van eenen 10985 boere oft van eenen landskeerele ghelijc hij 10986 an huer ghedaen hadde. Ende dat hij 10987 voort een ander wijf name zijns ghelijke 10988 oft alzulke als daer zijn edele in te vreden 10989 waren. Te dezer talen die inder natu-10990ren huer zeere hardt zoude gheweist 10991 hebben ende leet om hooren. zo andwoor-10992de zij zeere duechdeliken zeere minliken 10993 ende onghestoort. Heere altoos zo wistic 10994 wel ende hebbe dat dicwijle ouerzien en-10995de ouergheweghen dat uwe edelheyt 10996 ende uwe grootheyt mijne schamelheit 10997 ende mijne aermoede verweghen moeste 10998 waer by ic my noyt weerdich en kende 10999 eenich van uwen dienstbooden te wezene 11000 hoe zoudic dan my weerdich kennen uwe 11001 bruut ende v weder paer te wezene Ende 11002 aldus zo bem ic al ghetroost ende bereedt 11003 in mijns vaders huus weder te keerene 11004 ende aldaer mijnen tijdt te leedene ghe-11005lijc ic plach. Ende als vander duarie 11006 die ghij te mijwaerts gheordeneert hebt 11007 wech draghens. zo weet ghij wel. als 11008 ghij my vut mijns vaders huus hael-11009det zo deet ghij my al naect oncleeden* 11010 Ende deeidt* my weder van nieus ver-
[Folio 204r]
11011cleeden met alzulken habiten ende rijcke-11012licheden alst v gheliefde daer ic hu 11013 mede te houe quam ende vanden mijnen 11014 goods goets en brochte. dan trauwe eere 11015 zedebarichheyt. weerdicheyt. minne. aer-11016moedeGa naar voetnoot76. ende onderdanichede. Dus eist 11017 wel redene dat ic v uwe juweelen ende 11018 cleederen weder gheue. Ende ziet daer 11019 den keerel die ic hier vute doe ende ziet 11020 daer den rijnc die ghij my ghaeft met u-11021wer trauwe. Ende voort alle de andere 11022 juweelen ringhen cleederen ende ghe-11023waden daer ic mede verchiert wart in 11024 mijns vaders camere. Naect vanden mij-11025nen zo tard ic vut mijns vaders huus 11026 Ende naect zo zal ic weder daerwaerts 11027 gaen zonder dat my ombehoorlic dincken 11028 zoude dat dezen schamelen buuc daer 11029 uwe edele kinderen jnne gheleghen 11030 hebben den volke in blaemten naect 11031 baren zoude. Dus zoudic v wel wil-11032len bidden mijn lieue heere duer alre 11033 vrauwen eere ende anders niet dat ghij 11034 in beternesse ende in wederloone van 11035 mijnre maechdeliker zuuerheyt die ic 11036 bynnen uwen houe brochte ende weder 11037 daer vte niet draghen en mach dat 11038 v ghelieue dat my alleenlic een hemdekin 11039 ghelaten zij daer mede dat ic der kinder 11040 moeder buuc jeghens schaemte bedecken 11041 ende berghen mach. Twelke den Marc-
[Folio 204v]
11042graue zeere deerde ende zeere wee om hooren 11043 dede. Ende qualic zo conste hij hem ghe-11044wachten van tranen. Maer ten besten 11045 dat hij conste zo bedwanc hij hem zeluen 11046 ende vertrac vuter cameren. Ende riep 11047 tot hem eenighen van zijnen dienstvrau-11048wen ende beual datmen griseldis een 11049 hemde an gheuen zoude Doen ghijnghen 11050 de vrauwen ende de dienstboden tote gry-11051seldis inde camere. ende daer vonden zij 11052 grijseldie die huer ontcleedede ende ont-11053schoeyde om naect ende bloet hueren vader 11054 weder thuus te gane Alzoot huer heere an 11055 huer begheert hadde. Ende by dezen 11056 zo verhoorden die edele ende ghemeente 11057 vanden houe ende vanden lande hoe dat 11058 de marcgraue zijn vrauwe aldus van 11059 hem doen wilde. ende hueren vader weder 11060 thuus zenden naect ende bloot. Dies zij 11061 vpten marcgraue zeere ontpayt waren 11062 ende quamen te houe ende riepen vpten 11063 marcgraue. Ende maecten groot mes-11064baer Beclaghende de duecht de eere 11065 ende de minlichede vander goeder vrau-11066wen. Niet min het en mochte al niet ba-11067ten Maer de marcgraue die dede huer 11068 in huer hemdekin blootshoofts ende 11069 baers beens vp een peert stellen Ende 11070 deeidze* alzo met eenighen zijnen lieden 11071 gheleeden tot in huers vaders huus 11072 daer hijze met grooter eeren zelue vute
[Folio 205r]
11073ghehaelt hadde. Ende alle de ghuene die-11074ze gheleededen en consten hem niet ghehou-11075den van weenene ende van mesbare. Maer 11076 gryseldis was altoos euen wel gemoedt 11077 euen minlic ende euen blijde ende zelue zo 11078 trooste zij den mestroosteghen ende met hue-11079rer zoeter tale zo stelde zij den onghestelden 11080 ende zelue noyt en liet zij traen. Ianicole 11081 die goede oude vadere hoorende groote ney-11082inghe ende groot gheruchte van peerden 11083 ende bouen dien groot gheclach ende mes-11084baer van volke zijnen huuze ghenaken-11085de. worde zeere versleghen. ende zach tzijnen 11086 houe vute. Ende vernam zijnre dochtere 11087 datmen hem die weder thuus brochte al 11088 naect ende bloot alst scheen. twelke hij 11089 hem dicwijle wel bemoedt hadde. dat de 11090 marcgraue eens verzaet wezen zoude van 11091 zo cleenen huwelike als hij met zijnre doch-11092ter ghedaen mochte hebben. ende dat hijze 11093 hem dan weder omme thuus zenden zoude 11094 Ende dus zo was hij te bet daer jnne 11095 ghetroost. Nietmin hij ghijnc weder in 11096 huus ende haelde dat paxkin daer hij 11097 zijnre dochter oude verschuerde cleederkins 11098 in ghewonden hadde. als zij vut zijnen hu-11099ze ghijnc. Ende daer dede zij die weder 11100 an ter presentie ende ten bijwezene van 11101 allen den edelen. ende anderen dieze daer 11102 gheleede ghedaen hadden ende elc trac zijns 11103 Ende griseldis bleef bij hueren vadere
[Folio 205v]
11104in alzulker aermoede ende onderdanichede 11105 als zij te vooren ghedaen ende gheploghen had-11106de. zonder datmen van eenighen drucke onghe-11107nouchte oft achterdincken. an huer verne-11108men. oft gheware wezen mochte. Maer 11109 zelue daghelicx troostede ende stelde hueren 11110 lieuen vadere die zo grooten rauwe dreef dat 11111 hij aenzach dat zijn dochtere van zo grooten 11112 state ende edelhede. in zo grooter aermoede 11113 ende versmaethede gheuallen was: 11114 Ende alst den marcgraue dochte in zijn 11115 herte dat hij zijne goede ghetrauwe vrau-11116we in als ghenouch beprouft ende bezocht had-11117de. zo ontboodt hij zijnre zustere de grauene-11118de van bouloingne la grasse huer vriende-11119like biddende dat zij hem zoude willen com-11120men bezien. ende visenteren begaen ende be-11121staen met grooten ende edelen ghezelscepe 11122 mannen ende vrauwen thueren dienste: 11123 Ende dat zij zijn twee kinderen met huer 11124 bringhen zoude. Maer dat zij in gheender 11125 wijs conde oft maniere en maecte dattet 11126 zijn kinderen waren. want ooc niement en 11127 wiste. dan hij ende zijn zustere. Ende bin-11128nen dezer tijdt zo dede deze marcgraue zijnen 11129 edelen te verstane. dat hij een ander wijf 11130 trauwen wilde. een schoone edele maecht 11131 die zijn zustere in bewaernessen hadde 11132 Ende dede versamen tzijnen houe groote 11133 menichte van zijnen edelen vrauwen ende 11134 mannen te dien daghe dat zijn zustere commen
[Folio 206r]
11135zoude. ende de bruut met huer bringhen zoude 11136 daer hij groote feeste ende rijckelichede toe 11137 hadde doen bereeden. Ende aldus zo ont-11138boodt hij gryseldis tot huers vaders huus 11139 ende zeide huer aldus in dezer manieren 11140 Gryseldis die schoone edele maecht die ic 11141 trauwen wille teenen wijue. die zal hier 11142 morghen wezen met mijnder zustere ende 11143 met grooten volke ende met grooten state 11144 van edelhede. Ende omme dieswille dat 11145 ic wille dat mijn zustere ende al huer edel 11146 ghezelscip zeere edelic ende hooghelic ont-11147fanghen zij mits dien dat ghij mijn zeden 11148 ende mijn zinnen kent. Ende wel wet 11149 bet dan yement van mijnen houe hoe-11150men edele ende andere mannen ende 11151 vrauwen elc na zijnen staet ontfanghen 11152 zoude. Ende dat ghij de plecken. ende de 11153 cameren vanden houe kent. Ten hende 11154 dat elkerlijc onthaelt worde naer zijn-11155der weerde. Ende zonderlinghe zoe die 11156 mijn bruudt wezen zal zo begheere jc ende 11157 wille dat ghij daer last of neimt. Ende 11158 alle mijn dieneeren ende officieren zullen 11159 v in dien hooren ende obedieren. Dus ziet 11160 wel toe dat alle dijnc te pointe voorzien 11161 zij ende ghestelt. Gryseldis die zeide 11162 in grooter ootmoedichede ende met eenen 11163 blijden zinne. Heere dat zal ic gheerne doen 11164 naer mijne crancke wete ende vermue-11165ghen. Ende des ander daechs als
[Folio 206v]
11166als* des marcgrauen zustere ghecommen 11167 was. zo was daer groote feeste ende vele 11168 te doene. Ende hoe wel dat gryseldis zeere 11169 aermelic ende soberlic int abijt was zo 11170 en liet zij nochtans daer omme niet zij en 11171 ghijnc mede met blijder chiere jeghen der 11172 jongher maecht die des marcgrauen bruut 11173 wezen zoude alzo zij niet anders en wiste 11174 Ende daer zo viel zij huer te voete. ende 11175 hietse hertelike willecomme ende alle de 11176 ghuene die met huer quamen mannen 11177 ende vrauwen die ontfijnc zij alle naer 11178 huerer weerde. Ende hoe wel dat zij zeere 11179 soberlic ende matelic in tabijt was zo zach-11180men nochtans wel an huere zeden ma-11181nieren ende wetenthede dattet een vrau-11182we van grooter eere was ende van grooter 11183 wijshede. zo dat de vreimde dies groot 11184 wonder hadden. hoe zulke hoofsche spra-11185ke touvenesse eere ende wetenthede onder 11186 zulc een sober habijt luysschen mochte. 11187 dats te zegghene dat zij verwonderden dat 11188 die dienstbode alzo hem dochte zo vele wiste 11189 ende zij niet hoogher te houe betrocken en 11190 was. Gryseldis die hadde alle zaken zo 11191 pointelic ende zo wel beschict ende verzien 11192 datter niet toe te zegghene en was. Maer 11193 altoos ende zeere gheerne zo hilt zij huer 11194 bijder jongher maecht. die de bruudt wezen 11195 zoude dat zij meende. ende bijden jonghelin-11196ghe aenziende huerer beeder vutnemende
[Folio 207r]
11197schoonheit. ende qualic conste zij van dien 11198 zijn. want zij huer herteliken zeere behaech-11199den. De marcgraue die hadde alle za-11200ken doen ghereeden. omme die maecht te 11201 trauwene ende te nemene tot eenen wiue 11202 Ende als die huere quam datmen de mes-11203se zoude gaen anslaen daer hij trauwen zoude 11204 zo riepGa naar voetnoot77 deze marcgraue gryseldis tot hem 11205 in presentien van alle den volke dat daer 11206 vergadert was. Ende hij vraechde huer: 11207 ziet hier gryseldis wat dijnct van dezer jon-11208gher maecht die jc hier trauwen wille. 11209 Es zoe niet schoone eerbaer ende gracelic: 11210 Ende griseldis die andwoorde hem zeere 11211 vriendelic. Zeker heere ic en hebbe noyt vele 11212 schoondre eerbarere noch graceliker ghe-11213zien. Maer een zake zo zoudic v wel wil-11214len bidden in goeder trauwen. Dat es dat 11215 ghijze niet en wilt teenen in onghenouchten 11216 noch tinghelen met alzulker tinghelinghe 11217 als ghij v ander wijf zo duerprouft ende 11218 duertinghelt hebt. want deze jonghe 11219 maecht vele jongher es van daghen ende 11220 vele verdreeteliker vp ghehouden dan 11221 dandere was. Dus waert mueghelic 11222 dat zijt niet zo wel en zoude connen ghe-11223lijden noch verdraghen als dandere ghedaen 11224 heift. waer jnne de Marcgraue zeere ver-11225wonderde aenziende de groote vroomichede 11226 van moede. sterchede ende ghestadichede 11227 van gryseldis: ende huere duecht. Ende
[Folio 207v]
11228hij wordde beuaen met deernessen up huer 11229 dat hij huer zo langhe in dezen drucke ende 11230 lijdene ghehouden hadde ende noch hilt 11231 zonder eenighe verdiente. waer omme dat 11232 hij huer aldus begonste toe te sprekene: 11233 Ende zeyde. Gryseldis het moet met rech-11234te ghenouch zijn tbezoucken ende tbeprou-11235uen van dijnre ghestadigher trauwe min-11236ne eere onderdanichede ende obediencie die 11237 du my altoos bewezen hebs ende die jc vul-11238commentlike up dy beprouft hebbe ende be-11239zocht. Ende meene dat gheen man nv 11240 en leeft onder de zonne. die by zo vele prou-11241uen bekent ende beuonden heeft de minne 11242 ende de weerdicheyt vanden huwelike 11243 als ic in dy ghedaen hebbe. Doe tardt 11244 de marcgraue huer bet naer zijn aenschijn 11245 ter eerden nederwaert booghende van scaem-11246ten dat hij huer alzo gheteent. ende ghetin-11247ghelt hadde zonder verdiente. ende hij zo 11248 groote duecht van huer zeide. ende namze 11249 vriendelike in zijnen aermen. ende custe-11250ze. zegghende ghij alleene ende gheen 11251 andere zijt die bruudt die ic meene. ende 11252 ziet hier uwe dochtere ende de mijne. ende 11253 deze jonghelijnc es onze zone. Ende wat 11254 ic ghedaen hebbe. dat heift gheweist om-11255me te bezouckene ende te beprouuene 11256 dijne ghetrauwicheit. ende niet omme 11257 dy te verstekene of te versmadene. want 11258 ic mijn kinderen hebbe ghedaen houden
[Folio 208r]
11259te bouloingne la grasse. Ende en hebbe 11260 die niet ghedaen dooden alzo ghij meen-11261det. Gryseldis dit hoorende van hueren heere 11262 verwonnen van blijscepen viel in onmach-11263ten. Maer als zij tot huer zeluen quam 11264 zo nam zij de kinderen in hueren aerme 11265 ende custeze zeere moederlike des alle dat 11266 volc van blijschepen ende van compassien 11267 worde weenende. Daer worde gry-11268seldis weder verheuen hoogher dan te voo-11269ren. Ende worde vercleet ende verchiert zeere 11270 costelike ende meer dan te vooren daer wor 11271 de een groote chierlike feeste ghehouden 11272 alst redelic was. Groote sprake ende verma-11273ninghe was onder tvolc. vander vermaert-11274hede van dezer vrauwen. Ende voort zo 11275 leifden zij in vruechden in payze ende in 11276 vreden. Ende de marcgraue die dede Ja-11277nicole gryseldis vadere. te houe commen 11278 daer hij daer te vooren niet up gheacht 11279 en hadde. Ende hij verhieffene te houe 11280 in grooter eeren ende weerdichede. Ende 11281 zijn kinderen huwede hij hooghelike 11282 Ende naer de doot van dezen marcgra-11283ue zo bezat ende regneirde huerer beeder 11284 zone in grooten payze ende vrede van zijnen 11285 volcke
Cap. 51 11286Hier naer volghende staet bescreuen 11287 van florence keyserinne van roome Capitel .lj.
[Folio 208v]
[miniatuur 97; niet uitgevoerd] 11288O F griseldis de marcgra-11289uinne van saluce groote 11290 duecht ende ghestadich-11291ede ouer huer hadde. zo 11292 volghede huer nochtans 11293 naer ghenouch die ede-11294le florence keyserinne van roome. de 11295 welke by wonderliker patiencien leedt 11296 ende verdrouch menighe zware onghe-11297nouchte. ende jeghenspoet. alzo dat ghe-11298nouch beuonden es. inden mirakelen van 11299 onzer lieuer vrauwen. Deze keyserin-11300ne was van vutnemender schoonhede 11301 Maer van vele meerder duecht ende zu-11302uerhede. het ghebuerde dat de keysere
[Folio 209r]
11303huer heere trecken wilde teenen grooten 11304 strijde ende zwarer hoorloghe. Dus liet 11305 hij stedehoudere ende rewaert van zijnen 11306 landen ende van zijnre vrauwen eenen zijnen 11307 broedere die hij hadde. De welke zijn broe-11308dere ouermids temptacie vanden viant. 11309 Naer dat de keysere vertrocken was. deze 11310 veruolchde deze keyserinne zeere stranghe-11311like om zijnen wille daer of te hebbene. En-11312de omme cort te makene zo hilt hijze alzo 11313 cort ende zo bestranghe dat zij dien dede 11314 gheuanghen houden ghesloten in eenen 11315 torre van vreezen. Aenghezien dat zij met 11316 beden noch met schoonen woorden an hem 11317 niet verwinnen en conste: Ende vp dien 11318 dat hij vp huer gheen foortse cracht oft 11319 ghewelt bezeghen en zoude tot dat de key-11320sere huer heere weder keeren zoude. Ende 11321 als de tijdinghen quamen dat de keysere 11322 vp reyzen thuuswaert was. ende zonder-11323linghe by huus. Niet meenende dat des 11324 keysers broedere huers zoude beclaecht 11325 hebben zonder cause ende zonder redene zo 11326 ontslouch zij dien vuten torre omme pays 11327 te behoudene. Ende up dat hij zijne broe-11328der den keyser jeghens rijden zoude. Maer 11329 als hij by den keyserGa naar voetnoot78 zijnen broeder quam doe 11330 vermakede hij de keyserinne zo jeghens 11331 den keyser. huer uplegghende dat quaetste 11332 ende dat veruaerlicste fait dat herte ghe-11333dijncken mochte. Emmer dat de keysere
[Folio 209v]
11334zijnen broeder ghelooue gaf zo dat de key-11335sere alzo hij vuter hoorloghe quam zandt 11336 zomeghen van zijnen lieden van wapene 11337 vooren te houe ghebiedende dat deze kyser-11338inne* van liue ter doot gebrocht zoude 11339 wezen eer hij te houe quame. ende zonder 11340 meer mentioens daer af te makene. want 11341 hij en wildeze nemmermeer zien noch 11342 hooren. Maer als dit volc van wapene 11343 met dezer boodscepe te houe quamen: 11344 doen verwonderde huer zeere van dezer 11345 mare. Ende badt zo vriendelike den ghue-11346nen die dat last vanden keysere hadden 11347 omme huer te doodene. dat zij de zake eerst 11348 wel verstaen ende vernemen wilden. oft 11349 mochten zij tot dien niet verstaen dat 11350 zij huer doch wilden tleuen laten. ende zij 11351 zouden in onbekenden habijte vute den 11352 lande dolen als de ombekende. Doch vut 11353 compassien. Ende dat zij noch dan duecht 11354 ende eere van huer ghehoort enGa naar voetnoot79 hadden 11355 zo lieten zij huer tleuen. ende zij ghijnc strij-11356ken. Maer zij deden den keysere te verstane 11357 dat zij doot was. ende alzo quam de keysere 11358 thuus. Zo verre doolde deze keyserinne 11359 duer menighen spoet ende wederstoot dat 11360 zij onthouden was om eens groots prin-11361cen kindekin te houdene ende te beware-11362ne. Ende het ghebuerde dat deze groote 11363 prince eenen broeder hadde. die beuanghen 11364 wordt vander minnen van dezer vrauwen
[Folio 210r]
11365Ende omme dieswille dat zij zijnen wil-11366le niet doen en wilde noch goets moets noch 11367 quaets moets. zo wachtede deis* princen 11368 broedere up eenen tijdt dat deze vrauwe in 11369 slape gheuallen was. Ende tkindekin by 11370 huer. Ende nam dat kindt ende verstictet 11371 ende versmoordet ende leyd weder by huer 11372 om datmen zegghen zoude dat zij dat ver-11373leghen hadde. ende dat zij daer omme ster-11374uen zoude. Alle deze jeghenspoeden ende 11375 zware auenturen. die verdrouch deze goe-11376de vrauwe mits grooter ghestadichede en-11377de up tgoede betrauwen van gode ende maria 11378 zijnre ghebenedider moedere. Als dat de 11379 waerheyt van dien noch naermaels wel 11380 blijcken zoude. Nietmin deze moort die 11381 was up huer gheleyt ende zij was ghe-11382condampneirt daer omme te steruene 11383 Dus alsmenze ter doot waert leeden 11384 zoude als de ghuene diemen meende dat 11385 zij tkindt versmoort oft verleghen had-11386de. De heere vanden kinde ende de moe-11387dere die creghen zo groote compassie ende 11388 deernesse up huer. Ouermids tgoede 11389 duechdelic ende eerbaer leuen dat zij lee-11390dede. Ende die eerbaerhede die zij in huer 11391 bemerct hadden. dat zij gheen herte 11392 en hadden die te doen steruene. Maer zij 11393 deden die ouerzenden in een heylandt 11394 als verbannen. jn welken heylande 11395 zij leifde in grooter zwarer aermoeden
[Folio 210v]
11396ende ghebreke. Maer zeere patientelic tse-11397ghen gode ende zijnre lieuer moeder. 11398 Vp eenen tijdt zo ghebuerdet. Naer dat 11399 deze aerme vrauwe huere bedinghe ghe-11400sproken hadde an gode ende an maria 11401 dat zij in slape viel in eene zeere schoone 11402 groene plecke daer menich schoon crude-11403kin wies. Ende daer zo hadzij visioen 11404 van onzer lieuer vrauwen die tot haer 11405 quam ende zeyde. dat zij vp staen zoude 11406 ende dat zij dat crudekin plucken zoude 11407 daer huer hooft up gheleghen hadde 11408 .Want met dien crudekin zo zoude zij 11409 huer broot noch winnen. daer mede 11410 ghenezende alrehande ziecten. Ende 11411 alzo eenighen tijt daer naer deze goede 11412 vrauwe met dezen crudekine velerande 11413 ziecten ghenezen hadde: zo dat de fa-11414me ende de mare onder den man ghijnc 11415 Ende die broedere vanden grooten prince 11416 die tkindekin vermoort hadde zeere 11417 ziec zijnde ende onuermooghen ende 11418 onghenezelic alzomen zeide. zo wor-11419de deze goede aerme vrauwe daer ontbo-11420den om deze ziecte te ghenezene. Ende 11421 als deze vrauwe bijden zieke quam zo 11422 begonde zij hem te zegghene dat hij wel 11423 bemerken mochte datten god slouch 11424 met zijnre roede. Ende waert dat zake 11425 dat hij alzulke zaken opembaerlike 11426 van hem doen wilde. ende belijden ouer
[Folio 211r]
11427luut als hij onder hem hadde. zij zoudene 11428 gheerne ende lieuelike ghenezen. maer 11429 anders zo en hadde zijs gheen macht. 11430 Doen worddede hij peynsende up de moort 11431 vanden kindekine die hij ghedaen hadde 11432 ende te wat waromme. Dus in grooten 11433 rauwe ende leedsamhede zo verkende hij 11434 deze moort alzo zij ghebuert was ende 11435 de waeromme. Ende hoe hij bouen dien 11436 deze vrauwe daer jnne beleyt ende beteghen 11437 hadde. Waer of de prince zeere verwon-11438derde ende zeere verthoorent ende vergramt 11439 worde up zijnen broedere. Ende wilde in 11440 alder manieren zijnen broeder doen justicieren 11441 Maer deze edele vrauwe dede zo vele dat 11442 zij den prince te vreden ende te payse stel-11443de ende zij ghenach* den zieken. Ende 11444 aldus achteruolghende het woordt ons 11445 liefs heeren int helighe euuangelie 11446 zo loonde zij quaet met duechden. En-11447de zeere corts daer naer zo ghebuerdet 11448 jnsghelijcx. dat tskeysers broededere* om 11449 wiens wille zij vut skeysers ooghen ver-11450dreuen was in zo grooter zwarer ziec-11451ten viel. dat hij al lazarus ende beziect 11452 was vanden hoofde tot den voeten. Ende 11453 alzo de mare ende fame zeere verre liep 11454 datter eene vrauwe was die van allen 11455 ziecten ghenas zo was deze verdreuene 11456 keyserinne ontboden van skeysers we-11457ghen zonder datmen wiste wie dat zij
[Folio 211v]
11458ware. want men anders niet en wiste 11459 dan dat zij doot ghezijn hadde. Ende als de-11460ze keyserinne quam daer de zieke lach. zo zei-11461de zij hem dat hij zijn biechte opembaerlic 11462 ende ouer luut sprake van als dat hij vpt 11463 herte hadde of het en ware niet moghelic 11464 noch in huerer macht niet hem te ghene-11465zene. Maer hoe wel dat hij dat dicwijle 11466 ende langhe ontzeide ende niet doen en wil-11467de. Ten hende nochtan zo dede hij datte ende 11468 beleet alle dat quaet ende alle de valschede 11469 die hij florencen der keyserinnen jeghen den 11470 keysere hueren heere beraden hadde zo dat de 11471 keysere zijn wijf hadde ghedaen dooden. Ende 11472 dat om dies wille dat de voirseide ziecke zijnen 11473 wille van huer niet en conde ghecrijghen 11474 in gheender manieren te wijle dat de key-11475sere ter oorloghe trac. Om welker valscheit 11476 wille hij bekende dat hem god deze plaghe 11477 ghezonden hadde. Maer als de keysere dit 11478 hoorde anders niet wetende. dan dat zijn 11479 vrauwe doot ware. ende dat hij die te qua-11480der cause ende onuerdient by rade van zij-11481nen broedere hadde ghedaen dooden. zo wart 11482 hij nalicx vuten zinne. ende wilde zelue 11483 zijnen broeder tleuen. Maer die goede 11484 vrauwe die viel daer tusschen ende be-11485scuddede den zieken ende ghenassene. ende 11486 gaf te kennene dat zij die zelue florence 11487 was. ende hoe zij der doot ontcommen was 11488 Ende waer zij oyt zint gheweist. ende wat
[Folio 212r]
11489zij gheleden hadde. Ende wat huer ouer 11490 ghegaen ende ghebuert was. Ende het was 11491 al omme alzo beuonden. Ende aldus quam 11492 florence weder by hueren heere. ende leef-11493den voortan in payze ende in zalicheden [miniatuur 98; niet uitgevoerd]
Cap. 52 11494Van barnaboz wiue de geneuoix te paris 11495N Och ten pro-: .Cappitel. .lij. 11496 pooste van vrauwen die 11497 ghestadich zijn ende ghe-11498trauwe zo mach wel ver-11499maent zijn die hystorie die 11500 bocace verrekent in zijnen 11501 bouc vanden hondertich wonderen. ¶. Al-11502zo up eene tijdt te parijs. ghebuerde dat 11503 velerande cooplieden lombaerden ende yta-11504lienen tsamen vergaderden teenen auont 11505 male. Ende alzo zij van menigherande
[Folio 212v]
11506propoosten spraken zo worden vermaent 11507 eenighe van hueren wiuen. zo dat onder 11508 al een geneuoix gheheeten barnabo zijns 11509 zelfs wijf zeere begonste te prijzene ende 11510 zeere goede name ende fame te gheuene 11511 zo omme huere schoonheyt zo omme huere 11512 reynicheyt in hueren staten zo omme meer 11513 andere duechden die zij ouer huer hadde 11514 Ende daer was een zeere hooghe spreken-11515de mensche int ghezelschip gheheeten 11516 ambroise. de welke daer up andwoorde 11517 ende zeide dat hij wel razende ende onwijs 11518 was zijn wijf zo grooteliken te prijsene 11519 ende te verheffene zonderlinghe van rey-11520nicheden in hueren huweliken state. En-11521de hoe dat gheen vrauwe en ware hoe ghe-11522stadich dat zij ware. waert datze yement 11523 scerpelic ende stranghelic veruolchde zo 11524 by gheloften ende by ghiften zo bij schoonen 11525 woorden hij en zoudze wel ghecrijghen: 11526 Van dezer zaken begonste een groot 11527 ghekijf tusschen hem beeden. zo verre 11528 dat zij een weddinghe maecten onderlin-11529ghe van .v^M. guldenen. zegghende barna-11530bo dat ambroise met alle den listen die 11531 hij zoude connen ghedoen en zoude bij zij-11532nen wiue niet connen gheslapen oft die 11533 crijghen tzijnen wille. Ende ambroise 11534 die weddede dat hij zoude. Ende dat hij 11535 hem daer of zo goet lijcteeken ende wa-11536rachtichede bringhen zoude. als hij wel
[Folio 213r]
11537als hij wel* bekennen zoude ende niet en zou-11538de connen gheloochenen. Andere goede man-11539nen die int ghezelschip waren die deden zeere 11540 groote pooghernie onderlinghe dat deze wed-11541dinghe niet voortgaen en zoude. ende datter 11542 niet af ghebueren en zoude. Maer zij en 11543 condens beletten in gheender manieren. 11544 Dus vertrac ambroise van daer zo hij 11545 eerst conde ende trac heymelic te jeneuen 11546 waert. Ende als hij te jeneuen quam 11547 zo onderzochte hij zeere ende beuraechde 11548 zeere naer tleuen van deser vrauwen 11549 barnabos wijf. Ende om cort te makene 11550 zo bezief hij ende verhoorde zo vele eeren 11551 ende duechden van huer spreken dat hem 11552 zijn hope te male ontviel om te zijnen 11553 principalen vermete te moghen commene 11554 dat was bij huer te slapene. Dies hij 11555 zeere tonvreden was ende het berieu hem 11556 zeere der zotternie vander weddinghe die 11557 hij jeghen barnabo ghedaen hadde. Maer 11558 emmer zo wart hij hem bedinckende 11559 van eender grooter subtijlheyt ende valsche-11560de. want hij grooten spijt hadde in hem 11561 seluen .v^M. guldenen te verliezene. Ende 11562 dede zo vele dat hij sprac met eender 11563 quader ouder teue die te dezer goeder 11564 vrauwen huus verkeerde ende wat ghe-11565loofsamichede ten huuze hadde. Ende 11566 beloouede huer grooten schat ende ju-11567weelen wilde zij alzo vele doen dat zij
[Folio 213v]
11568hem in eene scrijne sluuten wilde ende die 11569 doen draghen inder goeder vrauwen camere 11570 ouer mids dien dat deze oude teueGa naar voetnoot80 der 11571 vrauwen zoude doen te verstane dat vele 11572 goede rijckelike juweelen in die scrijne 11573 waren die huer in bewaernessen gheghe-11574uen waren. Ende hoe dat de dieneers van-11575den heere daer omme vute gheweist hadden 11576 om die te ghecrijghene biddende by dien 11577 dat huer lief ware dat zij deze scrijne 11578 twee oft drie nachten in huere camere 11579 wilde laten bliuen tot dat zij van buuten 11580 weder ghekeert ware die die juweelen 11581 toebehoorden. Alzo deze quade teue dede: 11582 Ende de goede vrauwe die vp gheen arch 11583 en peinsde die consenteirdet huer minlic 11584 ende gheerne. Ende aldus zo quam am-11585broise inder vrauwen camere. ¶ Snauonts 11586 als alsGa naar voetnoot81 deze goede vrauwe in huer camere 11587 quam omme te bedde te gane. ende zoe nie-11588ment by huer en hadde dan een jonc maech-11589dekin. zo bemerkede deze ambroize duer 11590 zekere gaten die hij ghemaect hadde jnde 11591 scrijne alle de maniere vanden abijten ende 11592 vanden ghewaden die zij omme ende an had-11593den. Ende onder al dandere een proper buer-11594sekin ende een onderriemkin dat wel frisch 11595 ende rijckelic was. ende dat zij zelue metter 11596 handt ghemaect ende ghewrocht hadde 11597 Ende bemerkede voort waer zij dat leyde 11598 Ende alzoo die goede vrauwe alleene meen-Ga naar voetnoot82
[Folio 214r]
11599de in haer camere te zijne midsgaders huer 11600 meyskin. zo dat zij emmer huer borstkins 11601 crauwede of handelde in zulker wijs dat 11602 ambroize bemercte jeghen de keerse dat 11603 zoe een root wartkin up huere slinckere 11604 borst hadde staende. Bemercte voort alle 11605 huer wezen. ende tmaecsele van hueren le-11606den. Ende als deze vrauwe ende tmeyskin 11607 in slape waren zo croop deze ambroize zeere 11608 lijzelic vute der scrijnen. ende ghecreech 11609 ende stal dat buersekin ende dat onderryem-11610kin daer zijt gheleyt hadde ende droucht 11611 met hem inde scrijne. Ende als hij alzo 11612 twee oft drie daghen daer gheweist had-11613de zo quam dat quade oude wijf de kiste 11614 oft scrijne weder halen ende liet ambroise 11615 vut Ambroize die wel meende dat hij 11616 alle dijnc vulcommen hadde. zonder dat hem 11617 speet dat hij bijder vrauwen niet gheslapen 11618 en hadde. die pijnde hem weder omme wech 11619 te parijs waert. Ende dede tghezelscip we-11620der vergaderen die daer by ende an gheweist 11621 hadden daer de weddinghe ghedaen had-11622de ghezijn. Ende voor hem allen zeide hij 11623 barnabo an hoe dat hij zonder faute ende 11624 te zijnen ghemake by zijnen wiue ghesla-11625pen hadde. Ende in teekene van dien zo 11626 ghijnc hij hem alder eerst vertellen alle de 11627 ordenancie ende gheleghenthede vander ca-11628mere ende vander schilderien ende hystorien 11629 diere jnne stonden. Ten anderen zo toochde
[Folio 214v]
11630hij hem tbuersekin ende dat onderryemkin 11631 dat barnabo wel kende. Ende zeide dat 11632 zoe hem dat ghegheuen hadde tot eender ghe-11633dinckenesse. Ende voort zo zeide hij hem al 11634 huer wezen ende al huer maecsel ten naesten 11635 dat hij conste Ende hoe dat zij een root wort-11636kin hadde recht up huere slinckere borst: 11637 waer in barnabo zeere verwondert was 11638 ende gaf ambroise van dien ghelooue. want 11639 hij van al dien de contrarie niet en wiste te 11640 zegghene daer in hij zeere bescaemt was 11641 Ende worde bijden ghezelscepe ghecondemp-11642neirt ambroizen de v^M. guldene up te legghe-11643ne. Alzo hij dede. Ende alzo hij eerst con-11644ste zo pijnde hij hem te jeneuen waert. Ende 11645 alzo houde als hij daer quam zo ontboodt 11646 hij expresselic eenen zijnen facteur daer 11647 hij hem bouen al in betrauwede ende ver-11648trac hem alle de zaken alzo zij vooren verhaelt 11649 zijn Ende de maniere hoe dat hij wilde 11650 dat hij zijn wijf heymelicst zoude bringhen 11651 van leuenden liue ter doot. De welke 11652 facteur anhoorende tghebodt van zijnen 11653 meester dede ter stont zijn vrauwe te peer-11654de zitten omme met hem jeghens hueren 11655 man te rijdene. de welke hem ontboden 11656 hadde dat hij quame ende dat hij alzo dede 11657 Dus deze goede vrauwe die zeere verblijt 11658 was vander comste van hueren man 11659 Zij dede alzoo huer die facteur riet Ende 11660 als zij beede buten der stede quamen al
[Folio 215r]
11661voor een bosschelkin daer zij duer lijden 11662 zouden zo beetede hij al vooren van zijnen 11663 peerde Ende hij namze ooc mede van hue-11664ren peerde. Ende zeide huer ende toochde huer 11665 brieuen van hueren man hoe dat hij last 11666 hadde huer tlijf te nemene. Daer jnne 11667 dat deze goede vrauwe zeere veranderde alst 11668 redelic was. want zoe ter weerelt gheen za-11669ke en wiste. waer an dat zij tlijf jeghens 11670 hueren man zoude mooghen verdient 11671 hebben. Dus viel zij zeere compasselic 11672 den facteur te voet. ende bat hem huers 11673 lijfs ghenade. Twelke huer de facteur 11674 vut deernessen gaf. Ouermids der min-11675nen die zij hem altoos bewezen hadde. 11676 Ende ooc dat god alzo wilde dat hijt 11677 niet ghedoen en conste vut compassien 11678 Maer emmer zo moeste zij hem al daer 11679 gheloouen vp huer lijf dat zij niet we-11680der ter stede waert keeren en zoude. Maer 11681 dat zoe recht toe recht an van daer trecken 11682 zoude inder gods gheleede. Ende ombe-11683kent ende alzo dede zij. Ende alzo hou-11684de als zij vut zijnen handen was zo ghijnc 11685 zij in een schamel landhuus naer. Ende 11686 daer wisselde zij huer vpperste cleet je-11687ghen mans cleederen tot dat zij bet voort 11688 vut huerer kennessen commen was Ende 11689 daer vercleede zij huer al in mans ha-11690bijte ende sneet huer haer of. Ende 11691 meenende dattet een jonghelijnc ware
[Folio 215v]
11692zo quam zij te dienene met eenen coopman-11693ne van catheloengen diemen hiet ferrant 11694 de welke al daer omtrent vut zijnen sche-11695pe te lande ghecommen was hem solacieren 11696 Ende dien zo diende zij zo vuterlike wel 11697 ende zo nauwe als dat hij noyt dies ghe-11698lijke van dienere ghehadt en hadde. Ende 11699 deze vrauwe die dede huer heeten Sicu-11700ram desmoly. Ende als deze coopman van 11701 Casteloingnen weder tzijnen scepe trac zo 11702 zo* ghijnc deze Sycuram mede ende zeilde 11703 zo verre met hem dat zij in alexandrien 11704 quamen Ende daer cochte deze coopman 11705 vele schoonder rijckeliker valken. Ende 11706 daer mede trac hij by den soudaen van ba-11707bilonien daer hij groote conde ende vrient-11708scap mede hadde. Ende als deze coopman 11709 een wijle bijden soudan gheleghen hadde 11710 zo worde deze soudaen bemerkende dezen 11711 jonghelijnc securam de welke zo neeren-11712stelike ende zo curieuzelike zijnen meestere 11713 diende. Ende die hem in schoonheden ende 11714 in gracelicheden zo wonderlike wel behaghe-11715de zo dat hij badt ende begheerde an fignir* 11716 ferrant den coopman zijnen goeden vrient 11717 dat hij hem dien dienare laten wilde. ende 11718 hij zoudene een groot meester maken. Ende 11719 hoe wel dattet die coopman noode dede. 11720 zo dede hijt nochtan ten vutersten. Ende 11721 om cort te makene Sicuram die bleef bij 11722 den soudaen. Ende diendene zo wel ende zo
[Folio 216r]
11723ghetrauwelic dat al des soudaens ghe-11724looue up hem stoet. ende up gheen andere 11725 Ende worde een zo groot meester bijden sou-11726daen dat hijt gheheel ende al regierde vooren 11727 ende achtere. Het ghebuerde hoe dat in 11728 eene van des soudaens steden een jaermarct 11729 wezen zoude daer allerande cooplieden ende 11730 van diuerschen maertsen ende landen ghe-11731ploghen hadden te commene. Dus orde-11732neerde de soudaen dat deze sicuram daer 11733 trecken zoude om des soudaens recht aldaer 11734 te jnnene ende te bewarene. Ende alzoot 11735 gode gheliefde zo quam te diere jaermarct 11736 metgaders meer andere cooplieden van yta-11737lien juweeliers ende andere. deze val-11738sche ambroize die zeere rijke gheworden 11739 was mids dezen v^M. guldenen die hij had-11740de van barnabo. Sicuram die des soudaens 11741 stedehoudere was. binnen diere stede die 11742 van elken hooghe verheuen ende gheeert 11743 alzoot betaemde. Ende om dies wille dat 11744 hij dusdanich een groot heere ende een groot 11745 meester was zo brochten hem de cooplieden 11746 daghelicx juweelen ende baghen te tooghe 11747 vp auenture oft hij die hadde willen coopen 11748 voor hem oft yement anders. zo dat jnsghe-11749lijcx deze ambroise by hem quam met al-11750zulken juweelen als hij hadde. Ende 11751 als hij een cleen cofferkin open doen zou-11752de daer de juweelen in laghen onder wel-11753ke juweelen dit buersekin lach ende het
[Folio 216v]
11754onderriemkin daer vooren af ghesproken 11755 es. zo versach die sicuram ter stont als 11756 dieze kende. Ende hij aenveerde die ende 11757 hij bezachze zeere. verwonderende hoe ende 11758 in wat manieren dat zij daer mochten ghe-11759commen wezen. Ende ambroise die in lan-11760ghen tijden hem dezer auenturen niet be-11761moet en hadde die begonde jeghens hem 11762 zeluen te lachene. ende dat worde sicu-11763ram gheware. Doen zeide sicuram 11764 tot hem. vriend ic meene dat ghij lacht 11765 jeghen v zeluen. omme dat ic my zeluen 11766 eerst besletst hebbe. deze vrauwe juweel-11767kins te beziene eer andere. Maer emmer 11768 zo zijn zij zeere schoone ende zeere lieflic 11769 Ende ambroize die andwoordede heere 11770 zulc als zij zijn zij zijn wel tuwen ghe-11771bode. Maer ic louch jeghen my zeluen 11772 om dies wille dat my te vooren quam de 11773 maniere hoe icxse ghecreech Doen zei-11774de sicuram. Ter goeder trauwen coopman 11775 zecht my doch hoe ghij daer an gheraect 11776 zijt. zekere heere zeide ambroize. jc had-11777ze van eender schoonder vrauwen dieze 11778 my gaf daer ic eenen nacht by sliep. En-11779de daer toe zo wan ic te dier reyse v^M. gul-11780denen mids eenre weddinghe die jc daer 11781 of dede jeghens hueren zotten ende dwa-11782zen man ende hiet barnabo die jeghen 11783 my durste wedden dat jcker niet bij 11784 slapen en zoude. Ende die onzalighe als
[Folio 217r]
11785ic hem zeide dat ic by huer gheslapen hadde 11786 ende als ic alle de gheleghenthede vander 11787 camere zeide. ende de malerien de beilden en-11788de de historien die daer in staen. ende daer 11789 toe tmaecsele ende tfatsoen van zijnen wiue 11790 naect Ende hoe dat zij een root wortkin 11791 oft een porrekin heift rechts onder huere 11792 slinckere borst zo dede hij zijn wijf van le-11793uenden liue ter doot bringhen. Maer hij 11794 hadde bet punitie verdient dan zij. want 11795 een man sculdich es te wetene ende te be-11796seffene dat alle vrauwen broosch ende wan-11797kel zijn ende lichtelic verwonnen zo datter 11798 gheen betrauwen jnne te stellene en es 11799 Doen verstont die vrauwe die haer 11800 altoos sicuram dede heeten. de cause ende de 11801 redene van huers mans gramschepe ende 11802 verbolghenthede jeghen huer. Twelke zij 11803 noyt daer te vooren en hadde connen ghewe-11804ten. Maer zij als een zeere wijze ende ghesta-11805deghe vrauwe als zij was. en wilde hier of 11806 gheen tale noch teekin gheuen dat zijt was 11807 voor in tijde ende in wijlen. Dus macte 11808 zij een maniere dat zij daer groote vrede ende 11809 solaes in hadde datte te hooren verrekenen 11810 Ende zeide tot ambroise dat hij een vroylic 11811 ghezelle was Ende dat zij meer ghemeen-11812schepe met hem wilde hebben. Ende be-11813gheerde an hem dat hij daer te lande ble-11814ue. Ende dat hij vaste zij* coopmanscepe 11815 dede voor hem beeden. Ende zij zoude hem
[Folio 217v]
11816daer toe ghelts ghenouch in handen ghe-11817uen. Twelke ambroise zeere lieue hoorde 11818 Ende up dat die vrauwe te bet tot hue-11819ren vermete commen zoude. Ende up datGa naar voetnoot83 ambroi-11820se huer niet en ontdoolde noch en ontghin-11821ghe zo gaf zij hem daer een schoon huus 11822 ende gaf hem ooc groote sommen van pen-11823nijnghen onderhanden zijne coopmansce-11824pe mede te doene voor hem beeden alzo hij 11825 meende. Ende toochde hem zo groote teeke-11826nen van minnen. ende van vrientscepen 11827 dat zij alle daghe tsamen waren. Ende de-11828ze zotternye dede zij hem verrekenen voor den 11829 soudaen om dat hij daer omme lachen zou-11830de Bynnen dezen tijden zo dede Sicuram 11831 zo vele an de jeneuoisen die daer te lande wa-11832ren dat zij huer beloueden barnabo daer 11833 te doen commene. Maer dat zij vernomen 11834 hadden dat barnabo alzo veraermt ende 11835 tonder was alzo wel ter cause vander 11836 grooter finance die hij hadde moeten ghe-11837uen voor tverlies vander weddinghe die 11838 hij jeghens ambroisen dede. Als ter cau-11839se vander grooter onghenouchte schaemte 11840 ende gramscepe die hij int herte drouch 11841 meenende dat hem zijn wijf die ontrouwe 11842 ghedaen hadde alzoot vooren verclaert es 11843 Ende ten ontbiedene ende ter begheerten 11844 vanden soudaen zo quam barnabo daer 11845 te lande. Ende als barnabo voor den sou-11846daen ghecommen was. doen ontboodt
[Folio 218r]
11847Sicuram ter stont ambroise te houe. Maer 11848 eer hij daer quam zo hadde zij den soudaen wel 11849 onderwijst dat ambroise valschelike looch 11850 an den roem die hij vander voirseide vrauwen an 11851 hem zeluen ghedreghen hadde. Ende bat hem 11852 vriendeliken waert by alzo dattet bleke ende 11853 beuonden ware inder waerheit dat hij daer 11854 omme looghe dat de soudaen hem daer af zo 11855 punieren wilde als recht ende redene bewij-11856zen zoude. naer gheleghenthede der zaken 11857 Het welke huer de soudaen vriendelike 11858 toe zeide ende accordeirde. Maer als Sicu-11859ram barnabo ende ambroise alle te zamen 11860 by den soudaen quamen. zo begonste sicu-11861ram hemlieden te zegghene. in dezer manieren 11862 Ambroise het ghelieft den soudaen dat 11863 ghij hier ter stont verhaelt ende verrekent 11864 de truffe ende boerde int langhe. hoe dat 11865 ghij jeghens barnabo die hier voor oghen 11866 es wont de v^M. guldenen. ende in wat ma-11867nieren dat ghij by zijnen wiue sliept. 11868 Doen veranderde ambroize in zijnder vaer-11869we. ende in zijnder talen. Als de ghuene die 11870 de waerheit strafte ende de valscheit wrou-11871chde. want hem de zake al te zeere onuer-11872zien ouerquam. Ende hij hem daer vooren 11873 niet en verhoedede. Nietmin zo quam hij 11874 al te met te hem zeluen. Ende hij andwoor-11875dede. heere daer en licht niet an al en zeg-11876ghe jct niet. Barnabo die hier voor ooghen 11877 es die weetet wel. Ende zelue zo schame
[Folio 218v]
11878ic my zijnder blaemte. Met dien bat bar-11879nabo den souldaen als die vul onghenouch-11880ten ende verdriets was dat hij daer af nem-11881mermeer ghewach en hoorde ende dat hij 11882 van daer vertrecken mochte. Maer sicu-11883ram die verbadt hem dat hij daer bleue. en-11884de dat hij daer up andwoordede. want hij 11885 begheerde de zake te hoorene. Ambroi-11886se die zach dat hij bedwonghen was. de 11887 zake van beghinsele tot den hende te ver-11888rekenen die begonde te zegghene met 11889 beuender stemme de zake alzo hijze bar-11890nabo hadde ghegheuen te verstane ende 11891 ghelijc hij te vooren den soudaen verrekent 11892 hadde. Ende als ambroize zijne zake al 11893 verrekent hadde. doen vraechde sicu-11894ram tot barnabo. oft alzo was. Ende 11895 hij zeide. Ja. Doen zeide sicuram. hoe 11896 mach dat zijn. zijtje dies wel zekere 11897 dat deze man bij uwen wiue sliep mids 11898 dien dat hij v eenich lijcteeken zeicht zijt 11899 je zo beestachtich dat ghij niet en verstaet 11900 datmen bij zomegher manieren. ende 11901 by zo menigher liste eenre vrauwen maec-11902sele ende gheschepenesse weten mach 11903 zonder bij huer te slapene. Ende ghij om 11904 dier zaken wille. v wijf hebt ghedaen doo-11905den ghij waert weerdt datmen v zeluen 11906 doodede. want ghij daer of gheene vul-11907commen prouue noch zekerheit en hadt. 11908 Doen hadde barnabo grooten vaer. ende
[Folio 219r]
11909hij was zeere versaecht datmen daer omme 11910 zoude ghedoot hebben. Ende sicuram 11911 diet niet langher verzwijghen noch ghe-11912lijden en wilde. Ende huer dochte dattet 11913 tijdt ende plaetse was te opembarene. 11914 zeide. Ha. ha. ambroize valsch verradere 11915 kenne nv die waerheit int gheheele 11916 zonder dy te doen pijnen. oft tormenteren 11917 want van al datstu ghezeit hebs hebs-11918tu valscheliken ghelooghen duer dijn aen-11919zichte. Ende die vrauwe daer du dijnen roem 11920 of draechs. en es niet doodt. Maer es hier 11921 al vaste by dy. omme dijne valsche lue-11922ghenen te straffene ende waer te doene. 11923 want du die nye en ghenaectes Aldaer 11924 zo was een groot vergaderinghe zo 11925 vanden edelen vanden soudaen. zo van 11926 vele manieren van cooplieden lombaer-11927den ende andere. die daer ter jaermarct 11928 ghecommen waren. die in grooten ver-11929wonderen de zake aenhoorden. En-11930de omme de zake cort te makene zo was 11931 ambroize zo verre ghebrocht dat hij voor 11932 den soudaen bekende alle de valscheit 11933 die hij ghedaen ende bedreuen hadde om 11934 de ghierichede vanden v^M. guldenen te 11935 winnene. Ende als barnabo deze zake 11936 vernam het was wondere dat hij zijn 11937 zinnen niet en verloos van onghenouch-11938ten ende van verdriete dat hij zij* wijf had-11939de ghedaen dooden. Maer de goede vrauwe
[Folio 219v]
11940die quam tot hem ende zeide. wat zoudt 11941 yemende willen gheuen barnabo die 11942 dy dijn wijf gaue. ende wijsde leuende 11943 ende ombesculdich. Barnabo die zeide 11944 dat hij daer vooren gheuen wilde al dat 11945 hij inder weerelt zoude moghen fineren 11946 ende vulleesten. Doen zeide zij tot hem 11947 hoe barnabo. ende en kenstu die niet ende 11948 hij die zo verdaerent was. als die niet en 11949 wiste wat hij dede oft zeide. Doen ont-11950sloot zij hueren boezem ende zeide ziet 11951 hier barnabo dijne lieue gheselnede en-11952de wederpaer diestu zonder cause ver-11953wijst hads ende ghecondempneirt ter 11954 doot. Ende doen zo namen zij malcan-11955deren inden aerm. ende deden malcande-11956ren groote feeste Ende de soudaen ende 11957 alle dandere waren zeere verwondert 11958 ende prezen zeere ende loueden dezer vrau-11959wen duecht ende ghestadichede. Ende 11960 groote ghijften waren huer ghegheuen 11961 Ende al ambroizens goet was huer en-11962de barnabo ghegheuen: Den welken 11963 ambroize de soudaen in zwaren tormen-11964te dede steruen
Cap. 53 11965Hier naer staet bescreuen van leonce der 11966 griecscher vrauwen ende meer andere Capitel .liij.
[Folio 220r]
[miniatuur 99; niet uitgevoerd] 11967A ls vrauwe rechtuerdich-11968ede alle deze zaken aldus 11969 verrekent hadde Ende 11970 noch vele meer die ic ach-11971ter late omme de mate-11972rie te cortene Als van 11973 Leonce der griecscher vrauwen. de wel-11974ke om gheen torment. dat men huer doen 11975 mochte. wroughen noch lijden en wilde 11976 van tween mannen. die huers besculdich 11977 waren. Maer beet huer tonghe of met 11978 hueren tanden als zij voor den juge stont 11979 van ancxste oft hij eenich voetsele vut 11980 huer hadde mooghen vaten by ouerlaste 11981 van tormenten zo zeide my de zelue vrau-
[Folio 220v]
11982we. van meer anderen vrauwen die zo ghe-11983stade ende zo vast van zinne waren dat 11984 zij lieuer hadden venijn te drinckene ende 11985 te steruene dan te wentelene ende te kee-11986rene Bouen recht ende redene ende jeghen 11987 der waerheyt. Doen andwoorde ic huer 11988 Vrauwe ghenouch zo hebdy my onder-11989wesen vander ghestadichede ende groote 11990 hertelichede der vrauwen Ende van meer 11991 andere duechdelicheden datmen zekere 11992 gheen meerdere van mannen gheschriuen 11993 en mochte. Dus bem ic al te zeere ver-11994wondert mits dien dat zo vele eerweerdi-11995ghe vrauwen wijze discrete ende gheleer-11996de hebben ghezijn. Ende die goede schoone 11997 stijle ende maniere hebben ghehadt om-11998me schoone boucken te makene hoe dat 11999 zijt zo langhe hebben mooghen ghedooghen 12000 oft ghelijden: zij en hebben alle deze erreu-12001ren ende smadelicheden van vrauwen doen 12002 keeren ende verandwoorden. die deze 12003 mans den vrauwen vpzegghen: Alzoot 12004 hier vooren te menegher plecken bewe-12005zen es. Ende zij wel wisten dat zij ton-12006ghelijke alzo bezwaert waren ende be-12007rucht. Andwoorde rechtuerdichede Ghe-12008minde vriendinne deze questie die licht 12009 ghenouch te soluerene. want du wel 12010 zien ende bezeffen muechs. bij al dat 12011 ghuent dat jc dy hier te vooren onder-12012wezen ende by ghebrocht hebbe. dat
[Folio 221r]
12013der vrauwen bezichede ende attente daer 12014 jc dy af ghesproken hebbe. ende huere gra-12015tien ende duechden. vermondt ende beprouft 12016 hebbe in diuerschen sticken deen dat tander 12017 niet en es. tot vele diuerschen zaken was 12018 Ende niet tot eene alleenlic. oft alle tot 12019 eene. Ende aldus dit werc te doene ende 12020 te becsriueuene. dat es dy ghereserueirt 12021 ende ghelaten dat te vulcommene ende hem-12022lieden niet. want zij by hueren werken 12023 voor lieden van goeden verstande. ende 12024 duechdelike menschen ghenouch ghe-12025prezen ende vutghenomen waren zon-12026der ghescrifte oft eenich ander betooch daer 12027 of te hebbene. Ende als vanden langhen 12028 tijde ouerleden. zonder ghescrifte weder-12029leit te wezene. zo commen nochtan alle 12030 zaken wel te passe ende in tijts ghenouch 12031 als noch. Naer der lancheyt. ende ghe-12032duericheit der weerelt. Hoe mochte on-12033ze lieue heere jhesus crist*us zo langhe ghe-12034dooghen ende ghehinghen ongheloouiche-12035de inder weerelt jeghen der heligher wet 12036 des gheloouen. Ende noch ghedueren 12037 zoude hadden zij niet wederstaen ghezijn 12038 Ende alzo eist van menegherande za-12039ke diemen langhe ghedoocht. ende ghe-12040leden heift zonder keeren ofte die te weder-12041stane. Ende naermaels nochtan ghe-12042keert ende verandwoordt zijn Doe 12043 zeide ic weder tot der vrauwen. Vrauwe
[Folio 221v]
12044ghij zecht my harde wel ende duechdeli-12045ken Dies ic hu dancke. maer zekerlicx 12046 vrauwe jc weet ende ic bezeffe wel dat 12047 vele murmuratien rijzen zullen onder 12048 den benijders van dezen jeghenwoordighen 12049 wercke. Ende dat zij zegghen zullen al 12050 macht waer zijn datter eenighe goede 12051 duechdelike vrauwen zijn ende gheweist 12052 hebben Emmer en zijn zijs niet alle: 12053 Andwoorde: wat wondere eist dat zij 12054 niet alle euen goet oft euen duechdelic 12055 en zijn. Merct up tgezelschip vanden man-12056nen dat onze lieue heere jhesus cristus 12057 tot hem vercoren hadde daer zij maer 12058 .xij. en waren. zo was daer nochtan een 12059 harde quaet inden hoop. Dus hoe zou-12060den deze mans mooghen oft durren zeg-12061ghen dat de vrauwen alle zouden moeten 12062 goet ende duechdelic wezen Daer in zo 12063 cleen ghetal van mannen een zo quaet 12064 was. wat zouden zij dan mooghen we-12065zen. Maer als alle mannen in duechden 12066 vulmaect zijn zo hopic dat hem de vrau-12067wen ooc volghen zullen
Cap. 54 12068Hier vraecht cristine tot vrauwe rechtuer-12069dichede oft waer es dat vele mannen zeg-12070ghen datmen lettel ghetrauwicheden oft 12071 secreit in vrauwen en vint jnt leuen der 12072 mannen /Cappittel .liiij.
[Folio 222r]
[miniatuur 100; volledig uitgevoerd] 12073A ltoos voortgaende inder 12074 materien. zo Andwoorde-12075de jcke cristine. Vrauwe 12076 laet ons deze questie la-12077ten varen. Maer een let-12078telkin gaende buten den 12079 traden ende weghen van onzer materien 12080 zo zoudic v al te gheerne vraghen. vp dat-12081tet v niet te verdrietelic of te moeylic en 12082 ware my te verandwordene. Ouer mids 12083 dat de materie ghefondeirt zij in de wet 12084 der natueren. Ende niet gheheel ende al 12085 en comt vut ghetempertheden van redene 12086 Ende vrauwe rechtuaerdichede And-12087woordede my. Gheminde vriendinne 12088 vraechs datstu wils: want als een
[Folio 222v]
12089disciple oft een leerling den meestere yet be-12090ghint te vraghene om leeren. ten es niet 12091 recht dat hij begrepen zij. Vrauwe ter we-12092relt zo en es ende regneert eene wet der natue-12093ren. van manne ter vrauwen. ende van 12094 vrauwen te manne. Ende niet ghemaect 12095 of ghestelt by yemende. Maer vut vleesche-12096liker gheneghenthede bijden welken zij hem-12097lieden onderlinghe verbinden ende verwim-12098pelen met grooter minnen. by ydelre ghe-12099nouchten. ende niet en weten te wat cau-12100sen oft te wat waer omme dat deze minne 12101 vanden eenen tot den anderen zo in hem 12102 vest. Ende in dezer minnen die zeere ghe-12103meene es. ende diemen heet der minneren 12104 leuen zo zegghen de mannen ghemeene-12105like dat de vrauwen zo wat zij belouen 12106 dat zij dat zeere qualiken houden. ende 12107 zeere onghestichtich zijn teenre plecke 12108 ende van cleenre minne. ende wonderli-12109ken dobbele ende gheueinst. Ende dat 12110 hemlieden al datte comt van wiltheden 12111 oft lichticheden van zinnen ende van her-12112ten. Ende onder alle andere meesters 12113 die daer of scriuen. zo gheift hemlieden 12114 ouidius. jnt bouc daer hij leert minnen 12115 daer of zeere grooten ticht. Ende zecht 12116 de zelue ouidius ende andere. als zij de 12117 vrauwen daer af ghenouch gheblameirt 12118 hebben. dat tghuent dat zij daer of in 12119 huer boucken ende leeringhen bescreuen
[Folio 223r]
12120hebben ende alle de dobbelhede. ende onghe-12121trauwichede die zij vermonden dat zij dat 12122 nopen ende bescriuen om den oorboor van 12123 den ghemeenen ende dat omme de mannen 12124 te waerschuwene van zulken treken up 12125 dat zij die te bet ontgaen mooghen. Als 12126 voor tserpent dat in dat lieuelike cruyt 12127 gheborghen licht. ¶ Dus v ghelieue 12128 mijn lieue vrauwe my hier of een lettel-12129kin te onderwijzene ende de waerheyt 12130 te doen blijckene. Andwoorde. Gheminde 12131 vriendeghe als aenghaende tghuent dat 12132 zij zegghen dat de vrauwen zo bedrieghe-12133lic zijn zo en weetic niet dat ic dy yet an-12134ders zoude weten te onderwijzene dan 12135 du die materie duechdelic ende wel zel-12136ue ghenoopt hebs ende ghetracteirt Al-12137zo wel jeghen den zeluen ouidius als je-12138ghen meer andere inden gheest vanden 12139 god der minnen up den roomant vander 12140 rooze. Maer up tpoint datstu my ghe-12141roert hebs dat zij dat ghedaen zouden 12142 hebben. ten oorboore vanden ghemeenen zo 12143 willic bewijzen dat dadt de cause niet en 12144 was dat zij dat deden Ende de redene 12145 es deze. ghemeenen oorboor en es anders 12146 niet in een stede oft onder tghemeente 12147 van volke. dan tghemeene proffijt ende 12148 weluaren daer in dat yeghelic man ende 12149 wijf ghelijke deel hebben. Maer een za-12150ke die ghedaen ware ter vordernesse van-
[Folio 223v]
12151den eenen ende ter verminderthede oft om-12152proffitelichede vanden anderen. dat en can 12153 gheen ghemeen oorboor oft proffijt wezen 12154 Ende het en es ooc niet sculdich alleen-12155lic gheheeten te wezene singulier eyghin 12156 oft zonderling proffijt. Maer es schul-12157dich gheheeten te wezene onghelijc ende 12158 ouerlast anderen ghedaen. bij jonsten oft 12159 draghene van partien. Ende aldus muech-12160stu merkelike beuinden ende gheuroeden 12161 dat zij dat deden. vut jonsten ter bejeghent-12162heit vander eender partie om dander par-12163tie te verheffene. want zij den vrauwen ne-12164gheen leeringhe oft bewijs en gheuen hoe 12165 zij hem wachten zullen voor der mannen 12166 treken. Nochtan zo eist warachteghe za-12167ke dat zij dicwilst ende meest de vrauwen 12168 bedrieghen met hueren listen ende val-12169schen ghelaten. dan anders ende dies en 12170 es gheen twijffele de vrauwen zijn alzo 12171 wel int ghetal der menscheliker crea-12172turen als de mannen. Ende by dezen 12173 redenen concluderic. hadden zij dat ghe-12174daen om den ghemeenen oorboor ende prof-12175fijt als van beeden partien. zij zouden 12176 den vrauwen mede leeringhe ende be-12177wijs ghegheuen hebben hoe zij hem had-12178den moochten* wachten ende beuryen 12179 voor tbedroch der mannen. Ghelijc zij den 12180 mannen leeringhe ende bewijs gheghe-12181uen hebben jeghen der vrauwen listen
[Folio 224r]
12182ende treken. Maer om deze questie te la-12183ten varen ende te verheffene het tander dat 12184 zij zegghen dat de vrauwen van cleender 12185 minnen zijn ende zo onghestadich huer-12186lieder herte up yement te vastighen noch 12187 dat niet helen en connen zo zal my ghe-12188nouch wezen contrarie te prouuene by ex-12189emplen van eenighen die toot* der doot toe 12190 in minnen vulstandich ghebleuen zijn 12191 Ende eerst vander edelre vrauwen dydo 12192 coneghinne van cartaige daer of dat hier 12193 vooren van huerer vromicheit vermont 12194 ende becondicht es. hoe wel datstu an-12195derssins zelue daer of ghenouch ghe-12196noopt hebs. [miniatuur 101; niet volledig uitgevoerd]
Cap. 55 12197Van dydo der coneghinne van Cartai-12198ge proposte van vastichede van minnen in vrauwen 12199 Capitel .lv.
[Folio 224v]
12200A lzo hier te vooren ghezeit es 12201 dydo de coneghinne van car-12202taige. jn vruechden ende in 12203 payze regnerende ende in 12204 grooter glorien. Zo ghe-12205buerdet dat Eneas een 12206 hertoghe ende een leedsman van grooter me-12207nichte van volcke Naer de destructie van tro-12208yen verdreuen wort zo dat bij diuerschen 12209 tempeesten ende onghewedere zijn scepen 12210 ter zee versteken worden. zijn victailgen 12211 failgierden ende groot volc verloos. Ende 12212 aldus begheerende ruste vermoeyt van 12213 reyzene. ende als de ghuene die herber-12214ghe ende solaes te lande zeere gheerne 12215 ghenomen hadde. jnt zwin van cartai-12216gen an quam. Nochtan vp dat hij niet 12217 wederzien wezen en zoude jeghen de 12218 coneghinne vanden lande. zo en wilde 12219 hij niet te lande vpslaen zonder wete 12220 ende consent van huer. Maer zand eeni-12221ghe van zijnen volke an huer oft huer 12222 lief ende ghename ware dat Eneas 12223 al daer te lande up sloughe omme al 12224 zulken redenen als zij huer ontdecten 12225 Emmer die vrauwe vul alder eeren 12226 ende vul wetentheden. wel wetende 12227 dat die van troyen bouen allen natien 12228 ter weerelt te diere tijdt de meeste ghe-12229eerde waren ende daer men meest of hilt 12230 Ende dat deze Eneas vanden conijncliken
[Folio 225r]
12231bloede van troyen was. en gaf niet alleeenlic 12232 oorlof oft consent dat hij te lande vp sloughe 12233 Maer zelue in persoone met alle hueren 12234 edelen mannen ende vrauwen ghijnc hem 12235 tjeghen tot up dat zwin. ende ontfijnc dien 12236 ende al zijn ghezelschip in grooter eeren en-12237de weerdichede. ende leedeze bynnen huerer 12238 stede ende festoyerdeze zeere hoogheliken. en-12239de dede hem alle tsolaes ende tghemac dat 12240 zij conste ende mochte. Ende wat zoudic 12241 vele weten te zegghene. Daer was Ene-12242as zo wel onthaelt ende gherust dat hem 12243 niet meer en ghedochte der aermoede pijne 12244 oft aerbeyt die hij ghehadt hadde inde oorlo-12245ghe noch inde zee. Ende zo vele conuerseer-12246den zij met malcanderen. dat minne die 12247 subtiliken ende onuerzien de herten ont-12248funcken can. zo grooteliken tusschen hem 12249 beden ontstac dats niement gheloouen 12250 en zoude. Maer naer dat de experiencie 12251 namaels bewes zo was de minne van 12252 dydo te Eneas waert. meer vierich en-12253de meer blakende dan de minne van 12254 eneas te dydo waert. want Niet jeghen-12255staende dat hij huer zijn trauwe gheghe-12256uen hadde. ende belooft dat hij nemmermeer 12257 ander wijf nemen en zoude dan huer en-12258de dat hij huer wezen zoude ghetrau-12259we al zijn leuen. Nochtan zo schiet hij 12260 van huer zo wanneer dat zij hem weder 12261 vutgheleet hadde. ende bezocht van
[Folio 225v]
12262als dat hem behoufde. ende groot goet 12263 ende schat an hem ghehanghen hadde 12264 ende alle zijne schepen ghestoffeirt van 12265 rijcdomme ende van goede. als die hueren 12266 schat niet sparen en wilde an de ghue-12267nen daer zij therte gheheel an gheleyt 12268 hadde. Ende aldus zo trac eneas ver-12269radelic van daer by nachte ende zonder 12270 oorlof an huer te nemene. Des dydo zo 12271 grooten rauwe ende onghenouchte int 12272 herte drouch dat zij van dier tijt voort 12273 alle ghenouchte begaf ende al tsolaes en-12274de wilde wel hebben ghewezen doot zo 12275 dat zij ten lesten als zij onghenouchten 12276 ghenouch ghehadt hadden ende verdriets 12277 huer seluen in een groot vier wierp dat 12278 zij ter causen van dien hadde ghedaen ma-12279ken. Maer dat en wiste niement. Ende 12280 aldus die goede dydo als ghetrauwe in 12281 minnen liet zo deerlic huer leuen. die 12282 daer te vooren die vermaerste vrauwe 12283 hadde ghezijn die leuen mochte An-12284dere willen zegghen dat zij huer zeluen tleuen 12285 nam vp een zweert dat Eneas daer ghe-12286laten hadde
Cap. 56 12287Hier naer staet bescreuen dystorie van 12288 Medea skonijcx* dochtere van medeaGa naar voetnoot84 Capitel lvj^e.
[Folio 226r]
[miniatuur 102; niet uitgevoerd] 12289M Edea de dochtere vanden 12290 conijnc van colcos die zo 12291 Abele ende constich was 12292 die beminde jazon al te 12293 zeere ende al te hertelike 12294 Iazon was een ridder 12295 vut grieken zeere vroom van daden ende 12296 vermaert. Ende hoorde hoe dat int heylant 12297 van colcos twelc een landschip was dat 12298 Medea vadere toebehoirde. Een gulden 12299 ram was datmen bij gokelrien oft too-12300uerien zeere nauwe bewaerde. Ende 12301 Niet jeghenstaende dat dadt vlies van 12302 dien gulden ramme onmoghelic scheen 12303 te gecrijghene. Nochtan zo waest ghe-
[Folio 226v]
12304prophetiseirt dattet bij eenen riddere ver-12305creghen zoude worden. Iazon die dit ver-12306hoorde hij als de ghuene die zijnen name 12307 ende fame breeder spreeden wilde zo lanc 12308 zo bet. trac vut grieken met grooter me-12309nichte van volke in meeninghen om 12310 dit vlies te vercrijghene. Ende als hij in 12311 dit heylandt van colcos ghecommen was 12312 De conijnc vanden heylande die zeyde 12313 hem. dattet onmueghelic ware datmen 12314 dat vlies met wapenen oft met vromiche-12315den van liue ghecrighen mochte. want 12316 het een zake ware. daer in bewaernessen 12317 gheleyt van heluen oft van heluinnen 12318 Ende hoe dat velerande ridderen ende man-12319nen van wapenen hemlieden daer an ghe-12320auentuert hadden. ende daer ghebleuen 12321 waren Biddende by dien de zelue conijnc 12322 dat jazon hem daer niet an auentueren 12323 en wilde noch zijn lijf daer an te coste leg-12324ghen. vp tcortte zo andwoorde hem jason daer 12325 vppe. Naer dien dat hij dat begrepen hadde 12326 hij en zoude dat niet laten hij en zoudt ghe-12327crijghen oft daer vooren steruen. Me-12328dea des conijncx dochtere. aenziende dat 12329 jazon een zo ouer schoon een ridder was 12330 van conijncx bloede ghecommen. Ende van 12331 zo grooter name. dat huer docht dattet 12332 een schoon ende rijckelic huwelic wezen 12333 zoude van hem beeden. Ende dat zij hue-12334re minne niet bet besteden en mochte dan
[Folio 227r]
12335an hem. die wildene bewaren ende bevryen 12336 vander doot. want zij groote deernesse ende 12337 compassie in huer zeluen hadde dat zulc 12338 een schoon ende vroom riddere ter wapene 12339 zo weereloos zijn lijf verliezen zoude. Dus 12340 dede zij zo vele dat zij groote ende langhe spra-12341ke met hem hadde ende bij moeten. zo dat 12342 zij hem tooueryen ende conjuratien ende bele-12343zen gaf als de ghuene die daer af een con-12344stenarighe was. Ende wees hem alzul-12345ke weghen ende manieren. bij den welken 12346 dat jazon dat gulden vlies vercrighen zou-12347de. Ouermids dien dat jazon huer belouede 12348 dat hij nemmermeer meer ander wijf trauwen 12349 en zoude dan huer. Ende dat hij huer goe-12350de ghetrauwe minne ende liefde draghen 12351 zoude alzo langhe als zij leuen zoude. Maer 12352 dezer ghelofte zo ghijnc hij huer of. want 12353 alzo haest als hij te zijnder meeninghen 12354 ghecommen was. Ende hij dat gulden vlies 12355 vercreghen hadde zo liet hij huer ende ver-12356gatse met eender andere. waer omme dat 12357 zij. die huer lieuere hadde ghelaten ontle-12358den dan zijt hem ghedaen hadde oft ghepeinst. 12359 In zo grooter onghenouchten ende despe-12360ratien viel dat zij noyt zind dier tijd juecht 12361 vruecht noch blijschap en hadde alzo lan-12362ghe als zij leefde.
Cap. 57 12363Hier Naer volcht de hystorie van thysbe 12364 ende van piramus .Cappitel. .lvij.
[Folio 227v]
[miniatuur 103; niet uitgevoerd] 12365O uidius in bouc dat heet me-12366thamorphoseos die verrekent 12367 hoe dat bynnen der stede van 12368 babilonien twee rijke poor-12369ters waren die ooc edele 12370 waren zo naer ghebueren 12371 malcanderen dat huerlieder beeder hu-12372zen weech an weech ende duere an duere ston-12373den Ende deze twee poorters hadden elc een 12374 kindt dat vutnemende schoone ende beual-12375lic was. zo dat deen eenen zone hadde en-12376de hiet piramus. Ende die andere die had-12377de een dochtere. ende hiet thisbe. Deze kin-12378deren die noch inden staet van onnoezelhe-12379den waren als vij. oft viij. jaren oudt wor-
[Folio 228r]
12380den malcanderen zo herteliken beminnende 12381 dat zij deen zonder dandere niet ghedueren en 12382 consten. Ende langhe zo wast hemlieden dat 12383 zij tijlic upstonden up dat zij tijlic ter straten 12384 wezen mochten om malcanderen te ziene ende 12385 te sprekene. Ende altoos zachmen deze twee 12386 kinderkins te gadere ende met nyement an-12387ders. Ende dat gheduerde alzo langhe. dat 12388 zij begonsten te oudomme te commene. Ende 12389 hoe huere ouddom meer wies. hoe de min-12390ne ende die liefde tusschen hem beeden meer 12391 ontfuncte ende belayede. Ende omme de 12392 groote hanthieringhe. ende ghemeenschepe 12393 die deze kinderen te gadere hadden ende van 12394 eenighen gheware worden. zo rees suspec-12395tie ende bemoedinghe tusschen hem beeden 12396 Ende het wort den ouders vanden kinderen 12397 ouer ghedreghen. Waer by dat de moedere 12398 van thysbe huer dochtere ghesloten hilt in 12399 huer camere. als omme die te bewarene 12400 ende te bewachten voor piramus. van dezer 12401 beslutinghe zo waren beede deze kinderen zo 12402 bedruct ende zo ontstelt dattet deerlic om zien 12403 ende om hooren was. den druc ende den rau-12404we die elc jeghen hem zeluen dreef. Ende 12405 dat omme diere zaken meest. dat zij mal-12406canderen noch zien noch spreken en moch-12407ten. Meneghen tijdt gheduerde dit verdriet 12408 Ende by dien nochtan zo en slaecte noch 12409 zo en minderde de minne tusschen beeden 12410 niet hoe wel dat zij malcanderen noch
[Folio 228v]
12411zien noch spreken en mochten. Ende hoe 12412 hueren tijdt meer wies hoe de minne 12413 meer wies. tot dat zij quamen te xv. jaren 12414 oft daer omtrent. zo ghebuerdet up eenen 12415 tijdt alzoo dauenture wilde. dat thysbe 12416 die up gheen andere zake en dochte dan 12417 zij altoos met weenenden ooghen ende 12418 met zwaren verzuchtene in allen houc-12419ken vander camere ghijnc ende stont kijc-12420kende ende hurckende of zij yewers pira-12421mus huer lief zien oft hooren mochte 12422 tot den muere zeere deerliken zeide die 12423 tusschen huer liefs huus stont ende 12424 huers vaders huus. O muer muer van 12425 van* harder minen. die tverscheyden draechs 12426 tusschen piramus mijnen lieue ende 12427 my. waert dat eenighe deernesse in dy 12428 ware oft compassie du zouds schueren 12429 ende open gaen. vp dat ic mijn lief zien 12430 ende spreken mochte. die ic met alder 12431 herten minne ende begheere. Ende met 12432 dien dat zij aldus tot den mure sprac zo 12433 gheraecte zij huer ooghen te slane in een 12434 houcxkin vander camere daer de muer 12435 een lettelkin gheborsten was zo dat-12436ter de lucht vander ander zijden duer 12437 scheen Ende doen liep zij daerwaert 12438 Ende metter smelte van huerer rieme 12439 want zij anders gheen engien en had-12440de zo lanc zo meer dat tgat oft die 12441 schuere meersde. zo verre dat zij huer
[Folio 229r]
12442smelte gheheel ende al daer duere stac 12443 tot inde camere daer zij piramus te hoore-12444ne plach. Emmer dat piramus dat 12445 gheware wart ende by dien lijcteekene 12446 zo verzamden deze twee dicwijle voor dat 12447 gaetkin daer zij malcanderen zaghen ende 12448 spraken. ende malcanderen huer claghe 12449 daden. Zo dat in thende deze twee verwon-12450nen in minnen ende niet langher connen-12451de deze plaghe ghedooghen. sloten met 12452 malcanderen elc vut zijns vaders huus 12453 by nachte ende listelike te stelene. ende 12454 te commene ende te vergaderene buten der 12455 stede up een fonteyne an eenen witten 12456 moerbeyer boom daer zij in hueren kijns-12457schen daghen met malcanderen dicwile 12458 hadden spelen ghegaen. Ende alzo 12459 thysbe haestegher ende hittegher tot 12460 piramus was. zo was zoe deerste die 12461 ter fonteynen quam. Ende alzo zij daer 12462 huer lief ontbeyde zo ghebuerdet datter 12463 een leeu vuten woude al briesschende 12464 ter fonteynen om drincken quam. waer 12465 of dat thysbe zeere versaecht worde. 12466 zo dat zij vut noode om huer zeluen 12467 te berghene te tijde in een gatGa naar voetnoot85 van eender 12468 haghen croop. Ende alzo zij daerwaert 12469 liep met haeste zo ontviel huer een 12470 schoon wit hoofcleedekin fijn van 12471 lijnwade. twelke hoofcleedekin deze 12472 leeu vant. Ende greept in zijn mule
[Folio 229v]
12473ende slingherdet om zijn ooren. Ende 12474 mids dat die leeu vute den woude quam 12475 daer hij eenighe beesten verbeten hadde 12476 zo waren zijn mule ende zijn kynnebac-12477ken al bebloet ende dat vaechdy an dat 12478 hoofcleedekin. Ende ouer mids der be-12479zichede die hij hem zeluen dede alzo slin-12480gherende metten hoofcleedekin zo gaf 12481 hij alle dat jnghewant ouere in dat 12482 hoofcleedekin vanden beesten die hij ver-12483beten hadde. Ende alzo liet hij daer 12484 dat hoofcleedekin ligghen. Bynnen 12485 dezen ende eer dat thysbe vute den ga-12486te durste commen daer zij vut vreezen 12487 vanden leeu jnne ghecroopen was. zo 12488 quam piramus ter fonteynen. Ende 12489 als piramus dat hoofcleedekin zach 12490 zo verkende hijt dattet thysbe zijnen 12491 lieue toebehoorde. Ende als hij dat 12492 meende ende waende vp te rapene zo 12493 vant hij alle dat jnghewant daer jn 12494 die de leeu daer jnne ghebraect ende 12495 ouer ghegheuen hadde. waer jnne dat 12496 hij zo zeere verschoot meenende oft van 12497 zijnen lieue ghebleuen ware Ende dat 12498 zij van eenighen ghedierte verbeten wa-12499re. dat hij zoo grooten rauwe ende 12500 mesbaer bedreef dat hij hem zeluen 12501 tlijf nam up zijn zweert. Ende daer 12502 hij in dezer noot lach half leuende half 12503 doot zo quam thysbe vute den hole daer
[Folio 230r]
12504zij jnne ghecroopen was. Ende by dien 12505 dat zij vandt dat hij huer hoofcleedekin 12506 zo minlic in zijnen aerm hilt ende custe-12507det ter minnen van huer. zo beuant zij 12508 de zake van diere zwarer auentuere daer 12509 zij zo grooten rauwe ende zo groot mesbaer 12510 om dreef dat zij niet langher leuen en wil-12511de. Ende als zij zach dat hij ghehendt 12512 was. ende den gheest ghegheuen hadde. 12513 doe nam zij dat zelue zweert daer hij 12514 vp ghestoruen was. ende liet huer zel-12515uen daer in vallen. Ende starf daer by 12516 hem. Ende aldus worden deze twe* ghe-12517lieuen te gader doot vonden vut trauwen 12518 van minnen. [miniatuur 104; niet volledig uitgevoerd]
Cap. 58 12519Van hero hier naer volghende Cappitel .lviij.
[Folio 230v]
12520H Ero dat edele jonghe 12521 minnekin die en bemin-12522de niet min den jonghe-12523lijnc lehander dan tys-12524be piramus beminde 12525 want alzo lehander om-12526me te deckene die eere van hero zijnen 12527 lieue Lieuer hadde hem zeluen in dan-12528giere te bringhene. vp dat van huerer 12529 beeder minne niement gheware en 12530 worde dan dat hij boudelic by daghe 12531 ende ten aenziene van yemende jeghen 12532 zijn lief ghesproken hadde of dat hij 12533 tot huer eens ghegaen zoude hebben 12534 Maer nam an eene zonderlinghe ma-12535niere zijn lief te gaen besiene. want hij 12536 dicwijle ende menichwerue ter midder-12537nacht vpstont vut zijnen bedde vp 12538 dattet niet condich en worde. Ende al-12539leenlic zo ghijnc hij in een creke vander 12540 zee die groot ende wijd was Ende was 12541 gheheeten herles. Ende met eenen clee-12542nen scheepkine dat hij daer wiste zo 12543 passeirde hij dat. tot dat hij an een cas-12544teel quam. Ende hiet abidon. dat ouer 12545 dander zijde vander creke lach. daer 12546 hero zijn lief jnne woonde. ende hem 12547 al daer verbeyde ter veinstere Ende als 12548 de langhe coude nachten quamen inden 12549 wintere zo was zij ter veinstere met 12550 eenre vierboote. vp dat hij daer up zijn
[Folio 231r]
12551cours ende zijn conde nemen zoude. En-12552de in deser manieren zo ghijnc hij me-12553nich jaer zijn lief bezien. zonder dat 12554 yement dat ye conde gheware worden 12555 zo dat fortune. dies benijdede ende dat 12556 keeren wilde. want alzoot up eenen 12557 tijdt jnden wintere ghebuerde dat groot 12558 tempeest ende onghewederte was van 12559 winde ende van stoorme inde zee Ende 12560 zo langhe gheduerde dat hem beeden 12561 verdroot. dat zij malcanderen noch zien 12562 noch spreken en mochten. Ende beclaech-12563den hem zeere vanden wedere dattet zo 12564 langhe gheduerde. Emmer dat up 12565 eenen tijdt dat lehander groote herte 12566 beuijnc hero zijnen lieue te gaen bezie-12567ne. Ouermids dien dat hij de vierboete 12568 ter veinsteren zach. vute dien dat hem 12569 dachte dat hero zijn lief hem vermaen 12570 dede ende weefde dat hij quame. Ende 12571 dattet hem een groot verwijt wezen zou-12572de van huer. dat hij huer in alzoo meni-12573ghen tijden niet en hadde commen bezien 12574 Dus auentuerde hij hem in dien 12575 dangiere. Ende stelde hem te watere 12576 alzo hij dicwijle hadde ghedaen Maer 12577 tonghewederte ende de tempeeste wor-12578de hem te stranghe Ende twatere wor-12579de zijns meestere. ende drouchene ter 12580 zee waert in metten schepelkin met al 12581 Ende daer verdranc hij. Ende hero die
[Folio 231v]
12582metter vierboete zijns verbeyde ende niet 12583 en quam die verlanghede zeere. Ende huer 12584 bemoedede der crancker auenturen. want 12585 huer datte therte ghetughede. Dus en 12586 cesseirde zij niet van weenene noch van ver-12587zuchtene huer beduchtende alzoot ghe-12588schiet was. Ende als hem den claren 12589 dach verbaerde zo was zij weder ter vein-12590stere daer zij alle den nacht gheweist had-12591de als die gheen ruste noch gheen slapen 12592 int lijf en hadde. Ende zij ter zee waert in 12593 zien zoude zo quam dat doode lichaem van 12594 lehander daer up twater ghedreuen Doen 12595 quam zij ten casteele of. als de ghuene 12596 die niet langher naer hem leuen en wil-12597de ende wierp huer zeluen inder zee zo ver-12598re dat zij dat doode lichame ghecreech En-12599de dat greep zij vast in beede hueren aer-12600men Ende en wilde dat niet laten gaen 12601 Ende aldus zo verdranc daer by hem [miniatuur 105; volledig uitgevoerd]

[Folio 232r]
Cap. 59 12602Van Sismonde des princen dochtere van 12603 Salerne: Cappitel. .lix^e. 12604V Ocace* die verrekent jnt bouc 12605 vanden hondert wonderen 12606 hoe dat een prince van saler-12607ne was gheheeten tancre 12608 Ende die hadde een dochtere 12609 die zeere vutnemende schoon was. Ende 12610 ooc wijs hoofsch blijde ende zeere wel ghe-12611maniert. Ende hiet Sismonde. Deze 12612 prince die beminde deze dochtere met zo 12613 grooter minnen dat hij niet ghedueren 12614 en conde als hijze niet en zach. Ende zeere 12615 noode zo wilde hij daer of scheeden om die 12616 te huwene. hoe wel dat hij dies dicwijle 12617 ghebeden ende verzocht was. Nietemin 12618 zo was zij ten hende te wiue ghegheuen 12619 den graue van Campanen. Maer alzo zij 12620 niet langhe in huwelike en was. corts 12621 naer dat deze graue ouerleden was. zo 12622 nam deze prince van salerne zijn dochtere 12623 by hem in propooste dat hij die nemmermeer 12624 meer en meende te huwene. Deze doch-12625tere die vul alre ghenouchten was die 12626 was wel te vreden dat huer vadere zo oudt 12627 een man was dat zij hopede dat zij corts 12628 van hem verlost mochte worden. want 12629 zij int beste ende int vroylicste van hueren 12630 leuene was. zeere weygherliken up ghe-12631houden ende zeere wel lustende. Ende es 12632 goet te bemoedene dat huer zeere vele
[Folio 232v]
12633an hadde heur jonghe lustich leuen alzo 12634 te verslijtene ende te leedene zonder man 12635 Maer jeghen hueren vadere ende zijn pro-12636pos zo en wilde zij noch en durste zij niet 12637 steken. Ende alzo deze vrauwe dicwijle 12638 onder de edele verkeerde met hueren vadere 12639 zo verzach zij eenen schiltknecht onder alle 12640 andere gheheeten ghiuchaert die huer 12641 dochte die alder schoonste. Ende huer zeere 12642 wel behaghende. Ende onder andere best 12643 ghemaniert. ende in als weerdich bemint 12644 te wezene. Ende om cort te verhalene dat 12645 zij alle zijn manieren zo na bemercte dat 12646 zij delibereerde in huer zeluen ommeGa naar voetnoot86 huere 12647 joncheyt te lieueliker te lijdene Ende huer 12648 herte te bet te rustene dat zij huer ghenouch-12649te in hem stellen zoude. Maer eer dat zij 12650 daer of eenich samblant maken wilde 12651 oft dat yemende ontdecken wilde zo bemerc-12652te zij alle daghe zo lanc zo meer zijn ma-12653nieren ende zijn contenantien als zij an 12654 huers vaders tafel zat. Ende hij diende 12655 Ende hoe zij daer meer gae naer slouch 12656 zo dochte hij huer van daghe te daghe zo 12657 vele perfectere in allen zaken. waer by dat 12658 zij huer up eenen tijdt verstoutede. ende 12659 ontbood dien bij huer. Ende sprac hem 12660 toe in dezer manieren. Ghiuchaert mijn 12661 lieue vrient het groote betrauwen dat 12662 jc tuwaert hebbe. ende tot uwer duecht 12663 discretie ende ghetrauwichede. doen
[Folio 233r]
12664my vermaen ende dwinghen my. jeghen v 12665 mijn herte te ontdeckene van zekeren se-12666creten grooten dinghen. ende die my bouen 12667 al ter herten gaen. die ic gheenen anderen 12668 en zoude willen zegghen die leeft. Ende 12669 eist dat ic v die voor ooghen legghe. zo be-12670gheeric hier uwen eedt te hebbene. dat-12671tet by v nemmermeer meer vutgebrocht 12672 noch gheopembaert en zij: Doen andwor-12673de ghiuchaert. Vrauwe en twijffelt niet 12674 dat eenighe zake emmermeer gheweten 12675 en zal zijn die ghij jeghen my zoudt moe-12676ghen ontdecken. Ende dat belouic v by 12677 mijnre man waerhede. Ende doe zeide 12678 weder tot hem Sismonde. Ghiuchaert jc 12679 wil v wel zegghen dat alle mijn ghenouch-12680te up eenen edelen jonghelijnc staet die 12681 ic beminne ende beminnen wille. Ende 12682 om dies wille dat ic niet wel jeghen hem 12683 spreken en mach noch hem mijn secret 12684 ontdecken du begheeric datstu een ghe-12685trauwe bode van minnen tusschen ons 12686 beeden zijs omme ons beeden tzamen te ont-12687lastene. Nu merct ghiuchaert oft ic mijn 12688 betrauwen in v stelle ende beuele meer 12689 dan in eenich mensche die leeft als jc 12690 mijn eere ende mijn weluaren stellen wil-12691le in uwen handen. Doen viel huer 12692 ghiuchaert te voet ende zeyde. vrauwe 12693 jc weet wel dat ghij zo eerbaer zo we-12694tende ende zo duechdelic zijt dat ghij
[Folio 233v]
12695gheen zake en zoudt willen doen die onre-12696delic oft te begrijpene ware Dus dancke 12697 ic v ootmoedelike dat ghij v betrauwen en-12698de v secret in my stelt bouen allen anderen 12699 Dus ghenadeghe vrauwe ghebiet ouer 12700 my alle dat v ghelieft zonder eenich twij-12701fele als de ghuene die ziele ende lijf biede 12702 ende offre tot uwen ghebode van al dies 12703 ic vermach. Ende tsghelijcx zo biedic my 12704 ende offre my zeluen gheheel ende al ten 12705 dienste ende ter obediencie vanden ghuenen 12706 dien ghij vercooren hebt. wel mach hij ghe-12707luckich wezen die hulde ende gracie van 12708 minnen van zulker eenre vrauwen ver-12709werft als ghij zijt. want hij zekere niet 12710 ghemist en heift van hoogher ende edelre 12711 minne: Als Sismonde aldus ghiuchart 12712 beprouft ende betast hadde ende zij hem 12713 hoorde zo eerbaerlic zo duechdelic ende dis-12714cretelic spreken. doen nam zij hem bijder 12715 handt. ende hieffene vander eerden ende 12716 zeide Ghiuchaert mijn lieue vrient weit 12717 voor waer. dat ghij de ghuene zijt die 12718 jc meene ende gheen andere. Ende hebbe 12719 v vercoren ende verkyeze als voor mijn 12720 eyghen lief. jn wien ic gheheel ende al 12721 stellen wille mijn herte mijn vruecht en-12722de mijn solaes. Ende ic beuinde dat die 12723 edelheyt dijns herten. ende de duechdeliche-12724de die in v es weerdich zijn zo hoghe min-12725ne ende liefde te draghene. Van dezer mare
[Folio 234r]
12726zo was die jonghelijnc zeere verblijt ende 12727 bedancte der vrauwen zeere oodmoedelike: 12728 Ende omme cort te zegghene in dezer wijs 12729 zo droughen ende beleededen zij langhen tijdt 12730 huer minne zonder dattet yement ghewa-12731re worde. Maer fortune benijdende al solaes 12732 ne mochte ghedooghen dat zij langher in 12733 vruechden oft in payze leuen zoude. Maer 12734 keerde huerer beeder vruecht in zwaren 12735 lijdene ende verdriete. want bij wonder-12736liker auentueren zo ghebuerdet vp eenen 12737 zoeten lieueliken zomerschen dach. dat 12738 Sismonde des achternoens huer vermeyen 12739 ghijnc met hueren joncvrauwen in eenen 12740 bogaert. Ende bynnen der wijle dat zij 12741 daer was zo ghijnc huer vadere te huerer 12742 camere bynnen omme met huer te coute-12743ne ende hem te versolacene meenende dat 12744 zij daer bynnen ware. want hij noch juecht 12745 noch vruecht en hadde als hij van huer 12746 was. Ende als hij bynnen der cameren 12747 quam zo vant hij alle de veinsteren ghe-12748sloten ende de ombancken vanden bedden 12749 gheschouen. waer by dat hij meende dat 12750 zij gherust hadde. Dus en wilde hij gheen 12751 gheluut noch gheen gherucht maken 12752 Maer hij viel daer neder up een coetsebed-12753dekin. Ende schoef ooc de gordijne ende 12754 viel in slape. Ende te wijle dat deze man 12755 daer aldus sliep. zo quam sismonde te 12756 huerer camere met hueren joncfrauwen
[Folio 234v]
12757ende doen viel zij up huer bedde om wat 12758 te rustene. Ende alzo namen deze jonc-12759vrauwen alle oorlof an huer ende elc 12760 ghijnc zijns ende sloten de camere wel 12761 ende vase toe. Ende als alle de joncvrauwen 12762 vute der camere waren zo stont zij we-12763der vp van hueren bedde. Niet wetende 12764 dat huer vadere bynnen der camere was 12765 oft sliep. ende ghijnc in eene garderob-12766be daer ghiuchaert huers verbeyede en 12767 zij brochte ghiuchaert in huer camere 12768 Daer ghinghen tzamen achter de gor-12769dijne. ende hadden menich lieflic woort 12770 van minnen tzamen alzoot wel te bemoe-12771dene es. want zij wel meenden alleene 12772 tzijne. Onder dit zo worde de vader ont-12773wake. Ende hem dochte dat hij eenen 12774 man hoorde runen ende spreken vp 12775 zijnre dochter bedde. Dus stont hij al 12776 lijzeliken vp ende verstont ende wiste 12777 dattet ghiuchaert was. dien wee 12778 te moede was dat was hij. Dus jn 12779 der hitten zo haddy wel ghewilt ghiu-12780chaert uploop doen. Maer hij ontzach 12781 hem zijnre dochter in woorden van dien 12782 te bringhene ende te onteerene. Ooc zo 12783 en durste hij die een oud cranc man was 12784 ghiuchaert alleenlike niet aenveerden 12785 die een vroom sterc jonc man was: 12786 Maer hij tard al lijzeliken vut der ca-12787meren ende zweech al stille zo dat zijs
[Folio 235r]
12788niet gheware en worden. Ende bynnen 12789 der wijle zo dede deze prince ghiuchaert 12790 wachten als hij te voorschijne commen 12791 zoude. Ende beual datmen dien vanghen 12792 ende int prijzoen steken zoude. Ende 12793 ter stont dat dadt gheschiet ware dat-12794men hem dat zoude laten weten. Em-12795mer zo was ghiuchaert vute der vrau-12796wen camere ghetreden hij en werde ter 12797 stont bespiet ende ghegrepen ende den 12798 prince ghelaten weten. Maer emmere 12799 zo bleef de prince altoos omtrent zijnre 12800 dochtere camere vp dat hij weten zoude 12801 wanneer dat zij voorwaerts commen zou-12802de. Ende met dien dat zij meende vut 12803 huerer camere te tredene. zo ghijnc huer 12804 de vader tjeghen ende zeide dat zij ter ca-12805mere weder keerde hij wildeze spreken 12806 twelke zij dede. Ende als zij beede byn-12807nen der camere waren. doe begonste 12808 hij huer te zegghene met weenenden oo-12809ghen. ende met zuchteghen monde: 12810 Sismonde ic meende an v te hebbene 12811 eene dochtere die bouen allen anderen 12812 van mijnen houe goet ghetrauwe eer-12813baer wijs ende van reynder herten ghe-12814weest hadde. waer by dat ic te meer in 12815 gramschepen ontstelt bem dat jct te 12816 min ende te onweerdere ghelooft zoude 12817 hebben van yemende haddict zelue 12818 niet beuonden. dat ghij tot yemede*
[Folio 235v]
12819jonste oft minne ghedreghen zoudt 12820 hebben hij en hadde v goede ghetrau-12821wede man ghezijn. Maer tghuent 12822 datter of es. dat zal tverdriet van mij-12823nen ouden daghen zijn hoe cort dat jc 12824 te leuene hebbe. Maer dat my alre meest 12825 mijnen zin verslaet ende vertorent dat 12826 es dat ic meende dat ghij een vrauwe 12827 hadt ghezijn alzo hooghe ende alzo reyn 12828 van moede als eenighe die leuen mach 12829 Ende ic zie de contrarie bij dien dat 12830 ghij v verhanghen ende mesdreghen 12831 hebt met den alder minsten ende keti-12832uichsten van alle mijnen houe. want 12833 haddic emmere alzulke zaken willen 12834 doen ghij zoudt vele edelre ende meer-12835dere te mijnen houe gheuonden hebben 12836 zonder an ghiuchaert te verzeylene 12837 die ic wel meene dat hijGa naar voetnoot87 dat diere ghe-12838cocht zal hebben te zijnen bouf want 12839 ic wel wille dat ghijt weet hij zalder 12840 omme steruen Tsghelijcx ooc zoudic van 12841 v doen constic vut mijnre herten ghe-12842doen dwaze minne die jc tot v draghe 12843 meer dan ic meene dat noyt vadere te 12844 kinde en dede. Ende dat wederzegghet 12845 my. Ende als Sismonde verstont 12846 dat huer vader alle dijnc wiste twel-12847ke zij zo behendelic ende zo secretelic had-12848de ghemeent te doene zo hadde zij jnt 12849 herte zeere grooten rauwe. Maer alder
[Folio 236r]
12850zwaerst was dat huer herte perssede dat 12851 hij den jonghelijnc die zij zo zeere bemin-12852de dreechde te doen dooden. dat zij ter stont 12853 zelue wel hadde willen steruen. Niet te 12854 min by goeden ghestadighen zinne ende 12855 ghetemperder zede zonder traen oft zuch-12856ten te latene hoe wel dat zij in huer ghe-12857sloten hadde daer vooren te steruene. zo 12858 Andwoorde zij hueren vader in dezer manie-12859ren. Vadere naer dien dat fortune wille 12860 dat ghij weet tghuent dat ic zo behen-12861delic ende zo secretelic meende te houdene 12862 zo en eist van gheenen noode dat ic v eeni-12863ghe bede oft begheerte doe dan alleenlic 12864 het en ware dat ic remis ende verghe-12865uenesse verweruen mochte voor des 12866 jonghelijncx lijf dien ghij zo wreedeli-12867ken dreecht te doen steruen. mids dien 12868 dat ic my offerde ende ouer gaue voor 12869 hem te steruene. zo zoudic v bidden dat 12870 ic voor hem steruen mochte ende hij ont-12871ghinghe. Ende gheen pardoen noch ver-12872laet en begheeric ouer my als hij daer 12873 vooren zal moeten steruen. want ic v 12874 voor waer belooue by alzo dat hij sterft ghij 12875 cort my mijn leuen. Maer als van dezen 12876 daer ghij deze groote gramschepe jnne 12877 neimt zonder cause. zo en zijn de sculden 12878 niements dan uwe. want ghij die 12879 vleesschelic zijt ne muecht ghij niet ghe-12880maect noch ghewonnen hebben eene
[Folio 236v]
12881dochtere die nichtemeer van steene noch 12882 van beene en es dan ghij. Ende en can 12883 v gheen bezef ghegheuen hoe wel dat 12884 ghij nv ter ouden commen zijt. wat aen-12885uechten dat de jonchheyt heift. zonderlin-12886ghe den ghuenen die zo weegherlic ende 12887 verdreetelic in zo grooter weilden up ghe-12888houden zijn als ic bem. Ende alle mijn 12889 leuen hebbe ghezijn. Ende en weit ghij 12890 de prickellinghen ende porringhen des 12891 vleeschs hoe zwaer dat die te lijden zijn 12892 Ende Naer dien dat ic zach dat ghij ghe-12893sloten ende ghedelibereirt hadt my nem-12894mermeer gheenen man te gheuene. Ende 12895 ic mijn lustelic leuen gheuoelde vul al-12896der weelden onuerdraghelic gheprickelt 12897 ende gheporret zo beuiel mijn minne en-12898de mijn liefde up dien jonghelijnc Ende 12899 zonder cause ofte deliberatie van zinlic-12900heden zo en wast niet dat ic my tot hem 12901 ouer gaf ende consenteirde. want jc voor 12902 alle zaken zijne duechdelike manieren 12903 ende wezen bemercte dies hij verghift 12904 es bouen allen anderen van uwen ho-12905ue. Ende dat muechdy zelue alzo wel 12906 weten als yement die leift. want ghij 12907 dien van kinds beene te houe up ghe-12908houden ende gheuoedt hebt Dus wat 12909 dinghe es anders edelheyt dan duech-12910delicheit. want edelheit vanden vleesche 12911 niet en comt. maer vanden gheeste ende
[Folio 237r]
12912alzo en hebdy gheen cause te zegghene 12913 dat ic my ouer ghegheuen hebbe den al-12914der onnedelsten van uwen houe Ende 12915 ghij en hebt gheene occasie van zo 12916 grooter gramschepe vp ons beeden als 12917 ghij zecht. Maer ten vutersten als 12918 ghij zo groote punitie daer of doen wilt 12919 zo en eist nochtan niet behoorlic dat 12920 ghij die up hem doen zoudt. maer het 12921 ware groote zonde ende schande ende je-12922ghen recht. Maer up my zo behoort bet 12923 de punitie die hem hier toe verleedt heb-12924be ende toe ghebrocht dies gheen ghe-12925dochte noch wille en hadde. wat zou-12926de hij doch anders ghedaen hebben dan 12927 hij ghedaen heift. Het hadde een al te on-12928haerdich ende ombekent herte gheweist 12929 hadde hij eenre zulker vrauwen minne 12930 ende liefde ontzeit als ic bem. Dus 12931 waert ghij sculdich up hem dit te ver-12932vullene ende te verbeterene ende niet 12933 up my. Ende aldus zo vertrac de 12934 vadere van huer. Ende zij bleef voort 12935 in huere camere. Maer ouer mids de-12936zen. zo en was huer vader niet ghestilt 12937 noch ghepaysiert jeghen ghiuchaert 12938 alst bleec. want hij dien des anderen 12939 daghes dede dooden Ende bouen dien 12940 zo dede hij hem therte vut zijnen buucke 12941 snijden. het welke herte de prince dede 12942 legghen in eenen guldenen cop. Ende
[Folio 237v]
12943zandt met eenen zijnen secreten bode tot 12944 zijnder dochtere Ende ontboodt huer dat 12945 hij huer dat zandt teenen presente om 12946 huer vruecht te doene van eender mete 12947 ende spijze die zij alder meest beminde 12948 Alzo zij hem vruecht ghedaen hadde 12949 dat hij alder weerdelicst hilt. Ende 12950 als de bode voor Sismonde quam zo de-12951de hij zijne presentacie alzo hem bij zij-12952nen heere beuolen was met alzulken 12953 laste als hij van hem ontfanghen had-12954de. Ende doen nam zij tot huer den 12955 gulden cop ende dede dien open Ende 12956 zach zij wel hoe alle zaken ouerleden 12957 waren. Ende hoe wel dat zij ontspre-12958keliken druc ende rauwe int herte 12959 hadde alst mueghelic was. zo dwanc 12960 zij nochtans hueren hooghen moet: 12961 Ende als oft huer niet ghelet en had-12962de. zo gaf zij den bode andwoorde in de-12963zer manieren. Bode zecht den prince 12964 dat ic noch beuinde in eender maniere 12965 dat hij wijs ende voordachtich es. Te 12966 wetene dat hij een zo edel herte als dat 12967 hier in dezen cop es zulc een edel sepul-12968ture ende graf ghegheuen heift als 12969 hem toebehoirde. want hem daer vooren 12970 noch van goude noch van ghesteente 12971 gheen ander toe en behoorde. Doen 12972 boech zij up den cop. ende zij cussede ther-12973te zegghende vut grooter compasselichede
[Folio 238r]
12974O lieuelic vriendelic herte tresoor ende 12975 slot van alle mijnre vruecht vermalen-12976dijt zo moet die wreetheyt wezen vanden 12977 ghuenen die v dat leuen ghenomen heift 12978 ende v mijnen ooghen te schauwene ghe-12979gheuen heift. want ghenouch zo waer-12980dy voor ooghen inder ghedochten mijnre her-12981ten. Och nv hebstu met diuerscher fel-12982ler fortunen ende auentueren tcours 12983 dijns edels leuens gheleden. Maer for-12984tune tspijte zo hebstu nochtan van dijnen 12985 viand ontfanghen alzulke sepulture en-12986de bewarenesse als dijne duecht jeghen 12987 my verdient heift. Dus eist wel behoor-12988lic mijn lieuelic hertkin datstu voor 12989 dijn vuterste officie ghebaedt ende ghe-12990dweghen zijs met tranen vander ghuen-12991re die du zo hertelic mindes Ende daer 12992 en zals niet an ghebreken. Ende bouen 12993 dien zo en zal dijn ziele van huerer zielen 12994 niet verscheeden wezen. Ende het en wa-12995re ooc niet redelic. Maer du zuls hem eer 12996 lanc termijn ghezelschap doen ende eenich-12997ede. Maer noch der vermalendijder fortu-12998nen tspijte. zo es dy wel ghebuert dat 12999 dy de wreede tyrant mijn vadere tot my 13000 ghezonden heift. vp datstu van my te 13001 meer gheeert werds. Ende dat jc je-13002ghen dy spreken mach. eer jc van dezer 13003 weerelt verscheede. ende mijn ziele trec-13004ke by der dijnre. Naer wiens ghezelscap
[Folio 238v]
13005jc hertelic hake. want jc wel betrauwe 13006 dat dijnen gheest den mijnen verbeyt Dus-13007danighe woorden ende meer andere die sprac 13008 Sismonde zo deerlike dat allen herten ont-13009faermen mochte diet hoorden. Ende nie-13010ment en conde hem ghehouden van weene-13011ne. Ende zelue zo weende zij zo herteliken 13012 dattet scheen als oft twee beken oft twee 13013 fonteynen huer vuten hoofde inden cop 13014 gheloopen hadde zonder eenich gheruchte 13015 of ghecrijsch te makene. Maer euenghe-13016dichte dat herte cussende ende toeuende 13017 De vrauwen ende de joncfrauwen die 13018 omtrent huer waren. die verwonderden 13019 vuterliken zeere wat herten dat in dien 13020 cop wezen mochte daer omme dat zij 13021 zo bitterlic weende ende zulc gheclach 13022 dede. want zij vander gheuaernesse niet 13023 en wisten. Dus weenden zij alle gadere 13024 ouermids den rauwe van huerer vrauwen 13025 Ende deden groote attente om huer te troos-13026tene. maer het en batede niet. Ende te 13027 vergheefs zo vraechden huer die alre 13028 secreetste ende beminste vanden vrauwen 13029 wat de zake wezen mochte van hueren 13030 zo zwaren rauwe ende verdriete. want 13031 zij niemende tale noch andwoorde gheuen 13032 en wilde. Maer als zij van rauwen te 13033 male verwonnen ende mat was van 13034 drucke. O lieflic hertkin nv hebbic al 13035 mijn officie vulcommen up dy ende daer
[Folio 239r]
13036en ghebreect niet meer an dan mijn ziele 13037 bij der dijnre te bringhene Ende als zij 13038 al ditte aldus ghedaen ende ghezeit had-13039de zo stont zij up van hueren bedde. Ende 13040 ghijnc een cleen masiergat up doen daer 13041 een cruycskin met venijne in stont. dat 13042 zij ouer langhen tijdt daer ghestelt ende 13043 bewaert hadde omme datte te nemene als-13044men huers leuens gheware worde. Maer 13045 dat en wiste niement die leifde. Ende dat 13046 venijn dat goot die joncfrauwe inden cop 13047 ende dranct al vute met der herten met allen 13048 De vrauwen ende joncfrauwen meenden 13049 dattet eenich costelic dranc ghezijn hadde 13050 omme huertkin* mede te conforterene. ende 13051 te sustinerene. Ende doen ghijnc zij we-13052der ligghen up huer bedde verbeyende der 13053 doot by dien venijne. Ende als tvenijn 13054 begonste te werkene. Ende zij huer te doot 13055 begonste te ghereedene. doen worddent 13056 die vrauwen ende joncvrauwen alder eerst 13057 gheware. ende liepen met haesten tot hueren 13058 vadere die een lettelkin hem was gaen 13059 vermeyen. omme zijne melancolie te ver-13060ghetene. biddende dat hij haestelike tot 13061 zijnder dochter quame wilde hijze emmermeer 13062 leuende zien. Emmer dat hij noch te tijde 13063 quam eer dat zij hendede. Ende de vadere 13064 ouer huer ziende dat verdriet Ende de pijne 13065 die zij leedt eer dat jonghe herte conste ghe-13066breken. Ende zij niet te helpene en was
[Folio 239v]
13067die dreef zo grooten zwaren rauwe ende mes-13068baer. ende spracse toe met lieueliker tale zeere 13069 beclaghende ende dat hij noyt ghedaen en hadde 13070 meenende dat hijze daer by noch vertroosten 13071 mochte. Ende alzo qualic als zij ghespre-13072ken conste. zo andwoordede zij nochtan. Tan-13073cre houdt up dijn tranen. ende bewaert die 13074 teens anders behouf. jc en gheerze noch jc 13075 en wilze niet. noch jc en trecze my niet an. 13076 Du ghelijcx den serpente die den mensche 13077 doot. ende namaels beweent. Hadt niet be-13078ter ghezijn. dat dijn lieue dochtere alzo du 13079 zeids. heymelike ende in secrete gheleeft had-13080de in huerer ghenouchten. eenen edelen jon-13081ghelijnc beminnende. dan by dijnre wreet-13082heit deze zware ende bitter doot ouer huer te 13083 ziene te dijnen grooten verdriete. De welke 13084 doot cond maken zal ende breeden. tghuent 13085 dat te vooren secret ende verborghen was: 13086 Ende niet meer en conste zij ghespreken 13087 maer therte brac. Altoos houdende den 13088 cop vaste ende vriendelic in hueren aermen 13089 Ende de oude vadere die bequeeldet. ende 13090 staerf van rauwe. Ende alzo starf Sis-13091monde des princen dochtere van salerne
Cap. 60 13092Hier naer volcht de hystorie van hilisabeth 13093 ende meer anderen minnareghen .Cappitel .lx.
[Folio 240r]
[miniatuur 106; volledig uitgevoerd] 13094I Nsghelijcx zo verrekent bo-13095catius jnt zelue bouck van-13096den hondertich nieuwiche-13097den. hoe dat bynnen der stede 13098 van meffine in ytalien eene 13099 schoone maecht was. ghe-13100heeten hilizabeth de welke huer drie broeders 13101 die zij hadde ouermids harer vrecheyt. ende 13102 ghiericheden. achterhilden van huwene: 13103 Ende alzo die drie ghebroeders eenen hueren 13104 facteur hadden van allen hueren zaken die 13105 een zeere schoone ende behaghel jonghelijnc 13106 was gheheeten laurems die huerlieder va-13107dere van joncx kinds beene vp gheuoedt ende 13108 ghehouden hadde. zo ghebuerdet dat by ghe-
[Folio 240v]
13109tijdeliker conuersatie onderlinghe deze 13110 jonghelijnc ende deze jonghe maecht mal-13111canderen wordden beminnende. Ende dat 13112 gheduerde eenen zekeren tijdt in solace ende 13113 in vruechden. Maer int hende alst de broeders 13114 gheware worden. Ende als die dat in grooter 13115 versmaetheden ende vermindertheden namen 13116 ende an hemlieden trocken hoe wel dat zij-13117lieder daer of gheen groote mare maken en 13118 wilden om dat zij huerlieder zustere daer by 13119 niet onteeren. noch in woorden bringhen en 13120 wilden. Maer delibereerden ende sloten met 13121 malcanderen dat zij dien jonghelijnc ter 13122 doot bringhen zouden. Emmer dat zij 13123 tot eender tijdt dien jonghelijnc buten der 13124 stede met hemlieden leededen tot up een 13125 pachtgoed dat zij buten der stede hadden: 13126 Ende als zij den jonghelijnc daer hadden 13127 doen sloughen zij dien doot. Ende hyeuwen 13128 hem thooft of. Ende begrouuent onder eenen 13129 boom inden bogaert. Ende als zij weder 13130 thuus ghecommen waren doen deden zij die 13131 vanden huuze te verstane dat zij dien in ver-13132ren landen ouer ghezonden hadden in huere 13133 bederuen. Maer hilizabeth die den jonghe-13134lijnc beminde met goeder herten die en con-13135stes niet wel ghelijden. Ende en was niet 13136 wel te passe dat zij deruen moeste taenzien 13137 ende tbijwezen van hueren lieue. Ende 13138 therte wrouchde huer altoos quaet. So 13139 dat zij tot eenre tijdt als verwonnen van
[Folio 241r]
13140onverdragheliker minnen huer niet ghe-13141dwinghen en conste zij en moeste een van 13142 hueren broeders vraghen. waer zij laurems 13143 hueren factuer ghezonden hadden. waer up 13144 die broeder huer andwoorde met onweerder 13145 tale. wat leyt dat in dijnen weghe te wetene 13146 oft wat hebstu daer naer te vraghene Eist 13147 datstu daer meer naer vraechs zo wee dy: 13148 Doen bezief hilizabeth wel dat huer broeders 13149 gheware waren worden van huerer beeder 13150 minnen. Dus en durste zij noyt meer 13151 daer of ghewaghen. Ende nam in huer 13152 zeluen vute dien woorden dat zij dien ghe-13153doot oft vermoort zouden hebben. Des zij 13154 wonderliken grooten grootenGa naar voetnoot88 rauwe int 13155 herte dreef. zo wanneer dat zij huer zeluen 13156 in secrete ende alleene vant. Ende zonder-13157linghe tsnachts zonder eenighe ruste te 13158 nemene eenpaerlic beclaghende den ghue-13159nen die zij zo hertelic minde: zo dat zij van 13160 drucke vuterliken ziec ende onlustich wor-13161de. Inder welker ziecte zij an hueren 13162 broeder badt ende begheerde. dat zij eene 13163 wijle tijts buten wezen mochte vp huer-13164lieder pacht goedt. om te wetene oft zij 13165 daer bet becommen. ende huer versolaes-13166sen zoude moghen dan bynnen der stede 13167 Emmere dat huer broeders dat consen-13168teirden. Deze Hilizabeth dien ther-13169te altoos ghetuuchde. dat huer broeders 13170 huer lief hadden ghedoodt ende vermoort
[Folio 241v]
13171die maecte huer zeluen alleene jnden bo-13172gaert daer laurems begrauen lach. Ende 13173 ghijnc daer ouer ende weder druckelike wee-13174nende ende claghende zo dat zij onder eenen 13175 boom wordt verziende een plecke daer de 13176 eerde nyeuwelincx vp ghedoluen hadde 13177 ghezijn. Ende zij daerwaert. ende met 13178 eenen tuynstake die zij daer vandt. zo 13179 ghijnc zij steken. ende roeren in die eerde 13180 zo verre dat huer dochte ende huer therte 13181 wrouchde. dat laurems daer lach. Ende 13182 dalf dat uppe ende dede zo vele dat zij dat 13183 doode lichaem daer vant. Ende thooft daer 13184 by dat de broeders afghehouwen hadden 13185 Doen greep zij dat hooft minliken in hue-13186ren aermen ende custedet menichwaruen 13187 ende dwoucht ende zuuerdet met hueren 13188 tranen daer zij groot mesbaer ende rau-13189we dreef. Maer niet langhe zo en durste 13190 zij daer bliuen van ancxste oft huer yement 13191 ouer ghecommen hadde dies gheware ghe-13192worden hadde. Maer nam dat hooft in hue-13193ren schoot ghewonden in een schoone hooft-13194cleet. ende droucht met huer tot huerer 13195 camere. Ende daer groufzijt in eenen van 13196 hueren grooten potten. daer zij violieren 13197 oft gentilen in plach te houdene. Ende in 13198 dien pot zo plantede zij een zoete wel rie-13199kende crudekin datmen heet basilicon 13200 Ende met dien potte zo quam zij weder ter 13201 stede waert jnne. Ende steldene vp een
[Folio 242r]
13202veinstere van huerer camere Ende tal-13203len tijden vrouch ende spade zo was zij be-13204zich met dien potte vut liefden van hueren 13205 lieue. Ende met gheenen anderen watre 13206 dan met hueren tranen zo en waterde zij 13207 dien pot. Ende dit gheduerde eene langhe 13208 wijle. Hoe wel dat eenighe mans zouden 13209 willen zegghen dat vrauwen zeere lichte 13210 een dijnc vp heffen ende dat weder zeere lich-13211te vergheten. Ende dat basilicon begonste 13212 zeere schoone ende zeere juechdelike te bloye-13213ne. Ouemids* der veyheit vander eerden daer 13214 dat hooft in lach des hueren rauwe zo lanc 13215 zo meer wies van daghe te daghe. Emmer 13216 dat eenighe meinschen gheware worden 13217 hoe dat zij altoos tijlic ende spade voor die 13218 veinstere ouer dien pot bitterlike stont en 13219 weende ende zulken rauwe bedreef. dat 13220 zijt hueren broeders te kennene ghauen dieze 13221 bespieden ende zaghen de bitterheyt van 13222 hueren rauwe Dies zij zeere verwonder-13223den wat dat bedieden mochte. Ende by 13224 dien van dier tijd voort zo en rusteden zij niet 13225 voor dat zij huer dien pot ghestolen hadden 13226 alzo zij deden by nachte. Ende tsnuchtens 13227 als hilizabeth meende tot hueren potte te 13228 gane. Ende dien te bedouwene met hueren 13229 tranen alzo zij gheploghen hadde. ende zij 13230 dien pot niet en vandt. zo ghijnc huer een 13231 nyeu lijden an. Ende verzwaerde hueren 13232 druc ende hueren rauwe. Ende beduchtede
[Folio 242v]
13233huer wel dattet huer broeders gheware 13234 gheworden waren Dus teech zijt hem-13235lieden met eenen lachenden monde hue-13236ren pot an up dat zij te min daer up letten 13237 zouden. ende bat hemlieden minliken dat 13238 zij huer dien weder gheuen wilde. Em-13239mer dattet huer zo nerenst was dat zij 13240 zeide. waert dat zake dat zij huer dien 13241 pot weder gheuen wilden. zij zoude hemlieden 13242 quijte schelden. ende quijte houden van al 13243 tghuent dat huer zoude mooghen toecom-13244men van patrimonien. Ende zeide met 13245 grooten drucke ende met grooter claghe. 13246 Helas. te wat hueren wardic van mijn-13247der moeder gheboren met alzo wreeden 13248 broeders als de mijne zijn. die zo onaer-13249dichliken benijden mijn vutnemende wel-13250uaren ende ghenouchte. Ende my niet 13251 en hebben willen laten eenen aermen pot 13252 met baselicon die hem niet en costede 13253 Noch my dien niet weder gheuen en wil-13254len. Ende jc hemlieden daer vooren al 13255 quijte scelden wille dat my emmermeer 13256 toecommen mach van patrimonien. Helas 13257 zij zouden my noode wat anders gheuen 13258 dat beter ware. Ende dezer ende alzul-13259ker claghen zo en begaf zij niet voor zij 13260 van drucke te bedde viel in grooter ziecten 13261 Ende wat dinghe datmen huer boodt of 13262 presenteirde huer en rochts niet. Ende 13263 voor al solaes. anders zo en begheerde zij
[Folio 243r]
13264niet dan hueren pot. Ende daer in starf 13265 zij ende bleef zeere deerlike. Ende jc en 13266 ghelooue ooc niet dattet verzierde zaken zijn 13267 maer dattet warachteliken alzo ghebuer-13268de. want zij daer te lande een liedekin maec-13269ten vander claghe van dien potte. twelke 13270 liedekin men daer noch heden sdaghes 13271 zinghet. Ic mochte dy meer andere 13272 hystorien vertrecken. van vrauwen die 13273 met zulker strangher ende vierigher min-13274nen beuaen hebben ghezijn. ende daer 13275 in ghestoruen zijn zonder daer in te twijf-13276felen oft te varieren. Noch verrekent 13277 bocacius van eender ander vrauwen dien 13278 huer man dede eten therte van hueren lie-13279ue Des zij noyt meer daer naer en at 13280 ende starf alzo Desghelijcx van een-13281der vrauwen van fayel. de welke bemin-13282de den castelain van coucy. Ooc mede zo 13283 starf de casteleyne vergy met te stranghe-13284like te minnene. zo dede ooc ysaude die 13285 triestram zo zeere beminde. Ende die her-13286cules zo zeere beminde Ende huer zeluen 13287 tleuen nam. Ende dies en es gheen twij-13288fele de minne en es groot van eenre ghe-13289stadigher vrauwen daer zij huer minne 13290 vest. wat men anders zegghen mach 13291 van vrauwen die licht van zinnen zijn 13292 Maer deze deerlike exemplen ende meer 13293 andere die jc dy te vooren bringhen moch-13294te. en zijn niet sculdich te wezene cause
[Folio 243v]
13295der vrauwen herte te beroerene hemlieden 13296 te werpene in dier afgrondeliker ende zoor-13297gheliker zee van minnen. daer meer ver-13298doemenessen dan zalicheden in gheleghen 13299 es. want altoos zo eist thende tot hueren 13300 groote grieue jn eere in goede. in lichamen 13301 ende in ziele dat meer es. Dus wijs zijn 13302 zij die dies voor by wijzen ende niet en hau-13303den. Noch gheen voet noch audiencie en 13304 gheuen den ghuenen. die daer vp vut zijn 13305 ende hemlieden te bedrieghene alzo men 13306 ghemeenlic vindt. [miniatuur 107; niet uitgevoerd]
Cap. 61 13307Van Iuno ende van meer anderen vermaerden 13308N u hebbic dy: vrauwen .Capitel .lxi. 13309 verrekent van menegheran-13310de vrauwen. daer de hystorien 13311 mentioen of maken. Ende 13312 mids dien dat jc dy van allen 13313 niet en zoude connen bescriuen
[Folio 244r]
13314noch ghezegghen ende dat tproces al te lanc 13315 vallen zoude. zo eist my ghenouch dat jc ter 13316 oorcondschepe vander contrarie van dien dat 13317 hier vooren ghezeit heift ghezijn jeghen den 13318 vrauwen. van eenighen vrauwen te voorschij-13319ne gebrocht hebben alst vooren ghehoort es 13320 zo willic dy nochtan zegghen jn eender con-13321clusie van eenighen vrauwen die ter wee-13322relt zeere vermaert ghezijn hebben ende ver-13323heuen. Ende dat by diuerschen gheuallen 13324 meer dan by grooten duechden. Iuno 13325 die een dochter was van saturnus ende van 13326 deoppis. alzo die poeten zegghen. Ende naer 13327 de erreuren vander heydenscher wet zo was 13328 zij van allen vrauwen zeere vermaert ende 13329 verheuen. in diere wet. Alzo wel ter cause 13330 van huerer goeder fortune ende auenture 13331 als omme andere excellencie dat zijn* zuster 13332 van jupiter was ende an hem ghehuwet 13333 diemen aenriep ende aenbadt als den 13334 ouersten god Ende omme dien grooten rijc-13335dom ende voorspoet. daer zij in leefde. ende 13336 daer in vloeyede met jupiter hueren heere 13337 dat zij ooc mede voor eene goddinne des rijc-13338doms ghehouden ende gherekent was. En-13339de ouermids datter een beilde vuter name van 13340 huer gherecht was. Naer huer doodt zo doch-13341te den volcke te meer fortunen te hebbene en-13342de voorspoets dat zij dat beilde daghelicx aen-13343zaghen ende aenbededen. ende screuen huer 13344 toe tgheluc van huwelike. Ende dus zo
[Folio 244v]
13345wie huwen wilde die aenriep huer met be-13346dinghen als goddinne. Ende tallen canten 13347 zo maectemen huer templen autaren pries-13348ters spelen ende sacrificien. ende aldus zo 13349 was zij langhen tijdt gheeert ende verhe-13350uen vanden grieken. ende van dien van car-13351taige. Ende bouen dien zo wart zij namaels 13352 verdreghen ende ghetranslateirt te roo-13353me. Ende daer ghestelt int capitole jnde 13354 celle van jupiter neuens hueren man. En-13355de daer was zij vanden rommainen die heeren 13356 waren van alle der weerelt langhen tijdt 13357 zonderlinghe gheeert. ende met diuerschen 13358 cerymonien. Desghelijcx Europa die 13359 dochter was van agenor dephenne die 13360 ooc mede zo hooghelijke vermaert was 13361 Om welker zaken wille jupiter dieze 13362 vuterlike beminde. Naer huer dede namen 13363 teen derdendeel vander weerelt. Ooc es te 13364 wetene dat menich diuersch landscip ste-13365de ende plecke. Naer vrauwen ghenaemt 13366 zijn. Als jngheland. dat ghenaemt es 13367 naer eender vrauwen die ynghel hiet 13368 Ende alzo van meer anderen Item jo-13369caste die coneghinne van thebes ende 13370 grooteliken vermaert was. om huere groo-13371te ongheluc ende bejeghenthede. want 13372 by gheualle ende onwetentheden zo trau-13373wedede hueren eyghin zone. Naer dat hij 13374 hueren man. zijn vadere van liue ter doot 13375 ghebrocht hadde. Twelke hij zelue noch
[Folio 245r]
13376zij niet en wisten dattet zijn vadere was 13377 Ende wonder wast dat hij hem zeluen tle-13378uen niet en nam. als hijt wiste. ende hem 13379 ghezeit was. Ende hij zach dat de twee 13380 zonen die hij by zijnder moeder ghehadt 13381 hadde malcanderen daer omme onderlin-13382ghe tlijf namen ende vermoorden Item 13383 meduse oft gorgon was een dochtere van 13384 den rijken conijnc portus. wiens rijcdom 13385 mids der oueruloeyentheit van allen din-13386ghen al omme besloten ende veringhet 13387 was vander zee. Ende was vermaert 13388 van zo vutnemender schoonhede Alzo de 13389 oude ystorien zegghen dat zij niet alleen-13390lic allen anderen vrauwen te bouen ghijnc 13391 in schoonheden. Maer dat meer es bouen 13392 nature. dat zij zo schoone was. ende zo 13393 vriendelic een ghezichte hadde ende zo 13394 beuallic een wezen. ende een lanc haer 13395 ghecrult blinkende ghelijc eenen goude 13396 dat zij tot huer an trac alle steruelike 13397 creaturen diez* an zaghen zo dat zij in 13398 onmachte vielen oft bleuen staende als 13399 onmoghende ende verstoruen lieden. Ende 13400 vute dien zo zegghen die fabelen dat 13401 zij steenen bedeghen. Item helena 13402 het wijf was van menelaus conijnc 13403 van macedonien des conijncx dochtere 13404 cindarius die ooc vermaert was ouer-13405mids huerer grooter schoonheyt Ende 13406 ouermids datze paris ontscakede waer
[Folio 245v]
13407of de destructie van troyen quam. Van 13408 dezer zo zegghen de ystorien dat zij dat 13409 schoonste wijf was die noyt van moeder 13410 gheboren worde. Ende vute dien zo zegghen 13411 de poeten dat zij van jupiter den god ghewon-13412nen was. Item policene die des conijncx 13413 priamus joncxste dochter was. Ende was 13414 eene de schoonste maecht daer eenighe 13415 historien af ghewaghen. Ende bouen dien 13416 zo was hij van zo hooghen ende ghestadi-13417ghen moede als verrekenen de ystorien dat 13418 zij lieuer hadde ende coos goeds moeds wil-13419le te steruene up de tombe van achilles 13420 daer zij starf zonder chiere oft aenschijn 13421 te veranderene dan dat zij in bedwanghe 13422 ende seruaige van hueren vianden hadde 13423 moeten leuen: van anderen zo zoudmer noch 13424 ghenouch vinden. Ende bij bringhen diemen 13425 achter laet omme de cortinghe vander tale [miniatuur 108; niet uitgevoerd]

[Folio 246r]
Cap. 62 13426Hier zecht cristine. ende vrauwe gherechtiche-13427de die andwoordt huer vp dien dat eenighe 13428 zegghen dat de vrauwen de mans an trec-13429ken bij hueren properheden oft mignotisen 13430X pristine*Ga naar voetnoot89 die .Capitel. .lxij. 13431 zecht. vrauwe ten propooste 13432 dat vooren ghezeid es zo be-13433uindic wel warachtelike 13434 hoe dat dadt zoorghelic ende 13435 dat dangierlic leuen der min-13436nen meneghe vrauwen bedwijnct die verstan-13437nesse hebben. ende aftrec alzulc leuen te lee-13438den. Ouermids dat zij dat zo schadelic vin-13439den ende bezeffen. Maer groote onneere ende 13440 schaemte zo gheeftmen toe alzulke vrau-13441wen die hem zeluen verwanen ende verma-13442ken zo vutnemende zo propre te wezene van 13443 hueren habijten ende van hueren pareerse-13444len. want men zegt dat doen omme de aen-13445treckelheden vanden mannen. ende omme die 13446 te bringhene tot hueren minnen: Andwoorde 13447 Gheminde vriendinne my en betaemt niet 13448 alzulke vrauwen te ontsculdene oft te 13449 excuserene die vutnementhede oft zo zeere 13450 zonderlincheit zoucken in hueren habijten 13451 want het inder waerhede meer schande 13452 oft begrijp es dan duecht. Ende zonderlin-13453ghe elc in zijnen state. Emmer bouen den 13454 state die hem toebehoort. waer by niet dat 13455 jc dat quade eenichsins excuseren wille 13456 Maer omme dies wille dat niement den
[Folio 246v]
13457anderen hooghere en belastede dan de mes-13458daet zij. zo zegghic dy in warachticheden 13459 dat de vrauwen alle gader dat niet en doen 13460 noch kuerlichede en hantieren. van hueren 13461 habijten oft van hueren pareerselen omme 13462 de mannen daer by tot huerer minnen te be-13463treckene. Maer dat zij dat zom hebben van 13464 gheneghentheden ende van natueren pro-13465pre ende mignot te wezene oft in propren 13466 ende netten habijten oft ooc dierbare ende 13467 costelike die ooc bij dien niet te min goed 13468 ende duechdelic voor gode. ende voor der we-13469relt zijn. Ende naer dien dat zij dat van 13470 gheneghentheden. ende van natueren heb-13471ben zo ware hemlieden dat hart om laten 13472 hoe wel dat wel duechdelic wezen mochte 13473 dat zij niet min ghedaden. Ghelijc dat 13474 ghescreuen es vanden helighen apostele 13475 gods. sinte barthelmeeus die een edel 13476 man was. Ende hoe wel dat onze heere 13477 jhesus cristus zijn meestere al omme prede-13478kede ende gheboodt aermoede ende simpel-13479hede in allen dinghen. Nochtan zo bleef 13480 die heleghe apostele sinte bartelmeeus 13481 altoos by zijnen habijten die hem van edel-13482heden toebehoorden. Ende alle zijn leuen 13483 lang was ghecleet met purpere. ende met 13484 zijdin lakene costelike ghefringhet ende 13485 gheboordt met goude ende costeliken ghe-13486steenten. twelke men zegghen mochte 13487 naer ghemeender vsantie dattet kuerlic
[Folio 247r]
13488ende ouerdadich ware. nochtan zo en had-13489de hij daer gheen zonde in. Ende alzo zo 13490 willen eenighe zegghen dat dadt de cau-13491se was waer omme dat god ghehenghe-13492de dat hem zijn vel af ghestroopt ende ghe-13493uleghen was bouen allen anderen aposte-13494len omme te betooghene dat hij die vutwen-13495dighe habijten verlegghen moeste eer hij 13496 jnwendeghe ter salichede verdienen moch-13497te Ende dit zo zegghic dy. omme te bewij-13498zene dat niement sculdich en es yements 13499 conscientie te jugieren. omme zijn cleederen 13500 oft zijn habijten. want god alleene alle 13501 herten ende conscientien duerscauwet 13502 Ende daer up zo volghen hier eenighe 13503 exemplen [miniatuur 109; volledig uitgevoerd]
Cap. 63 13504Hier Naer staet bescreuen dystorie. Van
[Folio 247v]
13505eender roomscher vrauwen ende Claudine 13506B Ocatius ende va- Cappitel. .lxiij. 13507 lerius verrekenen beede hoe 13508 dat claudine die een room-13509sche vrauwe was huere 13510 groote ghenouchte nam in 13511 kuerlicheden van habijten 13512 Ende in schoonen cleederen ende vremden 13513 pareerselen. Ende omme dies wille dat 13514 zij daer af vutnemende was buten den 13515 anderen vrauwen zo waren eenighe dieze 13516 mestrauden ende murmureerden onderlin-13517ghe jeghen huer ende jeghen huerer reyniche-13518de in versmadenesse van huerer vermaert-13519hede. Emmere dattet ghebuerde jnt .xvste 13520 jaer vanden tweetsten strijde van affrica dat 13521 het beelde van pisismunde der goden moedere 13522 naer huerlieder opinie te roome ghebrocht 13523 worden zoude. Ende daer waren toegheno-13524men ende gheordeneert alle de edele vrauwen 13525 van roome omme tjeghen dat beilde te gane 13526 ende dat jnne te halene. ende te ontfanghe-13527ne in weerdicheden. Ende dat beilde dat 13528 was daer ghebrocht in een schip lancx den 13529 tybre. Maer emmer zo en consten de schip-13530pers vanden schepe met alle huerer cracht 13531 ende met alle huerer macht dat schip met 13532 dier beilde te lande niet ghebringhen omme 13533 dat beilde te lossene. Ende als claudine 13534 dit zach. ouermids dat hij wel wiste dat 13535 eenighe huer mestrauden ende jeghen huer
[Folio 248r]
13536murmureirden aengaende huerer reyniche-13537de. ende zij huer zeluen daer of los vry. ende 13538 ombesculdich kende. Nietjeghenstaende 13539 huer properheit ende kuerlichede zo viel zij 13540 der beilde de* voet. Ende badt dier beilde ouer-13541luydt zegghende tot der goddinne. dat al-13542zo waerlike als zij wiste dat huere reyniche-13543de gheheel ende onghecorrumpeirt was 13544 dat zij huer gracie gheuen wilde dat zij 13545 dat schip alleene te lande bringhen mochte 13546 Ende aldus zij huer betrauwende in hue-13547rer reynichede dede hueren onderrieme bin-13548den ende vast maken jnt scip der goddinne 13549 daer tbeelde jnne was. Ende trac dat scip 13550 alleene te lande alzo lichteliken als oft al-13551le de schiplieden van roome alle ghelijc me-13552de daer ane ghetrocken hadden. Dies een 13553 yeghelijc zeere verwondert ende verbaerst* 13554 was. Maer dit exemple en zegghic niet 13555 by dien dat ic meene oft ghelooue dat dadt 13556 beilde dat die van roome als dwaze ende 13557 onghelooueghe hilden ouer een goddinne 13558 die macht van gode hadde om diere vrau-13559wen bede te anhoorene omme huer te gheschie-13560ne dat zij badt. Maer jc hebbe dit ghezeit 13561 omme te bewijzene dat diere vrauwen 13562 vulcommen betrauwen was. vp der waerheit 13563 want hoe wel dat zij frisch moy mignot 13564 oft kuerlic van hueren habijten oft van 13565 hueren pareerselen was. zo en liet zij noch-13566tan daer by niet reyn van herten ende van
[Folio 248v]
13567lichame te wezene: Dus betrauwede zij 13568 vulcomentlike dat de waerheit der waer-13569heit ghetughe gheuen zoude als zij dede 13570 alst bleec. Dus scriuic dat betrauwen 13571 der waerheit toe ende niet der goddinne [miniatuur 110; volledig uitgevoerd]
Cap. 64 13572Hier zecht rechtuerdichede hoe dat vele 13573 vrauwen bemindt ende begraciet zijn. meer 13574 omme huerer goeder duecht dan om huere 13575 properhede oft om huerer kuerlichede Capitel lxiiij. 13576G henomen nv. dat eenighe 13577 vrauwen van mannen be-13578mindt ende begraciet wil-13579den wezen. Ende zij alle poo-13580ghernie daden omme hemlieden 13581 propre net abel ende mignot
[Folio 249r]
13582te houdene. zo zal ic dy nochtan bewijzen 13583 dat zij ter cause van dien te meer of te bet 13584 vanden mannen niet bemindt noch begra-13585ciet en zijn. zonderlinghe van mannen die 13586 duecht ende eere beminnen ende veruolghen 13587 Maer meer ende eer zullen goede duechde-13588like vrauwen omme huerer goeder duecht 13589 wille bemindt ende begraciet wezen dan 13590 andere frissche mignote Al en waren 13591 zij al alzo schoone niet als dandere: 13592 Ende ter contrarie van dezen zo mocht 13593 men my andwoorden. Ouermids dien 13594 dat de vrauwen de mannen an trecken 13595 mids huerer duecht ende eerbaerhede 13596 Ende dat quaet in hem zeluen es dat 13597 de mannen an ghetrocken wordden. zo 13598 waert beter dat de vrauwen zo duechde-13599lic noch zo eerbaer niet en waren. vp 13600 dat zij by dien de mannen niet an hem 13601 en trocken Maer dit argument en zou-13602de niet sluten. want men zal gheene 13603 goede duechdelike zaken laten te doene 13604 oft te vulbringhene omme dies wille 13605 datze de quade mesbruken mooghen. Maer 13606 yeghelijc es sculdich zijn deuoir te duechden 13607 te doene comme daer of datter of commen 13608 mach. Ende dattet waer es dat me-13609nighe vrauwen bemindt ende begraciet 13610 zijn omme huerer goeder duecht wille 13611 meer dan anders. Dat mochtic dy be-13612wijzen by velen helighen vrauwen. ende
[Folio 249v]
13613santinnen die van meneghen manne be-13614gheert ende begratiet hebben ghezijn ende 13615 lieuer hadden de doot te smakene dan 13616 hemlieden den mannen ouer te gheuene 13617 Desghelijcx van meer anderen in exemplen 13618 Ende eerst van lucretia daer vooren af 13619 ghesproken es. De welke van tarquijn 13620 vercracht wordde. omme huerer goeder 13621 duecht ende eerbaerhede. meer dan omme 13622 huer schoonheit. want teenen tijde dat 13623 lucretia man. teenen auontmale was 13624 daer tarquijn was. dieze namaels ver-13625crachte als vooren ghezeit es. Met meer 13626 anderen ridderen ende knechten. Ende zij 13627 begonsten te coutene van hueren vrauwen 13628 yeghelijc zegghende dat de zijne de beste ende 13629 de duechdelicste ware. Maer omme de waer-13630heit van dien te bezouckene. Ende omme 13631 te wetene de welke van hueren vrauwen 13632 der meester eeren lof ende prijs weerdich 13633 ware. zo trac een yeghelijc tzijne houe: 13634 Ende was ghezeit zo welke vanden vrau-13635wen bezich beuonden ware met den eerbaer-13636sten duechdelicsten ende proffitelicsten wer-13637ke oft hantieringhe die zoude der meester 13638 eeren lof ende prijs weerdich wezen. ende 13639 daer vooren ghehouden zijn. Zo dat ghe-13640buerde dat lucretia onder alle andere 13641 vrauwen bezich beuonden was als de 13642 wijste ende voorzienste. ghecleet in simplen 13643 habijte. werkende achter hueren huuze
[Folio 250r]
13644met hueren dienstboden ende huerlinghen 13645 jnde wulle sprekende duechdelike ende ghe-13646stichtighe leeringhe ende bewijs. Ende 13647 te dien stonden zo was tarquijn des conijncx 13648 zone met lucretia man aldaer ghecommen 13649 omme dat te bezouckene. De welke aenzach 13650 ende bemerckede lucretien duecht ende eer-13651baerhede. Ende daer toeGa naar voetnoot90 huer simpelheit en-13652de ghezedich wezen. Des hij ter stont zo 13653 in minnen thuerwaerts ontstac dat hij-13654ze namaels verfoortste. ende vercrachte. 13655 Mids dat hijze tzijnen wille niet ghecri-13656ghen en conste [miniatuur 111; niet uitgevoerd]
Cap. 65 13657Hier Naer volcht vander coneghinne blanche 13658 sinte lodewijcx moedere. Ende van meer an-13659deren goeden duechdeliken vrauwen die be-13660mindt ende begratiet hebben ghezijn omme
[Folio 250v]
13661huerer goeder duecht Capitel .lxv. 13662I Nsghelijcx zo was bemindt 13663 omme huere hooghe wete wijs-13664heit. ende duechdelichede. 13665 die edele coneghinne blan-13666che van vranckerike sinte 13667 lodewijcx moedere. Ende 13668 dat vanden graue van champaingnen Niet-13669jeghenstaende dat zij te dien tijden den tijdt 13670 van huerer juecht meest gheleden hadde 13671 Maer die edele graue aenhoorende de 13672 voirseide coneghinne zo wijzelic sprekende 13673 ende huere tale belegghende. doen hij 13674 hoorloghe jeghens sinte lodewijc hueren 13675 zone anghenomen hadde. Ende de voirseide 13676 coneghinne hem dat met zo minliken woor-13677den af leyde Ende bekeerde hem onderwij-13678zende dat hij bijlicx dat niet sculdich en 13679 ware van doene Aenghezien die hem sinte 13680 lodewijc huer zuene daer te vooren dicwijle 13681 ghedaen ende bewezen hadde. Ende de 13682 graue die aenzachse ende die aenhoordeze 13683 met zo grooter attente ende hertelichede 13684 verwonderende van huerer grooter duecht 13685 ende zinlichede. waer by dat hij ter stont 13686 zo zeere beuanghen was van huerer min-13687nen dat hij niet en wiste wat hij doen 13688 zoude. Ende hij en durstes huer niet ghe-13689waghen up zijn leuen. want hij wel wiste 13690 Dat zijre zo menighe of ghestelt ende we-13691derleit hadde Dat zij huer zeluen in gheenre
[Folio 251r]
13692wijs daer toe en zoude hebben willen gheuen 13693 Des hij groote pijne. ende verdriet int herte 13694 leet. Zint dier tijdt bij dwazer minnen 13695 die hem daer toe dwanc. zo dat hij te and-13696woorde gaf ende belouede dat zij niet twij-13697felen en zoude. want hij jeghens hueren 13698 zone naer dier tijdt nemmermeer hoorloghe 13699 nemen en zoude. Maer wilde gheheel ende 13700 al tzijnen dienste staen Ende dat zij dies 13701 zeker ware ende in gheenen wane. want 13702 zijn herte zijn lichame. ende al dat hij ter 13703 weerelt vulleesten mochte stonde gheheel 13704 ende al thueren ghebode. Ende aldus 13705 zo bemindize alzo langhe als hij leefde. 13706 Ende en wildeze niet begheuen. hoe wel 13707 dat hij gheen hope noch gheenen troost daer 13708 jn stellen en mochte. huer hulde te verwer-13709uene oft te vercrijghene. Des hij menighe 13710 claghe van minnen in dichte maecte: 13711 vuterlike leuende ende prijzende zijnder 13712 vrauwen die hij zijn jonste drouch De 13713 welke dichten hij ter eeren van huer de-13714de stellenGa naar voetnoot91 in zeere zoeten ende vriende-13715liken zanghe Ende dedeze scriuen in zijn-13716der zale te prouins. ende ooc mede te tro-13717yen in champaignen daer zij noch staen 13718 vp den dach van heden. Ende aldus zo 13719 mochtic dy van meer anderen bewijzen: 13720 Doen andwoorde jc cristine. zekere vrauwe 13721 tot uwen proposte zo hebbic van ghelijc-13722ken gheweten. Ende dat bezocht by ex-
[Folio 251v]
13723perientien. want zelue zo kennic eenighe 13724 goede duechdelike vrauwen ende daer toe 13725 wijs De welke alzo zij my zelue beleden 13726 hebben ende gheclaecht vander onghenouch-13727ten die zij jeghen hem zeluen hadden dat 13728 zij meer veruolchs ende verzoucx hebben 13729 ghehadt. ten tijden dat zij huer schoonste 13730 saisoen ende juechdelicste gheleden hadden 13731 dan zij daer te vooren ghehadt hadden: 13732 waer by dat zij jeghen hem zeluen mur-13733mureerden ende zeiden. Och heere god 13734 zien deze mannen eenighe zotte contenan-13735cie oft onghemanierthede ouer my. waer 13736 bij dat zij eenighe cause oft occasie hebben 13737 moghen te meenene oft my te betrauwe-13738ne dat ic my zeluen tot zo grooter zotternie 13739 zoude willen gheuen. Maer by dien alleen-13740lic dat bewezen es dat huerlieder duecht 13741 ende minlichede cause was dat zij bemindt 13742 wordden ende begheert. Ende dat es wel 13743 ter contrarie vanden opinioene vanden 13744 ghuenen die zegghen dat een goede 13745 eerbare vrauwe die huer zeluen in rey-13746nicheden houden wille. Nemmermeer meer 13747 veruolch hebben en zal zij en wil zelue
Cap. 66 13748Hier naer volghende zecht cristine ende 13749 gherechtichede die andwoordt huer jeghen 13750 den ghuenen die zegghen dat vrauwen 13751 by natueren vrec ende nijstich zijn Capitel .lxvj.
[Folio 252r]
[miniatuur 112; niet uitgevoerd] 13752[N] Iet meer en weet jc te replice-13753ren mijn weerde vrauwen. 13754 want alle mijn questien 13755 ghesolueirt zijn. Ende jc 13756 beuinde dat ghijlieden ghe-13757nouch beprouft hebt lueghe-13758ne te wezene die oneerbaerheden die de man-13759nen van vrauwen zegghen. Ende tselfs 13760 zo en blijct niet. waer te zijne dat onder an-13761dere onduechden de vrauwen natuerlicxt 13762 gheneghen zijn tot vrecheden ende tot nijs-13763ticheden. Andwoorde. Gheminde vriendin-13764ne jc zegghe dy ouer waer dat vrechede oft 13765 nijstichede natuerlike niet meer jnden vrau-13766wen en es dan inden mannen. Ende eist 13767 min dat weet god. Ende dat muechstu zel-
[Folio 252v]
13768ue merken dat vele meer quaets ter weerelt 13769 ghebuert bijder grooter ghierichede vanden 13770 mannen dan bijder ghierichede vanden vrau-13771wen. Maer alzo te vooren wel ghezeit es. zo ziet 13772 vele eer de onwetende ende de dwaze een cleen 13773 messitten an zijnen ghebuer dan een groot 13774 letten an hem zeluen. Maer by dien datmen 13775 ghemeenlic ziet dat vrauwen huere ghe-13776nouchte maken. wat lakens of wat garens 13777 te vergaderen Ende zulke zaken als nut 13778 ende oorboorlic zijn ten huze. zo eist datmen 13779 zecht dat zij ghierich zijn. Maer jc zegghe v 13780 vrylic. datmen vrauwen ghenouch vindt 13781 hadden zij waer of zij en zouden zo vrec niet 13782 zijn. noch anders daer eere te behalene wa-13783re. Ende dat hopelike te gheuene daert wel 13784 besteit ware. Maer wat moghen de aerme 13785 vrauwen dat zij schaers oft nijstich zijn 13786 diemen ghemeenlic zo benaut van ghel-13787de houdt dat zij dat zelue lettel ghelts dat 13788 zij hebben vroedelic bewaert. Ouermids 13789 dat zij wel weten dat zij zo qualic andere 13790 ghecrighen connen. Ooc mede zo zegghen 13791 de sommeghe dat de vrauwen schaers ende 13792 nijstich zijn om dies wille dat eenighe van 13793 hemlieden. mans hebben die zot oft kindsch 13794 zijn of guf oft thuere qualic ende tondoem 13795 ouerbringhen oft dobbelaers oft banczit-13796ters zijn Ende alzulke vrauwen wel we-13797ten ende bezeffen datmen datmen* jnden 13798 oorboor vanden huuze. wel beseghen zoude
[Folio 253r]
13799tguent dat huer mans alzo dwazelic ende 13800 alzo guffeliken duerslaen. Ende de vrau-13801wen ende huer cleene kinderkins dat 13802 versparen ende ontbeeren moeten. waer by 13803 dat zij hem qualic ghewachten connen huer 13804 mans in huer aenzichte dat te zegghene 13805 oft te verwijtene. gheerne ziende dat al-13806zulke mans hem speenden ende ofbraken 13807 van alzulken verloren costen ende guffinc-13808heden. Ende stelden huer theere naer huer 13809 neere. het welke de mans qualic verdra-13810ghen oft ghehoorem mooghen. Ende by dien 13811 zo zegghen zij. dat huers wijfs vrec schaers 13812 ende nijstich zijn. Ende gheuen hemlieden 13813 onduecht toe. daer zij hemlieden duecht 13814 toe gheuen zouden. want zij niet en jaghen 13815 noch en zoucken dan den oorboir ende twel-13816uaren vanden huuze. daer menich man 13817 lettel up acht. Ende dat meenic dat ghe-13818meenlic tmeeste ghekijf es tusschen man 13819 ende wijf bynnen den huze. Ende dat de 13820 vrauwen zo schaers. noch zo nijstich niet 13821 en zijn als de mans. hemlieden toegheuen 13822 dat blijct inder waerheit bijden aelmoe-13823senen die de vrauwen meer gheuen dan 13824 de mans. Ende god weet hoe menich 13825 gheuanghene in sarrazijnen landt ende 13826 elders ende menich edel man diet mesgaen 13827 es van gode ende andere ouer alle de weerelt 13828 dies noot hebben bijden vrauwen ghelaest 13829 ende ghetroost zijn meer dan bijden man-
[Folio 253v]
13830nen. Doen zeide jc cristine zekere vrau-13831we tot uwen proposte zo hebbic in mijn le-13832uen meneghe eerbare milde. ende hopeli-13833ke vrauwe ghekent ende gheweten van 13834 tguent dat zij vermochten. ende lieuer 13835 hadden dat zijt gauen ende distribueirden 13836 daer zij wisten dat wel besteit was dan 13837 dat zijt in huer coffers behouden zouden 13838 hebben. Maer ic en can niet verstaen waer 13839 omme dat de mans zegghen mooghen dat 13840 de vrauwen zo vrec oft zo nijstich zijn meer 13841 dan de mans. Ende oft men zegghen mach 13842 van alexander dat hij zo milde was ende 13843 zo hopelic. hoe vele vindmer meer. Doen 13844 worde vrauwe rechtueerdichede lachende 13845 ende zeide. Voor waer gheminde vriendin-13846ne. Men zeide niet dat de vrauwen van 13847 roome vrec ende nijstich waren. te dien tij-13848den dat roome van oorloghen zo tonder ghe-13849houden was. Ende den ghemeenen schat 13850 vander stede zo benaut was dat zij gheen 13851 macht en hadden volc van wapenen in 13852 soudeyen tontfanghene. Ende huers 13853 selfs volc hemlieden zo of ghesleghen was 13854 dat zij niet en wisten wat zij aengaen 13855 zouden. Ende de vrauwen van roome. ende 13856 zonderlinghe de wedewen huers selfs ey-13857ghen schat. ende huere juweelen hopeli-13858ken ende mildeliken in handen brochten 13859 vanden ghuenen die roome regierden. om-13860me by dien volc van wapenen vp een nieu
[Folio 254r]
13861vp ghestelt te zijne ter behoudenesse vander 13862 zeluer stede. vut welker hertelichede. ende 13863 voorzienichede de voirseide vrauwen grooteliken 13864 gheeert ende ghelooft waren. Ende hem-13865lieden wordt namaels hueren schat ende 13866 huere juweelen weder ghegheuen. Alst 13867 redelic want zij cause ende occasie waren 13868 dat roome behouden bleef [miniatuur 113; niet uitgevoerd]
Cap. 67 13869Vander rijcker milder ende liberaelre vrauwen 13870 gheheeten buze .Cappitel .lxvij. 13871[V] An miltheden ende liberaliche-13872den van vrauwen zo es ooc an-13873derwarf ghescreuen jnde croni-13874ken van roome. vander eebaer* 13875 rijker milder. ende liberaelre 13876 vrauwen gheheeten buze oft pauline. Ende
[Folio 254v]
13877was int land van polen. Te dien tijden dat 13878 hanibal zo zeere hoorloochde vp de romainen 13879 met den zweerde ende metten viere dat hij 13880 nalix alle ytalie blootede destrueirde ende 13881 vernielde zo van menschen zo van goede 13882 zo ghebuerdet dat inde groote schoffelture 13883 die gheuiel te cannes daer hanibal de 13884 groote victorie ghecreech. vele rommainen 13885 vute dien strijde ontquamen ende ontlie-13886pen. jammerlike ghequetst ende ghemar-13887teliet. Maer deze goede vrauwe die ont-13888fijnc ende onthaelde minlike alle de ghue-13889ne die tot huer ghecommen consten niet ve-13890le min dan xx^M. die zij onthilt binnen hueren 13891 beuanghe. Ende dede die antieren ende 13892 ghenezen alzo verre alst mueghelic was 13893 ende al up hueren cost want zij een mach-13894tighe rijke vrauwe was. Ende als zij 13895 ghenezen ende vp ghecommen waren zo be-13896ghifte zij die met hueren goede. ende zand-13897ze weder omme te roome waert up dat zij 13898 hemlieden weder upstellen mochten ter 13899 wapene ter behoudenesse vander stede ende 13900 vanden conijncrijke van roome. Des 13901 deze vrauwe grootelic gheeert. ghelooft 13902 ende vermaert was. Dus en twijfelt 13903 niet gheminde vriendinne. jc en zoude v 13904 onuertallike miltheden courtoisien ende 13905 liberalicheden van vrauwen zegghen: 13906 Ende zonderlinghe zonder eenighe oude 13907 oft verdonckerde hystorien te zouckene
[Folio 255r]
13908oft voort te bringhene. ne was dat niet ee-13909ne groote milthede ende liberalichede dat 13910 margriete de vrauwe van riuieres Mer 13911 bruel van riuieres wijf was die noch ter 13912 tijt leeft Ende was die Mer bruel van ri-13913uieres eerste camerlijnc vanden wijzen 13914 conijnc karel. Alzo deze vrauwe altoos 13915 eene wijze duechdelike ende welghema-13916nierde vrauwe hadde ghezijn. beminnende 13917 alle duecht. ende eere. zo ghebuerdet dat 13918 zij was tot eenre grooter feeste die hilt 13919 de hertoghe van anjou die namaels wor-13920de conijnc van cecilien. Ter welker feeste 13921 waren meest alle de edele baenraedsen 13922 ridderen ende knechten ende huere vrau-13923wen daer omtrent ghezeten in grooten sta-13924te ende rijckelichede. Emmer zo dat deze 13925 vrauwe van riuieres. het heer ouerzien-13926de gheware wordt. dat te diere feeste niet 13927 en was. een frisch edel ende vermaert 13928 ridder gheheeten. Mer aymenion van 13929 pumieres. hoe wel dat hij een oudt en-13930de ghedaecht ridder was. zo was hij noch-13931tan om zijnder duecht. wille. ende omme 13932 zijnder vromichede die hij in zijnen jon-13933ghen tijden ghedaen hadde onder alle 13934 andere wel ghezien ende vermaert. Dus 13935 worde deze goede duechdelike vrauwe zijns 13936 ghedinckende zo dat zij naer hem vraghe-13937de. Ende huer wordt gheandwoort dat 13938 hij int chastelet te parijs gheuanghen
[Folio 255v]
13939lach voor viue hondert vrancken sculden 13940 die hij vetheert* ende becosticht hadde 13941 in de reyzen die hij tot anderen tijden in wa-13942peninghen int skonijncx dienste ghedaen 13943 hadde. Och zeide deze edele vrauwe. wat 13944 grooter onneere voor dusdanich een conijnc-13945rijke zo edele eenen ridder zo clouc. zo 13946 duechdelic ende zo ghetrauwe vermaert 13947 een heere inde vanghenesse te latene voor 13948 scult. die hij ter cause van skonijncx dien-13949ste ghemaect mach hebben. Doen nam 13950 deze edele vrauwe hueren guldenen hoedt 13951 die zij up huer hooft hadde ende stelde daer 13952 up eenen anderen. Ende zandt ter stondt 13953 dien guldenen hoedt te pande voor de voorseide 13954 somme Ende dede daer mede dien ridder 13955 lossen. Ende dat hij niet laten en zoude hij 13956 en quame ter feeste. het welke alzo ghedaen 13957 was. Des die edele vrauwe grooteliken 13958 gheeert ende gheprezen was [miniatuur 114; niet uitgevoerd]

[Folio 256r]
Cap. 68 13959Van diuerschen princessen ende vrauwen 13960 vander croone van vranckerijcke .Capitel .lxviij^e. 13961[N] Och zeide jc cristine noch meer 13962 tot vrauwe gherechtichede 13963 Gheminde vrauwe na dien 13964 dat ghij begonnen hebt te 13965 vermanene deze edele vrau-13966we na dien dat ghij begon-13967nen hebt te vermanene deze edele vrauweGa naar voetnoot92 13968 bynnen mijnen tijden. ende ghij ghetre-13969den zijt int proces vanden vrauwen van 13970 vranckericke oft die bynnen der croonen 13971 woonen. zo biddic v vriendelike dat v 13972 ghelieue my yet van hemlieden te zeg-13973ghene. Ende oft v redelic ende goedelic 13974 dijnct dat zij binnen onzer stede die wij 13975 hier maken ende ordeneren. Ooc mede ghe-13976herbercht. ende ghelogiert zijn Aenghe-13977zien dat zij niet te meer sculdich en zijn 13978 vergheten te zijne dan andere vreimde: 13979 Andwoorde. Voor waer gheminde vrien-13980dinne zo zegghic v datter meneghe goe-13981de duechdelike vrauwen bynnen der croo-13982ne van vranckerijcke. ende der* buten. es 13983 edele ende onedele die wel weerdich zijn 13984 in dezer stede gheherbercht. ende ghelogiert 13985 te zijne. Ende my behaecht wel dat zij 13986 van onzen jnghezetenen zijn. Emmer 13987 ten alder eersten zo en mach niet verghe-13988ten zijn. die edele coneghinne van vran-13989kerike yzabel van beyeren byder gratien
[Folio 256v]
13990gods te dezer tijdt regnerende. daer gheen 13991 stranghicheit noch gheen exactie noch 13992 eenighe aercheyt in en es Maer alle min-13993ne duechtsaemheit ende ghemeenscap 13994 tot hueren onderzaten. Desghelijcx zo 13995 wil hier ooc mede vermaent ende vermond 13996 zijn die schoone jonghe duechdelike ende 13997 wijze hertoghinne van berry des herto-13998ghe jans wijf. des conijnc jans van vran-13999kerike zone. broedere vanden conijnc ka-14000rel. De welke hertoghinne huer zo wel 14001 zo wijzelic ende zo tameliken drouch int 14002 herte ende fluer van huerer juecht dat zij 14003 dies van elken lof ende prijs hadde. Ende 14004 was vermaert in allen duechden. wat 14005 zoudic dy anders connen ghezegghen van 14006 der edelre hertoghinne van oorleans des 14007 hertoghen van melanen dochtere des 14008 hertoghen lodewijcx wijf des wijzen 14009 conijncx karels van vranckerike zone 14010 dan van eenre goeder duechdeliker wijzer 14011 ende voordachtegher vrauwen. eerbaer 14012 ende ghestadich van herten tot hueren 14013 heere. Ende een vrauwe van goeder leere 14014 onder huer kinderen goet van regemente 14015 ende rechtueerdich jeghen elken van schoon-14016der contenantie ende manierlic vul van 14017 alre duechdelichede alst elken wel condt 14018 es. Nietmin en es te zegghene vander 14019 hertoghinnen van bourgoingnen des 14020 hertoghen jans wijf. fils* phelips des
[Folio 257r]
14021conijncx jans van vranckerike zone es 14022 zij niet duechdelic eerbaer ende hueren 14023 heere ghetrauwe meindere ende zocht-14024moedich van herten jeghen elkerlijc bo-14025uen allen zedich ende ghemaniert zon-14026der eenich arch oft onduechden Insghe-14027lijcx die grauenede van cleremont des 14028 voirseide hertoghen van berrys dochtere van 14029 zijnen eersten wiue. des grauen jan van 14030 cleremonts wijf des hertoghen van bour-14031bons zone. verwachtere vanden hertooch-14032domme es zij niet in allen alzulken als 14033 eenre princessen toe behoort ende betaemt 14034 minlic ende onderdaen hueren heere. wijs 14035 schoon zedebaer. ende beuallic in allen za-14036ken. waer jn dat huere duechdelichede 14037 wel bemerct zij. Ende voort die ghuene 14038 die du bouen allen anderen beminds eerst 14039 omme huere duechelichede* ende voort ter 14040 cause van der goedwillichede die zij tot 14041 dy langhen tijdt ghedreghen heift. Ende 14042 ouermids der duecht ende weluarene die 14043 dy ghetijdeliken van huer ghebuert. du 14044 daer jnne van gode ende van rechts we-14045ghen ghehouden zijs dat es die grauene-14046de van henegauwe ende van holland. des 14047 voorseide hertoghen phelips van bourgoingnen 14048 dochtere Ende zustere vanden hertoghe 14049 jan die nv leift ne zal die mede ooc niet 14050 vermaent worden onder alle andere duech-14051delike vrauwen vooren ghenoomt en trau-
[Folio 257v]
14052wen ja zij. want zij duechdelic minlic 14053 ende ghetrauwe es hueren heere. ende 14054 caritatelic voor gode. ende den aermen: 14055 Tsghelijcx die hertoghinne van bourbon 14056 die ooc niet vergheten en mach zijn onder 14057 andere edele princessen ende vrauwen voo-14058ren ghenoomt als alles lofs weerdich 14059 ende alder eeren. Ende zoude jc van elke-14060re ende meer andere huer duechdelicheden 14061 vermonden ende bescriuen. het zoude te 14062 lanc vallen ende te vele omme ende an hebben 14063 Item de goede schoone ende edele graefne-14064de van sint pol des hertoghen van baer 14065 dochtere rechtzweerne vanden conijnc 14066 van vranckerike die mach ooc mede 14067 hier vermondt worden mids huerer 14068 duecht ende meinderheden. Ooc mede 14069 anna des grauen van marlen dochtere 14070 ende zustere vanden graue die nv es 14071 ghehuwet an lodewijc van beyeren broe-14072dere vander coneghinne van vrancke-14073rike die en zal tghezelschip niet ver-14074minderen noch verarghen die vermaert 14075 zijn in duechden. ende weerdich zijn al-14076le prijs ende eere. want voor gode ende 14077 voor de weerelt zo zijn huer duechden 14078 wel ghespreet ende bekent. Van vele 14079 anderen hertoghinnen graueneden 14080 baenraeds vrauwen ende ridders vrau-14081wen. joncvrauwen buerchgrauinnen 14082 ende andere van allen staten die zo
[Folio 258r]
14083goet zo duechdelic ende zo eerbaer zijn 14084 datter niet toe te zegghene en es. zo 14085 mochtic dy vermonden tspijte van allen 14086 nijders dies niet bekennen noch ghelij-14087den en moghen ne ware de lanchede van-14088den sermoene dies god onze heere ghe-14089looft ende gheheert zij. ende hemlieden 14090 gratie verleene hemlieden daer jnne te 14091 houdene ende te perseuererene toter doot 14092 Ende daer tghebrec in es datze god 14093 van hemelrike bekeeren wille Ende 14094 van dezen en twijfelt niet in gheenre 14095 manieren hoe wel dat nijders der con-14096trarie zegghen. Doen andwoorde 14097 jcke cristine zekere vrauwe. dit te hoore-14098ne van v es my een zonderlinghe vruecht 14099 ende verhuecht mijn herte ende al mijn 14100 zinnen. Doen andwoorde my vrauwe 14101 rechtuerdichde*. Nv hebbic alzo my dijnct 14102 my zeluen in dofficie redeliken ghequijt 14103 Ende hebbe deze stede ghemaect ende 14104 ghefondeirt met meneghen schoonen rij-14105keliken ende costeliken palaisen Ende 14106 vele meer schoondere herberghen ende 14107 woensten. Ende hebbe die gheuolct ende 14108 ghepeupleirt van vele edele vrauwen 14109 Nu laet mijn zustere justicie voort com-14110men diet voort vuldoe. Ende daer me-14111de zo weist te vreden

[Folio 258v]
Cap. 69 14112Hier spreict cristine an allen princessen 14113 ende anderen vrauwen ghemeenlike .Capitel .lxix^e. [miniatuur 115; niet uitgevoerd] 14114[M] ijn harde gheduchte ende 14115 excellente princessen van 14116 vranckerijke. ende van 14117 allen landen. Ende ge-14118neralike alle vrauwen 14119 ende joncvrauwen die 14120 ye bemindet bemindt. oft beminnen zult 14121 alle duechdelicheden ende zedebaerheden 14122 alzo wel die ouerleden zijn als die noch 14123 leuende zijn. Ende noch wezen zullen. ver-14124heft v ende drijft alle vroylichede in dezer 14125 onzer nyewer stede: De welke bijder 14126 gratien van gode nv meest ghesticht ende 14127 ghefondeirt es. Ende nalicx vul ghe-
[Folio 259r]
14128peupleirt. Ende gheift gode lof ende 14129 danc die my beweicht heift dat jc met 14130 grooter pijne ende labuere van studie 14131 dat ic omme hulieden eene eerbare woenste 14132 inder eewichede te bewijzene. ende te be-14133reedene dus verre ghecommen bem. Ho-14134pende voort te gane ter conclusien van 14135 mijnen wercke bij hulpen ende toedoene 14136 van vrauwe justicie. De welke achter-14137uolghende huer belofte my ghehulpich 14138 wezen zal zonder my daer jn te beghe-14139uene tot der tijdt toe dat onze voirseide ste-14140de vulbrocht ende ghesloten zij: Dus 14141 ghij vrauwen te wiens eere dit al ghe-14142daen es. Bidt alle voor my 14143 Explicit.	voetnoot47 6172 die: achter de e is een aanzet tot een letter doorgehaald. voetnoot48 6257-6258 zegghende ..... zake: deze herhaalde passage (achterwaartse ogensprong) is doorgehaald. voetnoot49 6282 dier: ook dit lijkt een fout die alleen kan ontstaan bij het afschrijven van een Middelnederlandse tekst (dus geen vertaalfout). In de volgende regel is het beoogde woord diet wel goed overgekomen. voetnoot50 6435-6436 vp dat vp dat: het tweede vp dat is doorgehaald. voetnoot51 6858 ZEere: de Z van de initiaal is ook hier gespiegeld ten opzichte van de moderne schrijfwijze (vgl. 1841). voetnoot52 7031 doch ten: tussen de h en de t staat een aanzet tot t. voetnoot53 7177 .xiij.: dit nummer is door een andere hand bijgeschreven boven de uithaal van een regelvullend ornament. voetnoot54 7218 bestiers: de letters rs zijn klein achtergeschreven, mogelijk door een andere hand. voetnoot55 7294 bij: achter dit woord staat een aanzet tot w. voetnoot56 7324 goede: achter dit woord staat een doorgehaalde d. voetnoot57 7404 plach: voor dit woord staat een aanzet tot l. voetnoot58 7672 en: na dit woord staat het doorgehaalde de. voetnoot59 7699 VVel: vergelijk 4996 met voetnoot en 5464. voetnoot60 7717 die tyberius die tyberius: het tweede die tyberius is doorgehaald. voetnoot61 7776 vander: dit woord is door dezelfde hand over een weggeschaafd woord heen geschreven. voetnoot62 8065-8066 hem hem: het eerste hem is doorgehaald. voetnoot63 8189-8195 Deze regels zijn door een zwierige, nog onbekende hand geschreven. Door deze hand (4) is ook het merendeel van de tekst van deel 3 geschreven (fol. 286v-333r). voetnoot64 8356-8357-8358 Respectievelijk zijn de woorden dy, jou en v onderstreept (later gebruiksspoor). voetnoot65 8602 van van: het tweede van is doorgehaald. voetnoot66 8760 jeghen: boven de tweede e staat een overbodige tilde. voetnoot67 9144 ende de ghenouchte ende de ghenouchte: het tweede ende de ghenouchte is doorgehaald. voetnoot68 9343 stede: na dit woord is nog vaag het gedeeltelijk weggeschaafde van zichtbaar. voetnoot69 9640 tselfs: de s is heel dun achtergeschreven, mogelijk door een andere hand. voetnoot70 10133 omme: boven de o staat een overbodige tilde. voetnoot71 10299 Xpristine: vergelijk 4163 met voetnoot en 5198. voetnoot72 10407 of: aansluitend aan of staat de doorgehaalde aanzet tot een e. voetnoot73 10654 meerder: de tweede e is klein bovengeschreven. voetnoot74 10789 van: boven de a staat een overbodige tilde en de n is over een d heengeschreven (aanzet tot ‘vanden’). voetnoot75 10945 ende: aansluitend aan de tweede e staat een aanzet tot een andere letter. voetnoot76 11015-11016 aermoede: voor dit woord staat een doorgehaalde e (aanzet tot ende). voetnoot77 11204 riep: voor dit woord staat een doorgehaalde d (aanzet tot deze). voetnoot78 11329 keyser: de eerste e is klein bovengeschreven. voetnoot79 11354 en: achter dit woord lijkt een stukje perkament of papier geplakt te zijn (mogelijk om de af te dekken). voetnoot80 11570 teue: tussen de t en de eerste e lijkt een weggeschaafde t te staan. voetnoot81 11586 als als: het tweede als is doorgehaald. voetnoot82 Op pagina 213v zijn de veronderstelde kapitalen gerubriceerd met een verticale streep, wat tot nu toe nergens in het handschrift gebeurd is en ook hierna niet gebeurt. Opvallend is dat de ronde d hier ook midden in zinnen en klein geschreven als kapitaal wordt opgevat. voetnoot83 11819 dat: klein bovengeschreven door een andere hand (met verwijsteken ∧). voetnoot84 12288 medea: dit woord is doorgehaald. voetnoot85 12467 gat: klein bovengeschreven door een andere hand (met verwijsteken ∧). voetnoot86 12646 omme: boven de o staat een overbodige tilde. voetnoot87 12837 hij: iets kleiner tussengeschreven. voetnoot88 13154 grooten grooten: het eerste grooten is doorgehaald. voetnoot89 13430 Xpristine: vergelijk 4163 met voetnoot (en 5198 en 10299). voetnoot90 13651 toe: klein bovengeschreven met dunne pen door een andere hand (met verwijsteken ∧). voetnoot91 13714 stellen: voor dit woord staat het doorgehaalde fragment stede. voetnoot92 13966-13967 na dien ..... vrauwe: deze herhaling van de voorgaande passage is doorgehaald.

Vorige Volgende

[Deel 2]

Cap. 1

Cap. 2

Cap. 3

Cap. 4

Cap. 5

Cap. 6

Cap. 7

Cap. 8

Cap. 9

Cap. 10

Cap. 11

Cap. 12

Cap. 13

Cap. 14

Cap. 15

Cap. 16

Cap. 17

Cap. 18

Cap. 19

Cap. 20

Cap. 21

Cap. 22

Cap. 23

Cap. 24

Cap. 25

Cap. 26

Cap. 27

Cap. 28

Cap. 29

Cap. 30

Cap. 31

Cap. 32

Cap. 33

Cap. 34

Cap. 35

Cap. 36

Cap. 37

Cap. 38

Cap. 39

Cap. 40

Cap. 41

Cap. 42

Cap. 43

Cap. 44

Cap. 45

Cap. 46

Cap. 47

Cap. 48

Cap. 49

Cap. 50

Cap. 51

Cap. 52

Cap. 53

Cap. 54

Cap. 55

Cap. 56

Cap. 57

Cap. 58

Cap. 59

Cap. 60

Cap. 61

Cap. 62

Cap. 63

Cap. 64

Cap. 65

Cap. 66

Cap. 67

Cap. 68

Cap. 69