De stede der vrauwen. Een diplomatische transcriptie van de Middelnederlandse vertaling (1475) van Christine de Pizans 'Livre de la cité des dames' (1405)

Een diplomatische transcriptie van de Middelnederlandse vertaling (1475) van Christine de Pizans ‘Livre de la cité des dames’ (1405)

Regelnummers proza verbergen

[fol. 2r]

[Deel 1]

[miniatuur 1; volledig uitgevoerd]

Cap. 1

1N Aer de maniere die ic al-2der meest onderhouden heb-3be ende daer mijn bezichede. 4 meest jn gheleghen es. Te 5 wetene in ghetidelike en-6de ghewonlike te studeir-7ne Jesten of ghescriften 8 Alzo ic teenre tijd my zeluen vand zittende 9 in mijn comptoor of in mijn studeircamere 10 verchiert ende vercleet met menigherande 11 manieren van boucken. Ende van diuerschen 12 materien mijn zinnen verflaut ende ver-13moeyt wezende. Int verlegghen der zwaricheden

[fol. 2v]

14der sententien van vele diuerschen acteurs 15 ende meesters die ic daer te vooren ghestudeirt 16 hadde. zo quam my te vooren dat ic alle zwa-17re ende subtile zaken achterghestelt my zel-18uen versolacen ende verlichten wilde metga-19ders eenighe ghenouchlicheden van poetrien 20 ouer te ziene. Ende alzo ic te diere meeninghen 21 ende war omme wordic ziende omtrent my. 22 zo slouchic mijn ooghen vp een cleen boucx-23kin gheheeten matheolus. Ende omme 24 dieswille dat ic dat noyt in mijn leuen ghe-25zien en hadde. ende dat ic dicwille hadde 26 ghehoort zegghen dat boucxkin bouen andren 27 boucken grootelike sprac ieghen de vrauwen 28 zo wordic lachende jeghens my zeluen. ende 29 peinsde dat ic vut ghenouchten dat visen-30teiren wilde. Maer zeeren corten tijd hadde 31 ic daer jn gheleghen. die lieue moeder die 32 my drouch en riep my om mijn auondmal 33 te etene ende alzo lietic dat daer. Ende san-34derdaechs snuchtens als ic weder in mijn 35 studeircamere ghezeten was. alzo ic wel 36 ghewone was. zo en vergat ic niet te wer-37ke te legghene het ghoont dat my sna-38uonds te vooren ghecommen was. te wete-39ne te visenteirne dat boucxkin dat men 40 heet matheolus. Ende zo ic voorder bestond 41 daer jnne te lezene zo my dochte de mate-42rie onwerder wezende ende zeere lettel die-43nende dan alleenlic om lieden die hem ver-44blijden in te hoorne het goont dat andren

[fol. 3r]

45messiten oft meshaghen mach. Ende omme 46 dieswille dat het zeere lettel vruchten of 47 prouffit van duechden oft van gestichtich-48eden den meinsche inbrijnct. Aenghezien 49 de oneerbare redenen en materien daer of 50 dat dat boucxkin roert. zo lietict te lichte-51liker ligghen. om tot eenre andre hooghe-52re vruchtbareghere ende proffiteliker 53 materien te verstane. Nietmin ouerdijnc-54kende de materie van dien boucxkine. dat 55 zij ten vrauwen waert zo onwerdich zij ende 56 zonder eenighe oorboirlichede my zeere ver-57wonderende in mijnen zinne wat dat de za-58ke wezen mochte. oft wanen dat dat roeren 59 of commen mochte. zo dat vele diuersche man-60nen groote clercken ende andre altoos meest 61 gheneghen hebben ghezijn. ende noch zijn 62 zo mondelinghe zo in hueren ghescriften 63 van vrauwen ende van hueren conditien 64 zo vele duuelheden ende blaemten te zeg-65ghene of te scriuene. Niet alleenlic een 66 of twee. of zelfs dat boucxkin matheolus 67 die onder vele andre zeere cleen ghehacht 68 es ende vutgheift menighe trufferie 69 Maer generalic propheten poeten ende 70 andre meesters. de welke alle te lanc te 71 verhaelne waren ende schijnen alle vut 72 eenen monde sprekende. ende accorderen-73de vp eene ghelike conclusie. dat der vrau-74wen conditien vul aerchs ende vul onze-75den zijn: Alle welke zaken ic ouerpeinsende

[fol. 3v]

76in mijns zelfs grond. ende my zeluen scerpe-77like begonste te onderzoucken ende te exami-78neren als eene natuerlike vrauwe. ende jn-79sghelijcx andre vrauwen. daer ic mede hadde 80 gheploghen te conuerseirne. alzo wel prin-81cessen als middelbare vrauwen ende minde-82re in grooter menichte. De welke bij huerer 83 gratien my zomtijds zeiden van hueren se-84crete ende heymelicheden om in mijnre con-85scientien te connen vonnessen ende jugieren 86 oft waer wezen mochte. het ghoont dat zo 87 vele notable mannen ende eens ende anders 88 daer of ghetughen. Maer al dit nietjeghen-89staende ende omme gheenerande zake die ic 90 verstaen of begripen conste hoe langhe dat 91 ic daer ouer peinsde zo en constic gheware wor-92den noch beseffen alzulke ghetughenessen 93 waer te wezene jeghen die natuerlike zeden 94 oft conditien der vrauwen. Ic argueirde zeere 95 starc in my zeluen jeghen de vrauwen zeg-96ghende het ware te zeere groot ende te onghe-97louelic om zegghen. dat alzo menich ver-98maert man groote clerken ende andre van 99 zo grooten verstande ende zinlichede wezen-100de. zo claer bezouckende alle zaken alst schijnt 101 in lueghentale daer of ghesproken hadde 102 ende in alzo menigher plecke dat ic nauwe-103lic eenich bouc of boucxkin en vant. tracte-104rende van zeden wat meester ware die dat 105 ghemaect hadde eer jc ten hende van dien 106 wel conste gheraken jc en vantere eenich

[fol. 4r]

107capitele vermaninghe ost* verhael 108 makende van blaemten van vrauwen 109 De welke redene alleenlic ende int cor-110te my dwanc te belijdene ende te conclu-111deirne. als dat mijn verstant ouermits 112 simpelhede ende mijnen niet wetene niet 113 onderkennen en conste mijns zelfs ghe-114breken noch van andren vrauwen hoe 115 wel dattet alzo wezen mochte. Ende al-116dus zo hildic my meer an tvonnesse van 117 andren dan an tghoont dat jcker in my 118 zeluen of gheuroedede of begrijpen conste 119 In dit ghedochte zo was ic ende bleef zo lan-120ghen tijd versteeft ende thenden rade. Ende 121 my quam te vooren zo menighe schoone 122 auctoriteit van grooten gheleerden man-123nen. die ic in my zeluen ouerleyde ende 124 bepeinsde. te dezen proposte deene vooren 125 ende dandre naer vloyende ghelijc eenre 126 fonteine. zo dat ic ter conclusien van al 127 determineirde dat god een onwerde za-128ke wrochte als hij de vrauwe maecte ver-129wonderende in my zeluen hoe dat zo ede-130le een wercman oyt daigneirde zo afgrise-131lic ende onweerdelic een werc te werke-132ne twelke een vat es. alzo vele meesters 133 zegghen daer alle quaet ende onduecht 134 in besloten es. Ende my aldus wezende 135 in dezen ghepeinse ende ghedochte zo viel 136 ic in eenre grooter onghenouchten ende 137 zwarichede van herten my seluen mespri-

[fol. 4v]

138sende ende al tvrauwelike gheslachte 139 rechts als oft een monstre. ende een mes-140scepsel der naturen ware zegghende dus-141danighe worden in mijnre claghe. O 142 heere god ende hoe mach dit wezen. want 143 eist dat ic int ghelooue niet en dole zo en 144 bem ic niet sculdich te twifelne dat dine 145 ongrondelike wijshede ende vulmaec-146te duecht yet gewrocht heift het en zij 147 al goed. Ende en schiepstu vut grooter 148 zonderlinchede zelue die vrauwe niet der 149 welker du daer naer ghaefs alzulke ghe-150neghenthede als dy gheliefde dat zij had-151de. hoe zoude dan dat moghen wezen datstu 152 daer in jn eenighen ghebreke zouds mo-153ghen wezen. Nochtan ziet hier zo vele 154 ende menigherande accusatien al ghe-155jugiert ghetermineert ende gheconclu-156deert jegens den vrauwen. waer bij Ic de-157ze twee contrarien niet verstaen en can 158 Ende oft zo zij lieue heer god dat in tvrau-159welike gheslachte alzo vele afgriselic-160hede ende onweerdicheden zijn als de me-161nighe zegghen ende du zelue ghesproken 162 hebs dat men gheloouen moet daer zij ve-163le ghetughenessen of gheuen. waer bij 164 jc niet twijfelen en mach het en zij alzo 165 Och heere god. ende waer omme en hebstu 166 my niet in dezer werelt ghelaten eenen 167 man gheboren wezende. Te dien hende 168 dat alle mijne gheneghentheden waren

[fol. 5r]

169om dy te bet te dienene ende dat ic in ghee-170ner zake en doolde ende dat ic van alzo groo-171ter weerde ende perfectie ware. als een man 172 hem zeicht te wezene. Maer omme naer dien 173 dat alzo es. datstu dine goedertierinheit vp 174 my zo verre ghestrect hebs. Vergheift my 175 dan heere mijnre neggligentie ende ver-176zwymte te dien dienste waert. ende en ver-177belghe dy niet vp my. want een dienstbode 178 die minst ghiften van sinen heere ontfanct 179 die staet in dies heeren dienst minst ghehou-180den ende verbonden. Aldusdanighe ende meer 181 andre worden zo sprac ic langhe te gode waert 182 in mijnre claghe als de ghone die bij mijnder 183 onwijsheit my hilt ouer zeere qualic te vre-184den dat my god inden vrauweliken staet 185 ter weerelt gheroupen hadde

[miniatuur 2; volledig uitgevoerd]

[fol. 5v]

Cap. 2

186Hier zeicht cristine hoe dat huer drie vrau-187wen cueninghinnen opembaerden Ende hoe 188 dat de eerste van hemlieden huer eerst toe-189sprac ende vertroestede. jnder onghenouchten 190 daer zij in zat als voorseit es.

191A lzo ic in dezer onghenouch-192ten zat. ende in dezen won-193derliken ghepeinse zo slouch-194ic mijn hooft nederwaert. 195 ghelijc eenen beschaemden 196 meinsche mijn ooghen tra-197nende. mijn hand rustende onder mijne 198 wanghen lenende vp den appel van mij-199nen zetele zo slouch my onuerzien een luch-200tich schijn vp mijnen schoot al hadt een 201 zunne gheweist zo dat ic daer bij verschoot 202 ende ontspranc Aenghezien dat ter plaet-203sen daer ic zat donkerachtich was. ende 204 daer gheen zunne en mochte geschijnen 205 ende alzo ic mijn hooft vp lichtede om te be-206ziene wanen dat schijn cam zo zach ic drie 207 werdeghe vrauwen voor my staende alle ghe-208croont ende zeere chierlike ende rikelike ver-209cleet. wiens duerluchticheit van hueren aen-210schijnen my verlichteden ende alle plaetse of 211 ic doe zeere versaecht was dat en dar niement 212 twijfelen. zonderlinghe doe ic merkede dat 213 de duere van mijnen comptoore oft van mijnre 214 studeircamere ghesloten was ende dat zij voor 215 my stonden peinsende oft eenighe fantasie 216 wezen mochte om welke zake wille. ende

[fol. 6r]

217om my te bet te temperen zo slouch ic voor 218 mijn voohooft* dat teekin des helichs cruus 219 Bijden welken ter stond my dat herte 220 verlichtede ende die beroerte zatede. Ende 221 doe begonste die eerste van dien drien vrau-222wen my aen te sprekene met eenen lachen-223den monde jn dezer manieren gheminde 224 dochtre en versaecht hu niet. want wij hier 225 niet commen en zijn om eenighe zaken die 226 dy beieghenen mueghen. Maer alleenlic 227 om dy te troostene ende te beradene als de 228 ghone die met dy lijden in dijnre onghe-229nouchten ende ongherustheden. Ende om 230 dy vut diere blonchede van zinnen te brin-231ghene. die dijns zelfs verstannesse zo ver-232blent heist*. datstu van dy weers tghoont 233 datstu wel weits. jnder warachtichede. 234 ende volchs ende gheifs ghelooue an tgoont 235 datstu noch en ziets noch en beuijnds dan 236 alleenlike bij menichte van vreimden opi-237nionen. waer bij du zijs wel te ghelijcke-238ne den zotte. daer of dat het auentuerkin 239 zeit. dat hij eens sliep in eenre muelne en-240de vercleet worde in vrauwen habite. En-241de doe hij vut zinen slape ontspranc omme 242 dieswille dat andre die daer waren met 243 hem foolden ende zeiden dat hij eene vrau-244we ware hij hemlieden meer gheloofde 245 met hueren lueghenen dan de warachtich-246eit van zinen wezene. hoe dan gheminde 247 dochtre. waer zijn dijn edele zinnen beuaren

[fol. 6v]

248hebstu vergheten tfijn goud bezouct inden 249 fournoize ende niet en verandert noch en ver-250flaut van zijnre duecht het zij int smelten int 251 smeden oft in andren manieren. Maer zo 252 lanc zo meer purgiert ende affineirt. Ende 253 en weitstu niet dat die alrebeste dinghen meest 254 gheprouft ende besocht zijn. Ende wiltstu zel-255ue peinsen vp de hoochste wetene die zijn. als 256 philosophie zo beziet de alre meeste philozophen 257 die noyt waren. de welke ghij allegiert ende 258 voort brinct jeghens dijn zelfs vrauwelic we-259zen of zij noyt valsch ghetermineirt en heb-260ben ende contrarie der warachticheit. Ende 261 oft zij vp malcandren verandwoorden ende 262 malicandren struffen ende wederroupen ghe-263lijc du zelue ghezien hebs int bouc der metha-264phisiken. int welke aristelus scrijft ende we-265derroupt de oppinioenen van diuerschen phi-266lozophen. ende dat zelue verrekent van pla-267to ende meer andre. Besiet ooc of sint au-268gustin ende meer andre docteurs der heligher 269 kerken in zommeghen sticken niet en struffen 270 ende wederroupen tselfs aristotelus prince al-271re philozophen. in wien de wete van aller na-272tuerlike ende duechdelike of zedelike philo-273zophie vulcommelicxst was. Ende het schijnt 274 datstu meens. dat alle tzegghen of tbescriuen 275 der philozophen articlen zijn vanden kerstin 276 ghelooue. ende dat zij niet en moghen dolen 277 Sghelijcx vanden poeten daer du of spreicx ne 278 weitstu niet wel. dat zij in vele zaken ghespro-

[fol. 7r]

279ken hebben in manieren van fablen. Ende 280 willen dicwille ter contrarie verstaen zijn 281 van dat zij zegghen ende men machse nemen 282 bij eenre figure van gramarien die men 283 heet anthifrasis recht oft men zegghen zou-284de die meinsche es goet. dats te zegghene dat 285 hij quaet zij. Ende aldus ter contrarien zo 286 radic dy. datstu diere meesteren woorden te 287 dinen proffijte ende dinen verstane neems 288 ende dat ghij die neimt. als oft recht huer-289lieder meeninghe ware. zonderlinghe daer 290 zij de vrauwen blameren ende bij auentu-291ren dat die man die dat boucxkin maecte 292 gheheeten matheolus dat alzo verstond 293 want daer meneghe zake in staet. waert 294 datmen die name alzo zij luut. het zoude 295 groot onghelooue zijn. ende hem zeere ter 296 blaemte. ende omme niet alleenlic van dat 297 hij zeicht. Maer ooc meer andre zonderlin-298ghe tbouc vander rooze. Den welken boucke 299 men meer ghelooue gheift ter cause vander 300 auctoriteit vanden ghuenen dien maecte. 301 die in huelike was. Twelke eenen heli-302ghen werdighen ende vriendeliken staet 303 es van gode ghestelt ende gheordineirt: 304 Dus eist een clare zake ende wel beprouft 305 bij experientien dat de contrarie waer zij. van 306 tghoont dat zij voortstellen ende zegghen in 307 dien state te zijne ten laste ende sculden van-308den vrauwen. want waer was doch oyt ee-309nich man ghezien of ghehoort die zinen

[fol. 7v]

310wiue alzulke ouerhand gaf of ghehinghe-311de dat zij auctoriteit of voochdie hadde hem 312 alzulke jniurien oft vylenien te zegghene 313 oft te biedene als dezulke bescriuen dat 314 vrauwen hueren mannen zegghen of bie-315den. Ic ghelooue zo watstu daer of oyt in 316 ghescriften ghelezen hebs datstu dat noyt 317 metten ooghen en zaechs noch en beuonds 318 Dus zijnt al lueghenen valschelic verziert 319 ende en gheuen gheen vaerwe. Ende aldus 320 zo zegghic dy ter conclusien gheminde doch-321tre dat dijn simpelhede dy brinct in dezer 322 dwalinghe ende opinioene. Dus comt 323 weder tot dy zeluen. Verneimt dijn zinnen 324 ende en acht niet meer vp zulke fablen En-325de weit voor waer dat al dat quade dat vanden 326 vrauwen word ghezeit. dat comt vp den gho-327nen diet zeicht. ende niet vp de vrauwen.

[miniatuur 3; volledig uitgevoerd]

[fol. 8r]

Cap. 3

328Hier zeicht cristine hoe dat die vrauwe 329 dieze eerst toesprac huer zeide hoe dat zoe 330 huer voorspoet ware ende waer toe dat zij diende 331 ende hoe dat die vrauwe huer te vooren zeide 332 hoe dat zij eene stede stichten ende fondeiren 333 zoude Ter eeren van allen vrauwen

334[A] lle deze vooren gheroerde wor-335den zeide my die eerste vrau-336we gheprezen int aenschau-337wen. vander welker jc niet 338 en weet. wel* van mijnen 339 zinnen meest verhuechde 340 of int hooren van hueren minliken onderwij-341ze of int zien van huerer opembarer schoonheit 342 oft van hueren ghewaden. ende huer zebaer 343 wezen. Desghelijcx vanden andren tween. 344 zo dat ic niet en wiste. welc best bezien wilde 345 want die drie vrauwen mallicandren zo ghe-346lijc waren. datmen cume deene voor dandere 347 bekennen en conste vutghenomen de leste niet 348 dat zij van minder weirde of van minder auc-349toriteit was dan eenich vanden andren. Maer 350 dat zij zo fier van ghesichten was. hadde ye-351ment vp haer staerkelike ghezien hij en 352 ware zo clouc noch zo coene niet hij en hadde 353 hem daer jnne versaecht ende verandert ende 354 scheen recht dat zoe met hueren ghesichte den 355 quaden dreechde ende wrouchde. Emmer dat 356 jc my verboudede. dat ic ter weirdichede van 357 dezen drien vrauwen vpstond. die aenzien-358de zonder spreken ghelijke eenen verdarenden

[fol. 8v]

359meinsche die niet spreken en can. Niet min 360 mijn zinnen beroert van grooten wondre. 361 wie die drie vrauwen wezen mochten. En-362de zeere gheerne haddic huer namen ghe-363uraecht. ende wie zij waren. ende waer om-364me dat zij daer commen waren. Maer ic en dors-365te. Ooc mede zo langhede my zeere te wetene 366 tbediet ende het onderscheet vanden diuer-367schen sexcien*⁶ die elc van hemlieden bij zon-368dere hadde. Maer emmer zo en kendic my 369 niet weerdich. zo groote ende zo hooghe 370 vrauwen als zij my dochten alzulke zaken 371 te vooren te legghene zo dat ic eenpaerlic 372 bleef ziende vp hem drien. half versaecht en-373de half verboud vp die woorden. die de eerste 374 vrauwe my ghezeit hadde. Bijder welker 375 zij my vut mijnder eerster dwalinghe had-376de ghebrocht. Maer die wijze vrauwe die 377 my inden eersten toeghesproken hadde en-378de gheefte* besief ende cond was mijn ghe-379peins. als de ghone diet al duerziet. And-380woirde my vp mijn ghepeins. Aldus ghe-381minde dochtre weit. dat die voorsienich-382eit gods die niet ydels noch te vergheifs 383 ende* doet die heift ons hier beweicht ende 384 ghezonden. Ende hoe wel dat wij buten 385 der meinscheliker naturen zijn ende van-386der werelt zo heift die voorsienicht* gods noch-387tan ghehinghet ende wil dat wij jn dezer 388 werelt zijn. ende handelinghe hebben met-389ten meinsche. om die te stellene ende te on-

6 367 sexcien: dit is een voorbeeld van een afschrijffout, die waarschijnlijk ontstaan is bij het overschrijven van een Middelnederlandse tekst, die het woord septren had. In (slordig) cursief schrift kan ptr heel goed aangezien worden voor xci. Vgl. C. de Pisan, Het boek van de stad der vrouwen. Vertaald uit het Middel-Frans en ingeleid door Tine Ponfoort. Amsterdam 1984, p. 27 (scepters); vgl. ook 414 (ceptre) en 637 (sceptre).

[fol. 9r]

390derhoudene in gherechticheden alzulke 391 werken als wij zelue vut gods beuele. 392 daer in ghewrocht hebben. in diuerschen 393 officien. welcx gods dochtren wij alle drie 394 zijn ende van hem ghecommen. Ende es mijn 395 officie den meinsche. het zij man oft vrau-396we die verdoolt es. ten rechten weghe te be-397weghene. Ende alzo weder te bringhene. 398 Ende wanneer dat zij doolen of dwalen. 399 ende gheen verstand en hebben zo com jc 400 heymelike bij hemlieden jnden gheeste. ende 401 predeke die ende onderwijze het ghone daer 402 in dat zij dolende zijn ende de causen ende 403 de redenen van zulker dolinghe. ende bouen 404 dien leeric hemlieden de maniere te achter-405uolghene het ghoont dat zij daer jeghen 406 sculdich zijn te doene. Ende hoe zij schuwen 407 ende vlien zullen het ghoont dat te schu-408wene ende te vliene zij. Ende omme dies-409wille dat ic yegheliken in zijnre conscien-410tien claerlic doe zien ende bekennen. zijn 411 eyghin ghebrec. zo eist datstu my zies 412 houden in mijn rechtre hand eenen duer-413luchteghen spegele jn de stede van eenen 414 Conijncliken ceptre. Ende weit voor waer 415 dat niement en zij die hem daer in speghelt 416 hij en bekent claerlic wie hij zij zo edele en-417de van zo grooter werden zo es mijn spegel 418 Ende zonder cause zo en es mijnen speghe-419le niet rontsomme besleghen van costeli-420ken ende dierbaren ghesteenten alzostu.

[fol. 9v]

421ziets. want bij dien woirden alle quali-422teiten maten ende proportien gheregiert 423 ende zonder die en mach gheen dijnc wel 424 ghemaect zijn. Ende omme dieswille dats-425tu in ghelijken begheers warachtelike 426 te wetene. wat mijnre zustren officien 427 zijn diestu hier zies te dien hende datstu 428 warachtighe ghetughenesse van ons 429 hebs zo zal yeghelijc van hem beeden 430 dy verandwoirden vp huere name ende 431 vp huere proprieteit. Maer eerst zo werd 432 dy bij my bediet de cause ende de waeromme 433 van onzer comste. IC zegghe dy dat wij 434 niet en doen het en zij al ter goeder waer-435omme. ende dat wij dy hier aldus verbaren 436 dat en es zonder redene niet. want hoe wel 437 dat wij in vele plecken niet ghemeene en 438 zijn. ende dat wij met den menighen cleen 439 bekent zijn. Nietmin vute dien datstu vut 440 grooter minnen die du langhen tijd ghe-441had hebs ende noch hebs omme tonderzouc-442ken der warachtigher zaken eenpaerlic 443 studeirende. waer by datstu dy zeluen hier 444 alleene gheifs als verstoruen ter werelt 445 zo hebstu verdient ende verdiens van ons 446 als eene gheminde dochtre. In dijnen druc-447ke ende zwarichede ghevisiteirt ende 448 vertroost te wezene ende datstu ghemaect 449 zijs claer ziende ende vestaende* in alzulken 450 zaken als die dijn zinnen beroeren ende be-451gheuen jn bedwelmtheden van ghepeinsen

[fol. 10r]

452Dus weit dat ouermits buten der werelt 453 te latene ende te slutene de ghelijcke dwalin-454ghe daerstu in gheuallen waers. Ende vp 455 dat alle eerbare ende duechdelike vrauwen 456 van nv voordan eenich vertrec ende vastiche-457de van beuredenessen mueghen hebben jeghen 458 zo vele menich dorper ende vilain diese met 459 huerer doorpernien ende vylenien van famen 460 ende van namen zo zwaerlic quetsen. De 461 welke vrauwen zo langhen tijd ombescut 462 ombevreet gheweist hebben ghelijc eenen 463 belict es zonder haghe zonder eenighen cam-464pioen. die thueren verandwoirdene hem 465 bood oft presenteirde. Nietjeghenstaende dat 466 alle edele mannen van herten van rechts we-467ghen die sculdich waren te bescuddene en-468de te verandwoordene ende die nochtan bij 469 negligentien ende roukeloosheden ghedoocht 470 hebben die te grieuene ende te quetsene zo 471 dat gheen wonder en es dat de vrauwen 472 jeghen den nijders huer vianden ende de 473 ouerdaet der doorperen. ende vyleinen. De 474 welke bij menighen weghen hemlieden be-475uochten hebben. noch gheen hende van hue-476rer oorloghe en hebben. bij ghebreke van ver-477trecke van beureetheden van bescuddenes-478sen. waer es nv eenighe stede zo sterck die 479 niet ghewonnen en worde alzo verre alsmer 480 gheen weere jeghen en dede. wiens zake 481 mach zo rechtuaerdich zijn zij en. worde bij 482 contumatien verwonnen vanden ghonen

[fol. 10v]

483dieze bedijnct zonder partie. Ende de simple 484 duechdelike vrauwen ten exemple van 485 patientien. twelc god ghebiet zoetelic ver-486dreghen. die groote jniurien ende verlasthe-487den. die alzo wel mondelinghe als bij ghe-488scriften vanden menighen vp hem tonrech-489ten ende zondelike gheschiet zijn an gode 490 ghedraghende huers goeds rechts. Maer 491 nv eist zo verre. dat huerlieder cause ghe-492trocken zal worden vuter hand van pha-493rao. Ende daer omme zo zijn wij onder ons 494 drie vrauwen. diestu hier zies vut com-495passien Bij dy ghecommen om dy te bediede-496ne een maniere van eenen ghestichte en 497 van eene beslotene stede zeere sterc. duer-498bonden ende wel ghefondeirt. Om twelke 499 bijder hulpe ende rade van ons te makene 500 du vercoren zijs. Ende binnen der welker 501 stede niement wuenen en zal. dan vrauwen 502 die alre eere weerd zijn ende alle dandre wer-503den daer buten ghesloten.

Cap. 4

504Hier zeicht cristine hoe dat die eerste 505 vrauwe huer bediet de maniere van-506der stede der vrauwen die cristine maken zal 507 ende hoe dat die vrauwe daer toe ghecommen 508 zij omme huer die mueren ende besluten ronds-509omme te helpen legghen ende fonderen ende 510 daer naer zo noomde zij huer hueren Name

[fol. 11r]

[miniatuur 4; volledig uitgevoerd]

511A ldus voortmeer. zo sprac die 512 eerste vrauwe cristinen toe 513 ziet gheminde dochtre dy 514 zo es ghegheuen ende ver-515leent de prerogatiue ende 516 de voorhandt onder allen 517 vrauwen om te makene ende te stichtene 518 de stede der vrauwen. Om de welke te fon-519deirne ende te vulbringhene du in ons ne-520men ende scheppen zuls leuende watren 521 als vut eender clarer fontainen vloeiende 522 ende wy zullen die materie stoffe ende ghe-523reedschepe ghenouch bezoorghen sterckere 524 ende ghedueregher dan eenich marbre. En-525de die stede zal wezen vutnemende schoone 526 ende zonder ghelijcke. ende eewelike ghe-

[fol. 11v]

527duerende jnder werelt. Hebstu niet ghe-528lezen hoe dat die conijnck troys stichtede 529 die machtighe stede van troyen bijder 530 hulpe van appollo. Minerue ende nepta-531nus De welke de lieden die doe daer wa-532ren voor goden hilden. Ooc mede hoe dat 533 cadinus stichtede ende fondeirde die stede 534 van thebes vut vermanijnghe vanden 535 goden ende nochtan bij lancheden van tij-536den zo verghinghen die steden ende zijn 537 veruallen ende vermoolt. Maer jc gheue 538 dy vut in prophetien als eene warachti-539ghe sibille dat die stede diestu bij hulpen 540 ende rade van ons stichten zuls nemmermeer 541 te nieuten werden en zal noch veruallen 542 Maer eewelike in voorspoede dueren zal 543 ondancx hem allen dieze benijden zullen 544 Bij wat manieren datse beleit of be-545uochten worde zo en zij nochtan niet ghe-546wonnen worden noch tondergaen. hier 547 voortijts was een conijncrijcke verheuen 548 ende beghonnen van amasennes. bij-549den begrijpe ende ordonnantie van ve-550lerande vrauwen van grooter dat De 551 welke subiectie ende onderdanicheden 552 lachterden ende mesprezen alzo als alle 553 die jesten oorconden Twelke conijnckrij-554ke die vrauwen eenen grooten hilden 555 onder de heerlichede van menegher co-556nijnghinne zeere edele vrauwen die 557 zeere wel ende duechdelike regierden

[fol. 12r]

558ende regneirden ende in grooten vigheure dat 559 rijke bezaten. Maer hoe wel dat alle die vrau-560wen van zo grooter macht ende van zo grooter 561 cracht waren. dat zij binnen hueren tijden een 562 groot deel van al orienten vercreghen. ende 563 allie* die andre rijcken rondsomme in groot 564 ontsich hilden. ende zonderlinghe die van grie-565ken die te dien tijden de bloume van alder 566 werelt waren. Nochtan ten hende zo verghinc 567 de macht van dien rijke. jn zulker wijs als 568 alle eerdsche dinghen vergaen. zo dat daer 569 vp den dach van heden niet meer ghebleuen 570 en es dan alleenlic de name ende de ghedijnc-571kenesse. Maer vele sterkere edificie. zal bij dy 572 nv angheleit worden. ende ghefondeirt in-573der stede diestu maken zuls. Omme de wel-574ke te beghinnene ic ghestelt bem bider ordon-575nantie ende deliberatie van onder ons drien 576 vrauwen. ende om dy moortele te leueren 577 eewich gheduerich ende zonder corruptie om 578 stercke fondementen ende grooue mueren 579 rondsomme te legghene groote hooghe en-580de machteghe torren te verheffene burghen 581 ende Casteelen ende onwinlike bastillen zee-582re diepe beuest ghelijc tot eenre sterke ende 583 gheduereghe stede van beureedheden be-584hoort. Ende alzo zulstu die bijden aduise 585 van ons zeere diepe legghen om te langhere 586 te gheduerne. ende dan zulstu die mueren 587 daer bouen heffen. die jeghen alle de werelt 588 staen zullen zonder vreeze. Al nv gheminde

[fol. 12v]

589dochtre zo hebbic dy ghezeit die cause waer 590 omme dat wij by dy aldus ghecommem zijn 591 Ende omme dieswille datstu mijne woorden 592 te meer gheloouen zouds. zo willic dy hier 593 mijnen name zegghen. Bijden ghelude 594 vander welker name alleenlic du verstaen 595 muechs ende leeren ofstu mijn ordonnan-596tie volghen wils. abs* bewegheghe van 597 dinen wercke datstu te done hebs zo ver-598re datstu niet en zuls moghen dolen. jc 599 bem gheheeten vrauwe redene. Beziet 600 dan oftstu vp goede weghen zijs Niet meer 601 en zegghic dy te dezen stonden

[miniatuur 5; niet volledig uitgevoerd]

Cap. 5

602Hier zeicht cristine hoe dat huer de tweeste 603 vrauwe hueren name zeicht ende wat huer 604 officie es. Ende bij wat weghen dat zij

[fol. 13r]

605huer helpen zal omme deze stede der vrau-606wen te stichtene ende te fondeirne

607A ls die eerste vrauwe ghe-608hend hadde huere tale 609 Ende eer dat ic ghespre-610ken conste. zo begonste 611 die tweeste vrauwe aldus 612 IC bem gheheeten gherecht-613uaerdichede die inden hemele meer wuene 614 dan inder eerden. Maer ghelijc eenre raye 615 ende schijnte van gode als voorbode van 616 zijnre godheit. zo conuersere ic ende ver-617keere onder den rechtuaerdeghen meinsche 618 ende vermane hemlieden alle duecht. en-619de eenen yeghelijcken het zijne te gheue-620ne naer zijn vermueghen warachticheit 621 te zegghene ende te onderhoudene der aer-622men ende der onnozelen recht altijts te 623 strijdene ende te versterckene zinen euen 624 meinsche vut presumptien niet te verlas-625tene die goede name ende goede fame te 626 beschermene ende te verandwoordene van-627den ghuenen die tonrechte. ende tonghe-628like ghewroucht ende gheaccuseirt zijn 629 IC bem den schilt ende tbescud vanden 630 ghuenen die gode dienen Ic belette tvoort-631stel ende de macht vanden quaden. yeghe-632liken doe ic loon gheuen naer verdiente 633 Bij my laet god zijne vrienden weten zijn 634 secret. voorsprake ende aduocate bem jc 635 jnden hemele. Deze guldine reghele

[fol. 13v]

636die ic in mijn rechterhand draghe in de 637 stede van eenen Contliken* sceptre dat es die 638 rechte linie die onderteekent het rechte bu-639ten den crommen ende onderscheet tgoede vte 640 den quaden vp dat men vten weghe van ghe-641rechticheden niet en ghaet. het es de stoc van 642 payse daer de rechtuaerdighe vp rusten ende 643 te zoene commen. Ende het es den stoc daer 644 de quade mede ghesleghen ende ghecastijt 645 worden wat willic dy vele zegghen Bij 646 dezer zeghele* zijn alle dinghen ghestaect 647 ende ongrondelic zijn huer proprieteiten: 648 Dus weit dat zij dy grootelic dienen zal 649 ter voirseide stede die dy beuolen es te makene 650 ende du diere wel te doene zuls hebben om 651 die voirseide stede mede te behusene ende daer 652 bynnen te makene. ende te compasseirne scoo-653ne tempelen ende palaisen straten plaetsen 654 wuensten ende andre zaken die van nooden 655 werden ende hendelic die te stoffeirne met 656 volke. Dus weitstu hoe ic dy te hulpen ghe-657commen bem ende waer in dat ic dy beweghen 658 zal naer mijn officie Ende en versaecht 659 niet voor de groote wijde oft omme ghanc 660 vanden beslotene vanden mueren want 661 bijder hulpen van gode ende van ons zo 662 zulstu die wel ter cuere stichten van scho-663nen wuensten ende herberghen ende die 664 stofferen met volke zonder yet ydels daer 665 jn te latene

[fol. 14r]

[miniatuur 6; volledig uitgevoerd]

Cap. 6

666Hier zeicht cristine hoe dat huer de derde 667 vrauwe zeicht wie dat zij es ende wat huer 668 officie es ende bij wat weghen dat zij haer 669 helpen zal omme de voorseide stede der vrau-670wen te stichtene. ende die te stoffeirne van 671 volke

672M Aer*⁷ dit zo sprac die derde 673 vrauwe aldus. cristine mijn 674 lieue dochtre. jc bem justicie 675 die zonderlinghe dochtre 676 gods ende mijn officie dat 677 comt van hem. Ten eersten 678 mijn wuenste es inden hemele. inder eerden 679 ende inder hellen. Te wetene inden hemele 680 om de glorie der behoudene ende der zaligher 681 zielen. jnder eerden om yeghelijc zijn deel

7 672 MAer: de initiaal M had waarschijnlijk een N moeten zijn (geen zichtbare representant).

[fol. 14v]

682te gheuene het zij goet of quaet. Ende jnde 683 helle ter eewigher punitien vanden verdom-684den tot niemende en helde ic. want ic en 685 hebbe vriend noch viand. Noch wille noch 686 compassie en verwind my. noch wreethe-687de my en porret. Maer alleenlic zo es mijn 688 officie te jugierne. ende te bescheedene: 689 ende loon eenen yegheliken te gheuene 690 naer gherechte verdiente. Alle dinghen 691 houdic in state. ende zonder my en ware 692 gheen dinc gheduerich jc bem in gode 693 ende god es in my ende zijn beede eene 694 zelue zake. zo wie my volcht en mach 695 niet dolen. ende mijne blijschic die es ze-696kere. mannen ende vrauwen die huer 697 zins ghebrukich zijn ende my gheloouen 698 willen die bewijze ic. Mijn officie es oic 699 hem zeluen eerst te kennene te berispe-700ne ende te Castiene zijnen euen meinsche 701 te doene alzo hij wilde dat men hem da-702de. Alle dijnc te bescheedene zonder faueur. 703 of jonste te draghene. de warachtich-704eit te zecghene. de lueghene te schuwe-705ne ende te verhatene. ende al dat zon-706delic es te verstekene. Dit guldin 707 vat dat jc in mijn rechter hand houde ghe-708lijc eenre ronde mate die heift my mijn 709 god mijn vadre ghegheuen. ende dient 710 om yeghelijcken zulke mate te gheuene 711 als hij behoort te hebbene. ende es ghe-712teekent metter lelye der drieuouldicheit

[fol. 15r]

713ende ouer elke zijde eist euen juuste ende 714 niement en can hem mijnre maten be-715claghen die meinschen. in eerdrijcke heb-716ben andre maten ende zeghen* dat zij vut 717 mijnder maten spruten. Maer zij lieghen 718 valschelic. Dicwille onder tdecxsel van 719 mijnre mate zo meten zij. Maer huer ma-720te en es zomtijds niet al te juuste oft zij 721 es den eenen te groot of zij es den andren 722 te cleene. Jn dit mochtic dy langhe hou-723den aenghaende de proprieteiten van 724 mijnre officie. Maer om cort te makene 725 Jc bem de zonderlincste onder alle duech-726den. want alle bedraghens zij hem an 727 my. Ende wij drie vrauwen diestu hier 728 zies die zijn alle eens. ende onuerschee-729den ende deen en mach zonder dander 730 niet. want zo wat de eerste vrauwe voort-731stelt dat accordeirt de tweetste ende leg-732ghet te wercke. Ende commic als de derde 733 ende vulcomme datte ende hende. Ende al-734dus bem ic bijden wille van ons drien 735 ghestelt te dijnre hulpe omme dijne ste-736de te vulbringhene. Ende mijn officie zal 737 wezen de hoghe daken ende verweluen 738 te makene vanden rikeliken torren en-739de wuensten ende herberghen. De wel-740ke alle ghemaect zullen zijn van finen 741 blijckenden goude. ende die zal ic dan 742 stofferen met weirdighen edelen vrauwen 743 metgaders der hoogher cueninghinnen

[fol. 15v]

744die ic daer bringhen zal. Ende huer zal 745 de eere ende de voorhant wezen Onder al-746le de andre vrauwen als der ouerste Ende 747 aldus zo zal ic dijn stede. bijder hulpen 748 van dy zeluen vulmaect leueren ghesterct 749 ende besloten met sterken poorten. die jc 750 inden hemele halen zal Ende de slotelen 751 daer of die zal ic dy in handen stellen

[miniatuur 7; niet volledig uitgevoerd]

Cap. 7

752Hier spreict cristine zelue den drien vrau-753wen toe Ende bedancse der duecht Ende 754 der eeren die zij haer bewezen hebben en-755de belooft hemlieden eeuwelike huerlieder 756 dienstvrauwe te wesene

757D Oen alle drie deze vrau-758wen. jeghen my huer. 759 talen ghehend. hadden 760 die jc zeere neerenstelic 761 anghehoort hadde. Biden

[fol. 16r]

762welken zij van my gheheelic versteken 763 hadden die onghenouchte ende die walin-764ghe* die ic my zeluen hadde eer dat zij my 765 anspraken ende vertroostden zo vielic haes-766telike hemlieden te voete. niet alleenlic 767 tot vp mijn knien. Maer ghestrect ter eer-768den. die eerde cussende daer zij vp stonden 769 ouermids huerer groter werdicheden: 770 ende die aanbedende als goddinnen der 771 glorien. ende begonste mijn tale an hemlie-772den aldus. O ghij vrauwen der hoochter* 773 digniteit vten hemele ghecommen lichtende 774 ouer alle der werelt. fontaine des para-775dis ende blijscap der zalighen. wanen comt 776 uwer grooter hoocheit zo grooten oodmoet 777 dat ghij ghewerdicht hebt vut uwer cone-778ghinneliker zate neder te dalen om te com-779mene jn een duyster ende belemmert taber-780nacle van eenre simpelre ende niet weten-781de estudiante. wie can of mach zulc eenre 782 duecht te vullen bedancken die als nv 783 bijden dauwe van uwer zoeter sprake ghe-784tempert ende duerweect hebt mijn ver-785droochde verstannesse zo verre dat zij huer 786 ghereet vint ende beseft te bloyene ende te 787 schietene nieuwe schoten ende planten. 788 om vrucht te draghene van proffiteliker 789 cracht ende van ghenougheliker smake. hoe 790 zal my dan alzulke gratie ghebueren dat 791 my naer uwen woorden gheschie. om ter 792 werelt an te legghene. ende te fondeirne

[fol. 16v]

793eene nieuwe stede. IC bem sint thomaes 794 de appostele niet die den conijnck van jn-795dyen bider vpperster gratie. jnden heme-796le bereedede een rijkelic palais noch 797 mijn crancke zinnen ne can ghegronden 798 noch begrijpen de conste noch de mate 799 noch thandghewerc vanden maetsene 800 Ende oft alle deze zaken by muegheliche-801den van consten in my waren. waer zou-802de dan noch in my een vrauwelic diet 803 beuonden worden alzulke sterkeit als 804 daer toe dient om alzulke zaken te slu-805tene. ende te vulcommene. Nietmin mijn 806 alre geduchtichste vrauwen. hoe wel 807 dat verwonderen van dezer nieuwiche-808den my vreimde zij zo weetic nochtan 809 wel dattet van godsweghen niet onmeu-810ghelic en zij. ende en bem niet sculdich te 811 twijfelne dat zo wat zake die bijden ra-812de ende toedoene van hu drien begrepen 813 zijn. zij en werden wel ende duechdelic. 814 vulbrocht ende vulcommen. Dus dancke 815 jc gode met alle mijne crachten ende hu 816 vrauwen die my zo vele eeren gheboden 817 hebt dat ic ghestelt zij tot alzulker 818 eenre edelre commisse. De welke ic aen-819vaerde met grooter vruecht als uwe 820 dienstvrauwe al bereed om te obedier-821ne Aldus ghebiet ende jc zal obedie-822ren Ende naer uwen woorden moet my 823 gheschien

[fol. 17r]

[miniatuur 8; volledig uitgevoerd]

Cap. 8

824Hier zeicht cristine hoe dat zij biden be-825uele ende bijder hulpe vander vrauwen 826 redene begonste te deluene omme tfon-827dement vander voirseide stede te legghene

828A lle deze voirseide woorden 829 aenghehoort doe and-830woorde de vrauwe rede-831ne ende zeide. wel vp 832 dochtre zonder verbei-833den ghaen wij ten velde 834 van ghescriften Ende daer wert ghefon-835deirt de stede der vrauwen jn vruchtbaren 836 lande daer alle vruchten ende zoete.

[fol. 17v]

837Riuieren gheuonden werden. Ende 838 daer het eerdrike vloeyt van allen goe-839den dinghen. ende neimt die scuppe van 840 dijnre verstannesse ende delft vaste ende 841 maect groote grauen al omme daerstu be-842uinden zuls dat ic met mijnre line ghe-843schoren hebbe. Ende jc zal dy die eerde hel-844pen vte draghen vp mijne scoudren. Al 845 doe om hemlieden te obedierne zo rechte-846de jc my zeluen vp. my zeluen gheuoe-847lende by dien vele sterkere ende vele lich-848tere dan ic te vooren was. Ende die vrau-849we ghijnc vooren. ende ic volghde huer 850 naer Ende als wij ten velde quamen zo 851 bestondic te deluene ende te grauene: 852 Naer de trecken die zij geschoren had 853 met mijnre schuppe van onderzoucke 854 Ende was mijn eerste beghinsele deze 855 vraghe: Vrauwe zeere wel ghedijnct 856 my dat ghij my hier vooren ghezeit hebt 857 bringhende ten proposte van dat zo vele 858 mannen jnt generale gheblameirt heb-859ben de conditien vanden vrauwen dat 860 hoe tgoud meer tfernois es. hoet meer 861 affineirt ende purgiert. twelke alzo 862 vele te zegghene es hoe de vrauwen 863 meer gheblameirt worden zonder cau-864se. hoe de verdiente van huerer glorien 865 meer sculdich es te wassene. ende ver-866meersene. Maer emmer zo biddic hu vrien-867delike dat ghij my zecht waer by dat

[fol. 18r]

868comt dat alzo vele diuersche meesters ende 869 acteurs in huer boucken zo veil spreken 870 Ieghen de vrauwen. Naer dat ic by hu be-871seffe ende gheuoele dat dat tonrechte ende 872 zonder cause es. Te wetene oft zij dat by 873 neghenthede* van natueren doen oft vut 874 hate ende waer vute dat dat spruten mach 875 Doe andwoorde my die duechdelike vrau-876we. Dochtre om dy eenen wech ende een be-877ghinsel te gheuene. om dieper te deluene. 878 ende te grauene zo zal ic dezen eersten bud 879 vut draghen. ende dien ydelen. weit vry-880lic dat dat by gheneghenthede van naturen 881 en comt. maer recht contrarien. want ter 882 werelt en es gheen zo groot noch gheen zo 883 sterc een band als de band der minnen. die 884 natuere bider ghehinghenessen gods bijnt 885 tusschen man ende wijf. Maer zeere diuersch 886 ende zeere onghelijc. zo zijn die causen. die 887 de mannen porren ende gheporret hebben 888 vrauwen te blameirne. zonderlinghe die 889 meesters ende acteurs ghelijc du beuon-890den hebs. want eenighe die hebben dat 891 ghedaen ten goeden verstane. Te wetene 892 als om weder te roupene ende af te trecke-893ne verdoolde mannen vander hantieringhe 894 van eenighe oneerbare. ende ghediffameir-895de vrauwen daer zij hem lichte an versot-896ten mochten. oft om die te belettene. dat 897 ziere niet en versotten en zouden Ende vp 898 dien dat elke meinsche scuwe onreynich

[fol. 18v]

899ende oncuysch leuen. zo hebben zij jnt ge-900nerale alle vrauwen gheblameirt. mee-901nende hemlieden die te verleedene. Doe 902 zeide ic huer wedre. vrauwe vergheift my 903 dat ic in hu woord spreke. Dus zegghic 904 dan dat zij wel ghedaen hebben naer 905 dat goede meeminghe*. hem daer toe ghe-906porret heift. want een ghemeen woord 907 es. meeninghe jugiert ende vonnest den 908 meinsche. waer vp zij my andwoorde en-909de zeide. Dochtre alzo en eist niet wel ver-910staen. want jgnorantie die te breet es. en 911 es niet te excuseirne. Exemple of yement 912 hem doodede ter goeder meeninghe ende 913 vut zotten wanene. waer dat wel ghe-914daen. Ende aldus zo wie de vrauwen al-915zo blameren. wie dat zij zijn die en aenzien 916 gheen gherechtuaerdicheit an. want der 917 eenre partie commer of grief te doene om 918 te meenene der andre te helpene. en es 919 gheen gherechtuaerdicheit noch alle vrau-920welike zeden te blameirne. tjeghen rede-921ne ghelijc ic dy dat bewijzen zal by expe-922rientien ghenomen dat vele meesters 923 ende acteurs de vrauwen gheblameirt 924 hebben. te dier meeninghe om de onvroe-925de van huerer dwaesheit te wederrou-926pene ende af te treckene ghelijc of ic tvier 927 blameirde. twelc een schoon element es 928 Ende oorboirlic om dieswille dat hem ee-929nighe daer an verbernen. of twatre om

[fol. 19r]

930dieswille dat hem eenighe daer in ver-931drinken. alzo men van allen goeden din-932ghen zegghen mochte die men te goede 933 ende te quade oorbooren mach. zo en es men 934 nochtan die niet sculdich te blameirne. om 935 dieswille dat de onvroede dies mesbruken 936 Ende in dezen zeluen sticke hebstu zelue 937 dit wel gheroert in andre dijne ghescriften 938 Dus die alzo ouertalliken ghesproken 939 hebben. hoe danich dat huer meeninghe 940 was zo en hebben zij nochtan huer pro-941post vp tbreedste ghenomen om alleen-942lic te commene tot huerer meenijnghen ghe-943lijc de ghone die an hem zeluen couuer 944 van lakene heift dat hem niet en cost. en-945de hem daer vute eenen langhen keerle 946 doet snijden. ende hem dat niement en be-947let noch en wederseicht. zo neimt hij en-948de gheift hem zeluen toe des anders recht 949 maer alzo du zeluen dat tandre plecken 950 wel bewezen hebs hadden alzulke vpspre-951kers de weghen ende de manieren ghe-952zocht omme de onvroede van huerer dwaes-953heit te wederroupene ende af te trecke-954ne. oft vp dat zij daer an niet en verzot-955teden by dien dat zij blameren twezen 956 ende tleuen vanden oneerbaren ende ghe-957diffameirden vrauwen ghelijc dat ter 958 werelt gheen dijnc en es dat meer te scu-959wene zij Om de gherechteghe waerheit 960 te zegghene. wat es eene quade onneerbaere

[fol. 19v]

961ende ghediffameirde vrauwe anders dan een 962 messchepsele van vrauwen jnder natueren 963 ghecontrefait ende buten huere propre con-964ditie de welke sculdich es te wezen eerbaer 965 zebaer ende simple. zo kennic ende consen-966tere wel dat zij een hooghe ende vutghe-967nomen werc ghemaect hadden. Maer by dien 968 dat zij alle vrauwen blameren. daer zo 969 menighe excellente. ende vutnemende vrau-970we es. jc zegghe hu vrylic dattet noyt van 971 my en cam. Maer hebben daer jn grootelic 972 mesdaen ende noch mesdoen dieze naeruol-973ghen. Dus werpt die vuule beslijcte stee-974nen vut dinen werke. want nemmermeer 975 en worden zij verbesicht jnt werc der schoon-976der stede. Andre mannen hebben vrauwen 977 gheblameirt om eenighe andre zaken. Te 978 wetene de zommeghe by huers zelfs ghebre-979ken. Andre by ghebreke die in huers zelfs 980 lichame zijn. Ende dandre vut rechter 981 haetye. Eenighe andre ooc vut ghenouch-982ten. dat zij van huerer conditie weghe en-983de van hem zeluen hebben quaet te zegghe-984ne ende daer in verblijden. Andre omme 985 te bewijzene dat zij in ghescriften vele ghe-986zien hebben. ende hem daer vp fonderen 987 ende bringhen by. ende allegieren de mees-988ters ende de acteurs. De ghone die vrau-989wen blameren by huers zelfs ghebreken 990 dat zijn mannen die hueren jonghen tijd 991 ouerleden hebben in minnen met menigher-

[fol. 20r]

992ande vrauwen. ende daer in duercommen zijn 993by vele zaken die hem ghebuert zijn. ende 994 nv veroudert zijn in hueren zonden zon-995der berau. Ende hebben therte tot hueren ver-996ledenen oneerbaren leuene. dat zij ghehan-997tiert ende gheploghen hebben. Ende daer 998 nature zo in verstoruen es ende niet en mach 999 te vulbringhene het ghoont dat het appetijd 1000 begheert. Dus hebben zij deernesse ende 1001 spijt dat tleuen twelc zij den goeden tijd hie-1002ten in hemlieden vergaen es. Ende dat de jon-1003ghers nv dat leeden alzo hem dijnct ende niet 1004 en weten. hoe zij hueren druc ende spijt vut 1005 draghen zullen. dan alleenlic met den vrau-1006wen te blameirne. omme die te meenene 1007 andre te verleedene. Ooc zietmen hoe dat al-1008zulke verouderde dorpelic ende onwetenlic 1009 van vrauwen spreken ghelijke du dat mer-1010kelikere beseffen muechs bij matheolus 1011 die zelue bekent dat hij een oud versleten 1012 vul van willen zij. maer onuermueghen-1013de. Dus bij hem muechstu wel waer beprou-1014uen dat ic dy zegghe. Ende weit voor waer 1015 dattet alzo met menighen andren es. Maer 1016 alzulke oude ende versletene zijn te ghelij-1017kene der lazerie die niet te ghenezene en 1018 es. Ende en zijn niet vanden goeden ouden 1019 eerbaren vaders die vulmake in eeren in 1020 duechden. ende in wete doch en zijn alle de 1021 ouders van zulker stijnckender ende ghe-1022corrumpeerde wille niet twelke schade:

[fol. 20v]

1023ware jnde mont der welker duechdelike 1024 ende eerbare vaders ghelijke inder herte al-1025toos zijn woorden van goeden exemple eerba-1026re ende discrete. ende alzulke die haten alle 1027 mesdaet ende alle mestale. ende en blame-1028ren noch diffameren noch man noch wijf 1029 maer haten zoude ende berespen die jnt ge-1030nerale zonder yement daer in te bescudde-1031ghene* of te belegghene. Ende raden het 1032 quade te schuwene. de duecht te volghene 1033 ende den ghechten* pat duere te gane. De 1034 ghuene die vrauwen blameren by ghe-1035breke die in huers zelfs lichame zijn dat 1036 zijn mannen die onuermoghende zijn of 1037 ghebreckelic zijn. in eenich van hueren le-1038den. die scherp ende scalc verstand hebben 1039 De welke den drucke van huerer onuer-1040moghentheit zij niet anders en hebben ghe-1041wroken dan bij dien dat zij de ghone bla-1042meren. daer den meneghen blijscap. ende 1043 heil of ghebuert. dat zijn de vrauwen waer 1044 by zij der meneghen zinnen gheerne. of 1045 keeren zouden vanden ghuenen die zij zel-1046ue huers persoons niet ghebruken en mo-1047ghen. De ghuene die vrauwen blame-1048ren vut rechter hatie dat zijn aerme key-1049tiueghe mannen die vrauwen beuonden 1050 hebben vele abelre ende vele subtijlre van 1051 zinnen ende bet gheredent of edelre van 1052 zeden dan zij zijn. des zij grootere spijt ende 1053 hatye hebben. Ende vte dien eist dat zij alle

[fol. 21r]

1054vrauwen blameren meenende by dien der 1055 vrauwen lof ende glorie tonder te bringhe-1056ne ghelijc dat een acteur ghedaen heift. 1057 maer ic en weet zijnen name niet die in zijn 1058 bouc. Twelke hij heet philozophie hem zeere 1059 bepijnt om te beprouuene dat niet en betaemt 1060 eenigherande vrauwe by eenighen manne 1061 ghereed* te zijne. zegghende zo wie zo vele 1062 van vrauwen houd. dat hijze eert. dat alzul-1063ke gherechtelike den name van zine boucke 1064 verkeert. dats de name van philozophie: 1065 Maer ic certifiere hu ende verzekere dat 1066 hij zelue int veruolch van zinen boucke 1067 verkeert. dats de name van philozophie 1068 Maer ic certifiere hu ende verzeke*. dat hij 1069 zelue int veruolch van zinen boucke⁸ twel-1070ke vul lueghenen es naer de belecdinghe* 1071 van dien eene warachteghe philozophie 1072 maect. want de ghuene die by naturen 1073 vpsprekende ende achterclappende zijn en-1074de van niemende en connen duecht ghe-1075zegghen. het en es gheen wondre dat zij 1076 van vrauwen blame spreken ende hemlie-1077den daer in verheffen dat dat vut eender 1078 oneerbaer dorper herten comt. want hij 1079 dat jeghen redene doet. In dien dat hij on-1080dancbaer es ende qualic bekennende de 1081 duecht die de vrauwen. zo dicwille ende zo 1082 eenpaerlic ter nood hem ghedaen hebben 1083 De welke zo groot es dat hij die nemmer-1084meer machtich en wert huer die te loonene

8 1067-1069 verkeert ... boucke: deze passage is doorgehaald en is dan ook een herhaling van het voorgaande. Hier kan sprake zijn van een ogensprong achterwaarts naar het herhaalde van zinen boucke. Dit zou weer pleiten voor de aanname van een Middelnederlandse legger voor deze tekst.

[fol. 21v]

1085of te vergheldene. ooc mede zo doet hij daer in 1086 jeghen natuere in dien dat hij een meinsche 1087 zij. Ende tjeghen natuere in dien gheen stom-1088me beeste noch gheen vueghel. de welke noch-1089tan bij natueren huer ghelijc beminnen. dats 1090 de femelle. dus eist wel een onnatuerlike 1091 zake. als een redelic man doet ter contrarie 1092 want gheen zo edel werc en es. van wat 1093 meester dat dat ghemaect zij. men vint ee-1094nighe die dat contrefaiten willen ghelijc 1095 men menich meinsche vind. die hem van 1096 dichtene onderwint. ende hemlieden dijnct 1097 dat zij niet mesdoen noch messegghen en 1098 mueghen. onder tdexsele dat zij in eenigher-1099ande ghescriften beuinden. dat zelue dat 1100 zij zegghen willen als van blaemten of 1101 achterspraken. Ic weet eenighe van dien 1102 die hem onderwinden willen te sprekene 1103 dichtende van versschen oft onghezouten 1104 watre. ghelijke dat eenighe dichten of ba-1105laden zijn. zonder zin oft redene sprekende 1106 vander vrauwen wanzeden. of der princen 1107 of van yemende anders. Ende zelue niet 1108 bekennen noch verstaen en connen huer 1109 zelfs keytiuich beleet ende geneghent-1110hede. Ende dan vonnessen ende zegghen 1111 de simple lieden ende niet wetende ghelijc 1112 dat zij zijn. dat dat zo wel ghedaen zij 1113 datment cume mochte verbetren

[fol. 22r]

[miniatuur 9; volledig uitgevoerd]

Cap. 9

1114Hier zeicht cristine hoe dat zij begonste 1115 Te deluene ende te grauene inde eerde Dats 1116 te zegghene hoe zij vrauwe redene onderuraecht 1117 Ende hoe vrauwe redene huer daer vp and-1118woorde

1119N V zichstu hoe dat ic dy een 1120 groot werc bereerd* ende 1121 geschoren hebbe Peinse 1122 dan om dat te wercke te 1123 legghene ende te veruol-1124ghene. naer het teeken 1125 dat ic dy geschoren hebbe. ende doet als 1126 eene onderdaneghe dochtre. ende omme huere 1127 gheboden te vulcommene zo hief ic mijn.

[fol. 22v]

1128pecke vp ende slouch inde eerde omme die 1129 te openen. Ende vraechde aldus. vrauwe 1130 hoe comt dit toe dat ouidius meer vermond 1131 ende ghehacht es dan vergilius. De welke 1132 ghehouden es. ouer en de meeste poete die 1133 men vand ghelijc dat vele andre. ende jc 1134 zelue dat bekenne aenghezien ter correctie 1135 van hu dat ouidius in vele zine boucken 1136 de vrauwen blameirde ghelijc dat hij de-1137de jnt bouc datmen heet tbouc vander con-1138ste te connen minnen. ende in tbouc dat-1139men heet tbouc van remedien van minnen 1140 ende in meer andre. Andwoirde ouidius 1141 die was een subtil man inder const van 1142 poetrien ende hadde eenen scherpen ende 1143 leuenden gheest van verstannessen jnt 1144 ghoont dat hij begreep. Noch zo versleet 1145 hij zijn lichame ende zijn leuen in ydel-1146heden ende ghenouchten des vleeschs 1147 niet alleenlic ter minnen van eenre: 1148 Maer euen tallic tallen vrauwen alzo 1149 verre als hij conste ende mochte Dus zo 1150 en hilt hij gheen mate. van redene noch 1151 van trauwe ende alzo langhe als hij 1152 vermochte hantierde hij zulc leuen. van 1153 welker zake hij ten hende gheloont wor-1154de ende betaelt met zulken payemente 1155 als daer toe dient. Te wetene met scof-1156fiericheden ende verlies van goede ende 1157 van leden. want om zijnre grooter. on-1158cuusschede ende oneerbare wandelinghe

[fol. 23r]

1159die hij zelue hantierde ende den andren 1160 ried ende leerde dat zij doen zouden ghelijc hij 1161 dede zo word hij vervoert ende ghebannen 1162 Ende hoe wel dat hij daer naermaels ter 1163 jonsten van eenighen machtighen vrau-1164wen van roome zijne ghezelneden weder-1165roupen worde. ende hem weder de gratie ghe-1166gheuen was. te roome te commene zo en conste 1167 hij hem nochtans niet ghehoeden noch ghe-1168wachten weder te commene ende vallene in 1169 zulker hantieringhen als hij gheploghen 1170 hadde. daer te vooren. Nietjeghenstaende 1171 dat hem zijn sculden ende mesdaden alzo 1172 ghepuniert hadden. waer bij hij by zinen 1173 verdienten noch bouen dien zwaerlic ghe-1174castijt was ende vermijnct van zinen le-1175den. Ende aldus ten proposte dat ic. hier 1176 vooren zeide doen hij zach dat hij zulc le-1177uen noch zulke ghenouchte niet meer 1178 leeden noch hantieren en mochte. doe 1179 bestond hij by sinen subtilen redenen de 1180 vrauwen zeere te blameirne ende zon-1181derlinghe omme andre voort die te verleede-1182ne. vrauwe ghij zecht wel zeide cristine 1183 Maer noch hebbic een andre bouc. ghesien 1184 van eenen acteur vut ytalien vten lan-1185de van toscane of van daer omtrent. al-1186zo ic meene ende heet ceto dassoly De wel-1187ke in een capittele van dien boucke van 1188 vrauwen die wonderlicxste ende die af-1189grijselicxste zaken zeicht dat jc noyt en

[fol. 23v]

1190en* hoorde emmer alzulke dat zij niet te 1191 vermonden en zijn van eenighen meinsche 1192 die wetende zij. Andwoorde. Dat 1193 Ceto blame van vrauwen zeit. dochtre en 1194 late dy niet verwondren. want hij alle 1195 vrauwen hatede. ende benijdede. Ende 1196 poochde altoes by zijnre quaetheit. alle 1197 mannen die te verleedene: ende te doene 1198 haten ende benijden des hij gheloont word 1199 naer zijn verdiente. want ter causen van-1200der afgrijseliker stijnckender zonde. liet 1201 hij in schoffiericheden zijn leuen ende wor-1202de gheberrent. Noch een ander boucxkin 1203 hebbic ghesien zeide cristine. ende heet tse-1204creet of de verholentheit der vrauwen. 1205 Twelke leert ende onderwijst groote ghe-1206breken vander ordenantie ende ghestelt-1207heden van hueren natuerliken leden: 1208 Andwoorde. By di zeluen muechstu be-1209zeffen zonder andre prouue dat dadt bouc 1210 ghemaect wert vut rechter wille ende ghe-1211veinsder vaerwe. want hebstu dat ghe-1212zien zo mach dy dat cond ende kenlic zijn 1213 dat hij gherechte lueghentale. jnhoud 1214 ende lettel anders. Ende hoe wel datmen 1215 zeicht. dat arestoteles dat maecte zo eist 1216 nochtan niet wel te ghelouene dat zulc 1217 een meester ende een philozophe hem zel-1218uen belasten zoude met zulker lueghenen 1219 want by dien dat de vrauwen merkelike 1220 beprouuen moghen dat eenighe zaken daer

[fol. 24r]

1221of dat hij spreict. verzierde zaken zijn. zo 1222 mueghen zij voort concluderen ende zeg-1223ghen. dat andre zonderlincheden daer 1224 of dat hij spreict pure lueghentale zijn. 1225 Ende en ghedijnct dy niet dat hij int be-1226ghinsele van dien boucxkine zeicht. hoe 1227 datter een paeus was. die alle mannen 1228 jnden ban van verwatenesse dede. die den 1229 vrauwen dat boucxkin lezen zouden of ghe-1230uen zouden te lezene. Vrauwe zeicht cris-1231tine. dat ghedijnct my wel. weitstu dan 1232 wel de meeste waeromme dat die boerde 1233 den simplen mannen te verstane ghedaen 1234 was. Neenic vrauwe zeide cristine. Maer ic 1235 biddu dat ghijze my zecht. Andwoorde 1236 Dat was om dat de vrauwen van dien bouc-1237ke ende van datter in besloten es gheen 1238 kennesse hebben en zouden. want hij wis-1239te wel die dat maecte. waert dat dadt de 1240 vrauwen lazen. of hoorden lezen dat zij te 1241 vooren wel weten zouden dat lueghene 1242 ware. Ende dat zij daer jeghen vallen zou-1243den ende spottender mede. Ende aldus 1244 zo wilde de ghone diet maecte bij dien 1245 weghe verblenden ende bedrieghen. de 1246 mannen diet zien zouden of lezen. Vrau-1247we zeicht cristine noch ghedijnct my wel 1248 dat ondre meer andre zaken dat. dadt 1249 boucxkin zeicht. Naer dien dat hij ghe-1250nouch ghesproken heift. vander onuer-1251mueghentheit ende cranchede de welke

[fol. 24v]

1252die cause es. een vrauwelic diet inder 1253 moeder lichame te formeirne ende make-1254ne. ende niet een manlic diet. zo statre 1255 hoe dat nature beschaemt es. wanneer 1256 dat zij ziet dat zij een vrauwelic diet ghe-1257maect ende gheformeirt heift. als een ghe-1258breckelic dijnc. ende niet een man. Ha! 1259 zeit vrauwe redene. hoort daer een groote 1260 zotternye ende ziet doch. mijn lieue doch-1261tre. welcke eene verblenthede buten allen 1262 redenen hem daer toe porrede. om dat te 1263 zegghene. meendy dat natuere. De wel-1264ke een dienstwijf. ende een cameriere es 1265 van gode een meerdre meestersse zij dan 1266 god huer meestre. Ende wanen zoude 1267 huer die auctoriteit commen. Die almoghen-1268de heere die vut zijnre godlicheit alle 1269 dijnc wrochte. die hadde aldoe de voorme 1270 vanden manne. Ende de voorme vander 1271 vrauwen. in zijn begrijp. als hijt in zinen 1272 ghebenediden wille sloot Adam te ma-1273kene vanden slijcke der eerden int velt 1274 van damasch. ende hij dien ghemaect 1275 hadde zo leedede hij dien int eertsche pa-1276radijs. twelke eene de edelste plaetse 1277 was ende es die onder den hemel zij. ende 1278 daer viel adam in slape. ende van eenre 1279 zijnre rebben zo maecte onze lieue heere 1280 dat vrauwelic diet Eua. jn teekene dat 1281 hij die beminnen zoude ghelijc zijn ey-1282ghin lijf. Ende en maecte onze heere eua

[fol. 25r]

1283vanden hoofde van adam niet dat zij vp 1284 zijn hooft niet wezen en zoude. Noch hij en 1285 maectese vanden voeten niet om datse A-1286dam niet versteken zoude. Maer onze hee-1287re maectese van adaems rebbe die als tus-1288schen den hoofde ende den voeten stond in 1289 teeken dat zij mallicandren in ghelijc-1290ker weerden hebben zouden. Dus en scaem-1291de hem die vpperste wercman niet. tvrau-1292welike diet te formeirne ende te make-1293ne. waer bij zoude huer dan dies natuere 1294 schamen Dus hoorstu wel dattet lueghe-1295ne zij. Vrauwe redene. Ende hoe was 1296 de vrauwe ghemaect of gheformeirt IC 1297 en weet zeit zij cristine het en zij vrauwe 1298 dat ghij my dat zecht. Vrauwe redene 1299 De vrauwe ghemaect. naer de eyghin beel-1300de gods. Ende hoe dar dan eenich mont mes-1301segghen van zulc een vat. dat zo edele een 1302 voorme brijnct. Maer eenighe die zijn zo 1303 dwaes als zij hooren zegghen dat god den 1304 meinsche maecte naer zijn eyghin beilde 1305 dat zij meenen dat datte te verstane zij 1306 naer tbeilde zijns lichaems ende zijnre 1307 materie. Maer het en es. want god doe 1308 noch gheen meinschelicheit angheno-1309men en hadde. Maer het es te verstane 1310 naer tbeilde zijnre zielen. De welke een 1311 verstandelic gheest es. ende die eeuwe-1312lic dueren zal. ter ghelijckenessen vander 1313 godlichede. De welke ziele god schiep

[fol. 25v]

1314ende steldeze alzo goede alzo edele ende alzo 1315 werdeghe. jnder vrauwen lichame als in 1316 tsmans lichame. Ende omme noch te spre-1317kene vander scheppenesse vanden lichame 1318 vander vrauwen. die vrauwe die was 1319 dan vanden vppersten wercman ghemaect 1320 .cristine. En waer. Vrauwe redene. jnt 1321 eerdsche paradijs. cristine. was zij van 1322 versmadeliker materien ghemaect. Vrau-1323we redene. Neen zij. Maer zij was vander 1324 alder edelster creature ghemaect die god 1325 nye schiep dat was tlichame vanden man 1326 cristine. Dus vrauwe alzo ic versta zo es 1327 de vrauwe edelre dan de man. Nochtan zo 1328 zeicht tullius dat de man der vrauwen niet 1329 dienen ende zo wie dat doet. dat hij hem 1330 zeluen cleenichede daer an doet. want nie-1331ment en behoort te dienene den ghonen die 1332 minder zij dan hij. Vrauwe redene. De 1333 Edelheit of de onedelheit of de hoocheit of de 1334 cleenicheit vanden meinsche die en licht int 1335 lichame niet. als man of wijf. Maer zij licht 1336 jnde vulmaectheit van duechden ende van 1337 zeden. Dus zo wie vulmactst in duechden 1338 ende in zeden es die es de vpperste ende de 1339 edelste. Ende die meinsche mach zegghen 1340 van ghelucke die der vpperster maghet 1341 dient. ja vpperste bouen allen jnghelen: 1342 Noch zeicht een boucxkin dat Cathoen 1343 maecte die een groot leerare was. waert 1344 dat zake dat deze werelt zonder vrauwen

[fol. 26r]

1345ware zo zouden wij leuen ende ommegaen 1346 metten goeden. Vrauwe redene. Dochtre 1347 hier muechstu hooren de dwaesheit van 1348 den ghonen. die de werelt ouer wijs houd 1349 want bij middele ende toedoene vander vrau-1350wen zo regneirt de meinsche met gode. Ende 1351 of yement my zegghen wilde. bij middele 1352 ende toedoene van eenre vrauwe zo was 1353 het meinschelike gheslachte vte den heme-1354le ghebannen. Te wetene by yeuen zo zeg-1355ghic daer jeghen dat by middele ende toe-1356doene van eenre vrauwen. te wetene by ma-1357rien het meinschelike gheslachte hoogher 1358 graet verworuen ende vercreghen heift. 1359 dan daer ter cause van yeue vut gheban-1360nen was. Dus mach elc meinsche man 1361 ende wijf. hem der mesdaet van yeuen wel 1362 belonen. Vut welker mesdaet den meinsche-1363liken gheslachte zo groote eere naermaels 1364 ghebuert es. want hoe tmeinschelike ghe-1365slachte neerdere gheuallen was by eenre 1366 vrauwen. hoe dat tzelue meinschelike ghe-1367slachte hoogher verheuen gheweist heift 1368 by eenre vrauwen. Ende als van te leuene 1369 ende omme te gane met gode. waert dat 1370 de werelt zonder vrauwen ware ghelijc 1371 du dat vooren gheroert hebs van cathoone 1372 zo zeide hij bet waer dan hijt zelue verstond 1373 want hij een heydin was. want der heyde-1374nen ghelooue es datter alzo wel goden in-1375der hellen zijn. als inden hemele. Te wetene

[fol. 26v]

1376de vianden die zij helsche goden hieten 1377 Dus en ghelijket niet al te qualic dat 1378 wij met dien leuen ende ommegaen zou-1379den. het en ware marie:

[miniatuur 10; volledig uitgevoerd]

Cap. 10

1380Noch meer vraghen ende Andwoorden 1381 Tusschen cristine ende vrauwe redene:

1382N Och in een andre plecke 1383 zo zeicht Cathoon dat 1384 een vrauwe die den man 1385 behaecht die es natuer-1386liker te ghelijckene ee-1387ne rooze die ghenouche-1388lic es int zien. Maer onder heift zij eenen 1389 doorne die steict. vrauwe redene. Noch

[fol. 27r]

1390zeit hij bet waer dan hij weet. want el-1391ke goede eerbare vrauwe ende van goeder 1392 leeringhe es sculdich te wezene. Ende es 1393 een de lieuelicxste zake te ziene diemen 1394 vijnd. Ende nochtan zo heiftze eenen door-1395ne van ontzich in wederpeinsene. ende 1396 wedertreckene van mesdoene oft van ghe-1397stichticheden. twelke de vrauwen houd 1398 paysiuel ghestadich. ende ontzienich. en-1399de dat es eenre vrauwen behoud. cristine. 1400 Vrauwe dats warachtich. Maer eenighe 1401 meesters die ghetughen dat vrauwen by 1402 natueren leckere ende kyesich van huerer 1403 spijze zijn. Vrauwe redene. Dochtere 1404 du hebs dicwille hooren vermonden. een 1405 ghemeen woord dat zeicht. Tghoont dat 1406 nature ghegheuen heift. dat en can hem 1407 niement af ghenemen. Dus waert een 1408 groot wondre. dat zij natuerlic zo zeere daer 1409 toe gheneghen ware ende dat zij zo lettel 1410 of niet beuonden worden in plecken daer-1411men alzulke leckernien vijnd of vercoopt 1412 als in tauernen oft in andren plecken daer-1413men die hantiert. want in zulken plec-1414ken zijn zij dinne ghezait. Ende oft ye-1415ment zeide dat pure schaemte hemlie-1416den daer vute houd ende anders niet. zo 1417 zegghic dattet niet waer en es. Ende dat 1418 schaemte hemlieden alleenlic niet daer 1419 of en trect. Maer ooc huere conditien die 1420 daer toe ooc niet gheneghen en zijn. Ende

[fol. 27v]

1421al waert dat zij daer toe gheneghen waren 1422 ende schaemte hemlieden dat bename ende 1423 zij dat wederstonden. zo zegghic dy dat die 1424 duecht van wederstane hemlieden sculdich 1425 te commene es tot grooten loue ende te gheen-1426der blaemte. Ende ten proposte van dezen 1427 ghedijnct my wel dat onlancx leden alzo 1428 du zaets voor dijn duere en spraecx met een-1429re eerbare joncvrauwe eene van dijnen 1430 ghebuerneden. ende du zaechs eenen man 1431 hem tweetster commen vut eenen kelnare 1432 ende zeide tot zijnen ghezelle. IC hebbe nv 1433 zo vele in tauerne verteert dat mijn wijf 1434 heden meer gheen wijn drincken en zal 1435 Ende du riepsten ende vraechdes hem waer-1436omme dat zijn wijf gheen wijn drincken 1437 en zoude. Ende hij andwoorde dy daeromme 1438 vrauwe. want zij heift eene zulke maniere 1439 dat zij my telken vraecht oft ic vuter ta-1440uernen comme hoe vele dat ic verteert mach 1441 hebben. Ende al ic meer verteert hebbe dan 1442 twaelf pennijnghen. zo wil zij dat verspa-1443ren ende verhalen by soberheden. ende zeicht 1444 waert dat zake dat wij alle beede wilden. e-1445uen costelic teeren. dat onze ambocht dat 1446 niet vulstringhen noch vulleesten en moch-1447te. cristine. Vrauwe dat ghedijnct my 1448 harde wel. Vrauwe redene. Dus bij vele 1449 exemplen muechstu beuroeden dat vrau-1450wen bij natueren sobre zijn. Ende de gho-1451ne die niet sobre en zijn. die doen jeghen

[fol. 28r]

1452huer natuere. Ende gheen meerder ghebrec 1453 en mach inde vrauwen zijn dan gulsichede 1454 want zulc ghebrec in wien dat zij vele meer 1455 andre ghebreken tot hem trect. Maer du 1456 muechs die zien by grooter menichten bij 1457 grooten schoolen hier end daer ten sermoe-1458nen ende ten pardoenen met ghetijden ende 1459 met pater nostren inde hand. cristine. Vrau-1460we dats zekere waer. Maer de mannen zeg-1461ghen dat zij daer gaen vp huer moeyste ghe-1462pareirt ende ghestreect. omme huerlieder scoon-1463heit te barene. ende omme de mannen te 1464 treckene tot huerer minne. Vrauwe re-1465dene. Dochtre alzulke zaken ware wel 1466 te bemoedene. waerd dat zake dat men daer 1467 niet dan jonghe ende schoone vrauwen en 1468 zaghe. Maer eist datstu dies ghome slaes 1469 voor eene jonghe ende scoone vrauwe diestu 1470 daer zies zo zulstu daer jeghen twintigh 1471 of dertich oude simple. ende ghestapelde 1472 vrauwen vinden die de plecken van deuo-1473tien bezoucken meer dan eenighe andre 1474 Ende eist dat deuotie inde vrauwen zij zo 1475 en ghebreict ooc daer gheen caritate in want 1476 want* die de zieken begaen ende bestaen 1477 ende die vertroosten ende lauen. de godshu-1478zen bezoucken. ende dooden hantieren. dat 1479 dijnct my meest der vrauwen werc Alle 1480 welke voetstappen die vpperste zijn die onze 1481 lieue heere ghebied te volghene. cristine. 1482 Vrauwe. een meester zeicht dat de vrauwen

[fol. 28v]

1483by natueren weemoedich ende van lich-1484ten zinnen ghelijc de kindren. Ende daer 1485 omme eist dat zij zo gheerne met kindren 1486 omme gaen. ende de kindren met hemlie-1487den. Vrauwe redene. Dochtre eist dat-1488stu merkes die conditien vanden kindren 1489 zo bemindstu*⁹ dat kindren beminnen alle 1490 zoeticheit ende vriendelicheden. ende wat 1491 dinghe es in dezer werelt zoetre ende 1492 vriendeliker dan eene vrauwe vul min-1493licheden. Ha! ouerdadeghe meinschen 1494 vul van duueliker trecken. die de duecht 1495 van minlicheden die de vrauwen van na-1496tueren hebben verkeeren willen in qua-1497de ende in verwijte. want vrauwen be-1498minnen de kindren ende dat en comt hem-1499lieden niet. by ghebreke of by jgnorantien 1500 Maer het comt hemlieden vut zoeticheden 1501 van hueren conditien. Ende oft zij minlic 1502 zijn ghelijc kindren des zijn zij zekere wel 1503 beraden. want naer dat de helighe ewan-1504gelie vermond. van onzen lieuen heere. en-1505de zijnen disciplen te dien tijden dat zij 1506 murmureirden onderlinghe. wie de mees-1507te of de vpperste van hemlieden wezen zou-1508de hoe dat onze lieue heere een kindekin 1509 tot hem riep ende steldet inde middele van 1510 hemlieden. Ende hilt zijn ghebenedide 1511 hand vp skindekins hooft ende zeide. Ic 1512 zegghe hu ghewaerliken zo wie van hu-1513lieden hem zeluen houden. zal cleene van

9 1489 bemindstu: ook dit is een fout, die alleen bij het afschrijven van een Middelnederlandse tekst (dus niet bij het vertalen) kan ontstaan. Waarschijnlijk had de legger beuijndstu. Vgl. Ponfoort 1984, p. 45 (zul je zien).

[fol. 29r]

1514zinne ende oedmoedigh als dit kindekin. 1515 dat zal de meeste verheuene worden. want 1516 die hem veroedmoedicht die word verheuen 1517 Ende die hem verheft die word vernedert 1518 .cristine. Vrauwe de mannen die maken 1519 my zo vele ghequels met eenen bijwoirde 1520 oft parabelkin datmen ghemeenlic zeicht 1521 in latine. twelc zij dicwile den vrauwen ver-1522wijten. dat god drie zaken zonderlinghe 1523 den vrauwen ghegheuen heift. Te wetene 1524 weenen. clappen. ende spinnen. Vrauwe 1525 redene. zekere dochtre de woorden zijn waer 1526 hoe wel datse de menighe hemlieden te ver-1527wijte zeicht. twelk zeker gheen verwijt we-1528zen en mach. want zalich zijn zij die by wee-1529nene bij sprekene ende met spinnene ten 1530 hemele ghecommen zijn. Ende eerst als van 1531 der conditien vanden weenene die de me-1532neghe zo zeere versmaet. zo zegghic waert 1533 dat zake. dat onze lieue heere cristus. 1534 die alle herten duerziet. ende wien niet 1535 verborghen en es. gheweten hadde dat 1536 de tranen alleenlic quamen vut broosche-1537den of vut ghebreckelicheden van natu-1538ren zo en hadde die edelheit zijnre groo-1539ter hoocheit nemmermeer gheneghen ghe-1540weist zelue tranen van compassien te 1541 latene vut zijnen ghebenediden ooghen 1542 Aenziende marie magdaleene ende mar-1543the beweenende de doot van lazarus hue-1544ren broedre. den welken hij vander dood

[fol. 29v]

1545verwecte. Och wat schoonder gratien heift 1546 god den vrauwen ghedaen om huere tra-1547nen. Certein hij en mesprees noch hij en ver-1548smadede de tranen niet van marie magde-1549leene Te wetene tzijnen ghebenediden voe-1550ten in symoens huus daer hij ter taffelen 1551 zat. Maer hij ontfijncse minliken ende ver-1552gaf huer alle huere mesdaden zo dat zij by 1553 verdienten van hueren tranen dat eeuwich 1554 rijcke an gode verwerf Desghelijcx zo en 1555 aenzach onze lieue heere te vergheifs niet 1556 de tranen vanden wedewekine diens ee-1557nich kindekin dat ghestoruen was. ende 1558 datmen ten graue waert drouch. want 1559 mits dat onze lieue heere die weenen zach 1560 zo vraechde hij vraukin. waer omme zo ween-1561stu. ende ter stond vut rechter compassien 1562 als die de fontaine alder troostelicheden zij 1563 zo verwect hij huer kindekin vander dood 1564 Dusdaneghe ende meer andre schoone gra-1565tien als men wel vijnd jnder helegher scrs-1566turen*. zo heift onze lieue heere ghedaen vut 1567 compassien der tranen van eenighen vrau-1568wen. ende noch daghelicx doet ende causen 1569 van hueren tranen. zijn meneghe vrauwen 1570 ende andre ten eeweghen leuene ghecom-1571men dies en twijfelt my niet. Ende en was 1572 die glorieux vriend gods sint augustin die 1573 een vanden vier leeraaers der helegher ker-1574ken es. niet bekeert ten kerstin ghelooue 1575 bijden tranen van zijnre moedre. want

[fol. 30r]

1576die duechdelike vrauwe altoos eenpaerlic 1577 ende zonder cesseren gode bat dat hem ghe-1578liefde te verlichtene huers kinds herte die 1579 een heydin ende een onghelooueghe was 1580 ten heleghen kerstin ghelooue. waer vp 1581 dat die helighe vader sinte ambrosius tot 1582 wien die duechdelike vrauwe ghetijdelic 1583 plach te gane biddende dat hij gode voor huer 1584 kind bade. huer andwoorde. Ic ghelooue dat 1585 het onmueghelic ware dat alzo vele tranen 1586 als du daer vooren ghelaten hebs verloren 1587 bliuen zouden. du en zouds verweruen datstu 1588 bids. O helich vrient gods sint ambrosius 1589 dy en dochte emmer niet dat der vrauwen 1590 tranen te vergheifs of tondoene waren. en-1591de dit machmen andwoorden den mannen 1592 die der vrauwen tranen zo zeere lachtren 1593 ende zegghen dat bij tranen van eenre 1594 vrauwen zo helich een licht der heligher 1595 kerken als sinte augustin tonzer leeringhe 1596 van gode vercoren ende verwect zij Des-1597ghelijcx zo heift god tspreken der vrau-1598wen duechdelike ghegheuen. die* moet 1599 hij zijn ghebenendijt. want hadde hij hem 1600 gheen spreken ghegheuen zo waren zij 1601 zeere te verwerpene. Maer ieghen dit. 1602 dat. dat voorseide bijwoord of parabelkin zeicht 1603 onze lieue heere cristus die en zoude noyt ghe-1604werdicht hebben. dat alzuc* een groot be-1605diet ende misterie als van zijnder glorieu-1606zer verrijsenesse eerst ghebootscheept

[fol. 30v]

1607ende gheturicht*¹⁰ hadde gheweist by eenre 1608 vrauwen ghelijc hij dat zelue ghebood 1609 der weerder marien magdeleenen. tot 1610 wien hij hem eerst verbaerde vp den he-1611leghen paesschedag. zegghende dat zij 1612 dat voort boodschepen. ende becondeghen 1613 zoude zijnen beminden broeders den ap-1614postelen ende pietren. O ghebenedijde 1615 god ghedanct ende ghelooft zo moetstu 1616 wezen die onder andre onuertallike gra-1617tien ende ghiften diestu den vrauwelj-1618ken ghetale ghegheuen hebs. wildes 1619 ooc dat een vrauwe een boodscap brin-1620gheghe wezen zoude van zo hoogher en-1621de van zo weerdegher nieumaren als 1622 van dijnre glorieuzer verrijsenessen. 1623 Dies mueghen hem alle huer benijders 1624 wel schamen ende zwijghen. cristine. 1625 Dats waer vrauwe. Maer my verwon-1626dert al te zeere van eenre cluten die ic 1627 zomtijts den zotten predicaren hebbe ghe-1628hoort vermonden. ende zegghen dat onze 1629 lieue heere hem eerst der vrauwen ver-1630tooghde ende verbaerde omme dieswille. 1631 dat hij wel wiste dat vrauwen niet he-1632len en connen. Ende omme dat bij dien zo 1633 vele te eer zijne verrijsenesse ghebreet 1634 ende ghecondicht wezen zoude. Vrau-1635we redene. Ha! Dochtre wel zechstu 1636 die zotte predicaren. het zijn de ghone die 1637 dat zegghen ende vermonden. want

10 1607 gheturicht: ook dit lijkt een fout die ontstaan is bij het afschrijven van een Middelnederlandse legger, die mogelijk ghetuucht had. Vgl. voor deze veronderstelde spelling 1681-1682 (betuuchde).

[fol. 31r]

1638het en es hemlieden niet ghenouch dat zij 1639 dat vrauwelic diet blameren. Maer bouen 1640 dien zo gheuen zij gode die blame toe 1641 als oft zij zegghen wilden. dat onze lie-1642ue heere zijn glorieuze verrijzenesse in spot-1643te of in spele hadde willen doen opembaren. 1644 IC en weet niet hoe dat eenich kerstin mein-1645sche zo boud ende zo coene es datte te zegghe-1646ne. Ende hoe wel dat hij dat in cluten of 1647 boerden vertellen. zo doen zij quaet dat zij go-1648de daer jnne belegghen. Maer om noch te 1649 commene tot onzen proposte. Ter goeder tijd 1650 voor huer haddic zo vele claps. dat vrau-1651kin van kananeen die niet en zweech: 1652 Maer eenpaerlic riep tot onzen heere daer 1653 hij te jherusalem ghijnc achter straten 1654 Och jhesus dauids zone ontfaermt hu 1655 mijnre. want mijn dochtre ziec es. Ende 1656 wat dede doe die goedertieren jhesus vut 1657 wien alle ghenade vloeyt. ende wien eene 1658 eenvaerdighe tale wel behaghede. ende 1659 ghenouch was commende vuten gronde der 1660 herten om ghenade ende ontfermichede te 1661 verweruene. Ende het scheen als oft hij 1662 hem verblijde inde menichvuldichede der 1663 talen die vute der vrauwen monde quam 1664 Altoos bliuende ende perseuererende in 1665 huerer bede. Maer waer omme¹¹ ghelie-1666uet gode alzo dan alleenlic om te beprou-1667uene die ghestadichede. van dien vrauki-1668ne want naer dien dat hijze ghecompareirt

11 1665 omme: boven de o staat een overbodige, doorgehaalde tilde.

[fol. 31v]

1669hadde bijden honden. zo scheen hij huer wel 1670 rudelic toesprekende ouer mits dat zij van dien 1671 lande ende vander wet gods niet en was zo 1672 en schaemde hij huer nochtan huers duech-1673delicx ende wijzelicx sprekens niet. zegghen-1674de het es wel waer heere. Maer nochtan zo 1675 eten die cleene hondekins vanden crumkins 1676 die vallen vander heeren tafle. O wel wijze 1677 vrauwe. wie leerde dij zo wijzelic spreken. 1678 Du wonst dijn cause met dijnen schoonspre-1679kene twelke cam vut goeden wille. alzoot 1680 wel scheen. want onze lieue heere met zijnder 1681 ghebenedider mont te dien tijden dat zelue be-1682tuuchde. hem keerende tot zijnen discipelen 1683 waert. ende zegghende dat hij noyt zo vaste 1684 ghelooue in al ysrael beuonden en hadde: 1685 waer by dat hij dat vraukin verleende tghoont 1686 dat zij bat. O wie can vulsommem deze eere 1687 die onze lieue heere den vrauwen bewezen 1688 heift die de nijders zo zeere blameren willen 1689 Anghezien dan onze lieue heere jhesus cristus 1690 meer ghelooue vand jnt herte van eenen 1691 cleenen vraukine vuter heydenscher wet 1692 dan in alle de bisscoppen priesters princen 1693 of ghemeene van alle den juedschen gheslach-1694te de welke hem hilden voor tweerdste ende 1695 tvercorenste volc ons heeren Ende in al-1696zulker wijs zo clapte ooc wel thueren voor-1697deele ende proffijte dat vraukin van sama-1698ritane die ten pitte om borne cam. daer zij 1699 onzen lieue heere vant rustende hem in

[fol. 32r]

1700vermoetheden. O ghebenedide godlicheit verzaemt 1701 in dat werdeghe lichame hoe mochstu ghewer-1702dighen die ghebenedide mont open te doene ende 1703 sprake ende tale van behoudenessen te houde-1704ne met eenre zondersse ende die van dijnre wet 1705 niet en was. zekere du betoochdes wel datstu 1706 dat vrauwelic gheslachte niet en versmades 1707 Heere god hoe naer zoude heden sdaechs de 1708 bisscoppen of de hooghe ghezetene tale of spra-1709ke om huers zelfs behoudenesse houden met 1710 eenen aermen vraukine. Niet onwijzelic zo 1711 en sprac ooc dat vraukin die zat daer onze 1712 lieue heere jhesus cristus zijns vaders woort 1713 becondichde ende predicte. waer in dat zij alzo 1714 ontsteken ende beuanghen word. alzo men 1715 zeicht dat vrauwen niet zwijghen en connen 1716 dat zij ter goeder tijd sprac thueren behouf 1717 het ghoont dat de heleghe ewangelie noch 1718 daghelicx vermaent ende riep met luder 1719 stemmen. ende vut vervultheden van her-1720ten. ghebenedijt zo zij den lichame die dy 1721 drouch ende die borsten diestu zoochs. Ende 1722 aldus lieue dochtere. zo heift onze heere 1723 wel bewezen dat hij ter goeder waeromme 1724 den vrauwen tspreken heift ghegheuen. om-1725me daer of ghedient te wezene. Dus en es 1726 men hemlieden dat niet sculdich te lachter-1727ne noch te verwijtene. want vele duechts 1728 ende lettel quaets zo comter of. Ende zelden 1729 zietmen grief ghebueren ter causen van vrau-1730wen tale zo vele te min dat mense lettel acht

[fol. 32v]

1731Ende als vanden spinnene zo heuet 1732 gode ghelieft dattet huer werc ende beziche-1733de zij ende es een werc dat nut ende oirboor 1734 es. om den dienst ons heeren mede te vul-1735commene By hulpe van elken redeliken mein-1736sche zonder welc¹² werc meneghe zake ter 1737 werelt zeere vuul ende onreyne wezen zou-1738de. Dus eist een groote archeit in tquade 1739 te keerne ende in verwijte den vrauwen. 1740 datmen zo qualic ontbeeren mach. Ende 1741 tghoont dat hemlieden te grooter gratie 1742 eere ende loue sculdich es te commene

[miniatuur 11; volledig uitgevoerd]

12 1736 welc: c klein tussengeschreven.

Cap. 11

1743Hier vraecht cristine der vrauwe redene 1744 waer omme dat de vrauwen te gheenre

[fol. 33r]

1745vierscharen en zitten. noch kennesse van 1746 zaken en hebben. Noch gheen vonnesse 1747 en gheuen

1748H A! gheminde en gheheer-1749de vrauwe. uwe zoet rede-1750nen doen my vraghen te 1751 vullen dies ic hu bedanc-1752ke. Maer noch zo zoudic 1753 hu gheerne vraghen: 1754 waer omme eist dat de vrauwen te gheen-1755re vierscharen en zitten noch kennesse van 1756 zaken en hebben noch gheen vonnesse en 1757 gheuen. want eenighe mannen willen 1758 zegghen. dat het bij dien zij dat eene vrauwe 1759 die inden stoel der justitien zat huer quali-1760ken regierde. Vrauwe redene. Dochtre 1761 dit es eene blende ende eene versierde rede-1762ne. Maer die de causen ende de redenen van 1763 allen dinghen vraghen wilde. daer ware al 1764 te vele vp te antwoordene. Noch Aristoteles 1765 hoe wel dat hij vele redenen verclaerst int 1766 bouc dat men heet probleumata aristotilis 1767 Ende int bouc dat heet de proprietatibus rerum 1768 en zoude dies niet connen vuldoen. Maer 1769 als van dezer questie. lieue dochtre zo mocht-1770men jnsghelijcx vraghen. waer omme en 1771 heift god niet alzo wel gheordeneirt dat 1772 de mannen vrauwen werc deden. ende 1773 de vrauwen mannen werc. als ter con-1774trarien zo mochtmen hier vp andwoirden 1775 dat alzo als een wijs voorzienich heere

[fol. 33v]

1776zijn huus wel beschict ende ordeneirt en 1777 den eenen het een beueilt ende den andren 1778 tandre zo heift onze lieue heere jnsghe-1779licx beschict ende gheordeneirt man ende 1780 wijf. omme hem te dienene in diuerschen 1781 wercken. ende om malcandren te helpen 1782 ende onderstant te wezene in tghoont daer 1783 zij toe ghestelt zijn. ende van natueren toe 1784 gheneghen zijn te doene. Hoe wel dat tmen-1785schelike gheslachte wel dicwille zijn werc 1786 mesbruuct ende doet. dat niet sculdich en 1787 ware te doene. Natuere heift den mannen 1788 ghegheuen. een groot sterc ende vroom 1789 lichame clouc onuersaecht al omme te 1790 gane te stane ende boudelic te sprekene 1791 Ende aldus mannen die dye natuere 1792 hebben. die leeren die loyen alzo zij scul-1793dich zijn van doene omme de werelt te 1794 onderhouden in justitien ende in ordenan-1795tien. ende oft yement die loyen oft rech-1796ten der natueren niet volghen of obe-1797dieren en wilden. dat zij dien by crachte 1798 van lichame ende machte van wapene 1799 oft nood ware daer toe dwinghen zoude 1800 De welke zulke execusie den vrauwen 1801 niet en betaemt om der eerbaerheit van 1802 hueren conditien. Al hadde god hemlie-1803den alzo vele zinlicheden verleent als ee-1804nighen man diermen vele vint het en 1805 ware doch niet eerbaer. dat een vrauwe 1806 huer int recht alzo stout ende ombeschaemt

[fol. 34r]

1807presenteren zoude als als* een man. En-1808de men vind ooc mannen ghenouch die 1809 te rechte zitten al en zittender gheen vrau-1810wen. Ende wat noode waert drie lieden 1811 met eenen barde te ladene. dat zij twee ghe-1812mackelic draghen mueghen. Maer oft ee-1813nighe zegghen wilden. dat god den vrauwen 1814 niet ghenouch zinlicheden ghegheuen en 1815 heift om loyen te leerne zo blijct nochtan de 1816 contrarie van dien by prouuen ende by expe-1817rientien van vele vrauwen als hier naer 1818 noch blijcken zal die groote philozophen 1819 ghezijn heblen* in huer leuen. ende hebben 1820 meerder ende zwaerder consten begrepen 1821 ende gheleert dan de loyen zijn. Voortmeer 1822 ende of yement zegghen wilde gheene 1823 natuerlike zinlichede en hebben om rege-1824ment of politie te voerne zo zal ic dy ex-1825empel gheuen van grooten meesterssen 1826 die hier vootijts gheweist hebben ghe-1827zijn. Ende zonderlinghe zal jcker dy ee-1828nighe noemen van dijnre tijd. vp dat ghij 1829 te bet die waerheit verstaen mueght. De 1830 welke vrauwen wedewen ghebleuen zijn 1831 zo dat tgoede regement dat zij hadden en-1832de hilden. in alle hueren zaken naer de 1833 doot van hueren mannen opembare prou-1834ue ende experientie gheift. dat de vrauwen 1835 die huer zinlicheden hebben. nut ende oor-1836boorlic zijn tallen zaken

[fol. 34v]

[miniatuur 12; volledig uitgevoerd]

Cap. 12

1837Hier zeicht vrauwe redene vander 1838 keyserinne nycole ende van meer an-1839dren cueninghen ende princen van vran-1840kerijcke.

1841Z Echt¹³ my doch Ic bids dy 1842 waer was ye cuenijnck 1843 van zo groten wetene. 1844 Aenghaende tregement 1845 van pollitien of van zo gro-1846ter hoocheden zonderlin-1847ghe jn te onderhoudene justicie in allen 1848 manieren van leuene alsmen leist van 1849 der Edelre keyserinnen nycole. want 1850 nietjeghenstaende dat wijt ende breed

13 1841 ZEcht: de Z van de initiaal is gespiegeld ten opzichte van de moderne schrijfwijze.

[fol. 35r]

1851jn diuerschen maertsen daer zij regneir-1852de vele cueninghen gheweist hadden 1853 van grooter name gheheeten pharaons 1854 vte den welken dat zij ghesproten was 1855 Deze keyserinne was de eerste die 1856 ye begonste te leuene in huer keyserrijke 1857 naer de reghele van loyen ende van poli-1858tien. ende brochte tonder alle manieren 1859 van ruden leuene al omme daer zij ouer 1860 regneirde ende corrigierde. ende verbe-1861terde de rude ghewonten vanden mooren 1862 die als beesten leifden. Dus zo es deze 1863 vrauwe zo vele te prijzene alzo de meesters 1864 zegghen diere of spreken omme dieswille 1865 dat zij corrigierde. ende verbeterde de rudiche-1866de van andren zij bleef hoir vanden voirseide pha-1867raons niet van cleenen menichten van landen 1868 Maer vanden conijncrijcken van arabien 1869 van mooren ende van egypten ende vanden 1870 heylande van meronne die zeere wijt en-1871de breed es oueruloeyende van allen rijc-1872domme. De welke zij regierde met goeder 1873 wijshede. ende es besloten bynnen der ri-1874uiere van damibius. wat zoudic dy van 1875 dezer vrauwen zegghen zij was zo wijs 1876 ende van zo goeden regemente dat die he-1877lighe scrifture zelue huerer duechden ver-1878mond. zij maecte ende stelde zelue loyen 1879 ende reghelen van leuene vp huer volc 1880 Ende was vul edelheden ende vul rijche-1881den nalicx alzo vul als eenich man. ye

[fol. 35v]

1882was wel gheleert ende bezocht jn consten 1883 ende in scrifturen. ende zo grootsch was zoe 1884 van zinne dat zij noyt huwen en wilde noch 1885 ghezelscip hebben met gheenen mannen

[miniatuur 13; niet volledig uitgevoerd]

Cap. 13

1886Hier zeicht vrauwe redene van eenre 1887 coninghinne van vranckerijcke ghehee-1888ten Fredegonde ende van sinte lodewijcx 1889 moedre ende meer andre

1890I C mochte dy zegghen van velerande 1891 vrauwen hier te vooren die zeere wijs 1892 van regemente waren alzo hier naer 1893 noch wel te proposte commen zal. Maer 1894 In vranckerijcke was eene coninghinne

[fol. 36r]

1895gheheeten fredegonde tsconijncx chilperich 1896 wijf. Ende hoe wel dat deze vrauwe zeere stran-1897ghe ende zeere wreet was bouen den loyen 1898 ende der natueren. zo regierde zij nochtan 1899 tconijncrijcke van vranckerijcke naer de 1900 dood van hueren man by grooter wijshede 1901 Twelke nochtan ten dien tijden in grooter 1902 vreeze ende wagheschale was. want het 1903 rijke doe stond vp een kind. dat huer van 1904 hueren conijnc ghebleuen was. ghehee-1905ten clotarius. Dus wasser groote duuster-1906hede ende tweedrachticheit ende hoorloghe 1907 tusschen den edelen vanden rijcke Ter 1908 causen vanden bestiere ende regemente 1909 vanden rijcke. Maer die edele vrauwe die 1910 hilt altoos huer kind onder huere edele 1911 ende zeide tot hemlieden. ghy heeren ziet 1912 hier uwen conijnc. ende en vergheit niet 1913 die ghetrauwichede die altoos gheweist 1914 heift onder de franchoisen ende en wilte-1915ne niet versmaden oft versteken al eist 1916 een kind. want ghelieuet gode het zal 1917 noch een man worden. ende dan zal hij 1918 zijn lieue vriendekins bedancken. ende 1919 loonen. naer huer verdienten. Dus en 1920 wiltene niet onteruen tonrechte ende zon-1921delic. Ende jcke ouer mijn hooft beloue 1922 allen den ghonen die hem daer in wel en-1923de ghetrauwelic onderhouden zullen. 1924 dat ic die zo hooghelic dancken ende loo-1925nen zal dat zijs eewelic te bet zullen

[fol. 36v]

1926moghen. Ende aldus ende in dezer manie-1927ren zo stilde deze goede vrauwe huer ede-1928len ende stelde te vreden. ende steldeze te 1929 vreden.* ende dede zo vele bij hueren wijsheit 1930 dat zij huer kind ghecreech vut huerer 1931 vianden handen ende hilt by huer ende voe-1932det zelue tot dattet te manne cam. waer 1933 bij dattet de croone ghewan. De welke hem 1934 nemmermeer ghebuert en zoude hebben 1935 ne hadde gheweist de wijsheit van dezer 1936 vrauwen. Desghelijcx zo machmen 1937 zegghen vander wijzer ende duechdeliker 1938 conijnghinne. die edele conijnghinne blan-1939che sinte lodewijcx moedre die zo notabe-1940lic ende wijzelic regierde de croone van vran-1941kerike alzo langhe als huer kind ombejaert 1942 was dattet noyt daer te vooren bij eenighen 1943 manne zo notabelic ende wijzelic ghere-1944giert en hadde ghezijn. ooc mede doe 1945 huer kind te manne ghecommen was. om-1946me dieswille dat zijt zo notabelic ende 1947 zo duechdelic gheregiert hadde zo bleef 1948 zoe nochtan thooft ende de vpperste van 1949 skonijncx rade. zo datmen zonder huer 1950 niet en dede. tzelfs zij en trac naer ende 1951 volchde huer kind ter hoorloghen. vele 1952 meer andre mocht jcker noemen te dezen 1953 proposte die ic om tcortste achterlate: 1954 Maer mids dat wij daer in ghetorden zijn 1955 te sprekene van vrauwen in vranckeri-1956ke zonder eenighe jesten oft hystorien

[fol. 37r]

1957voorder te bezouckene. En hebstu binnen 1958 dijnen tijden niet ghezien die edele Conin-1959ghinne Iane wedewe vanden Conijnck ka-1960rel de vierde van dier name. hebstu daer ee-1961nighe ghedijnckenesse of zo beziet de duech-1962delicheden die de fame van dier vrauwe noch 1963 ghetuycht alle de werelt duere vp den dach 1964 van heden. ende die notabele ordenantie 1965 van hueren houe. alzo in manieren van 1966 leuene. als in tonderhoudene van justicien 1967 noyt en was ghelezen van eenighen prin-1968ce die bet justicie onderhilt in zijn land 1969 dan zij dede. waer in dat huer dochtre huer 1970 wel gheleec. De welke ghehuwet was 1971 anden hertoghe van orlyens des conijncx 1972 phelips zone. ende in hueren wedewe stoel 1973 daer zoe menich jaer in zat onderhilt justi-1974cie in alle huere landen zo gherechtuaer-1975delike dat mense niet bet onderhouden en 1976 mochte. Item blanche de conijnghinne 1977 van vranckericke tsconijncx jans wijf* en 1978 onderhilt zij niet huer land met schoonder 1979 ordenantien in rechte ende in justitien: 1980 Ende wat machmen zegghen vander vail-1981lanter ende wijzer hertghinnen* van sauoye 1982 de dochtre van wijlen sinte karel van bloys 1983 hertoghinne van bertaengen. De welke 1984 naermaels trauwede den oudsten broede-1985re vanden wijzen Conijnc karel van vran-1986kerike. De welke hertoghe daer naer 1987 worde conijck van Cecilien. hoe hilt deze

[fol. 37v]

1988vrauwe onder de roede van justitien dat 1989 land van prouencen ende anders dat zij re-1990gierde ende in handen hadde vuter name 1991 van hueren kindren. alzo langhe als zij 1992 ombeiaert waren. hoe grootelike es deze 1993 vrauwe te prijzene in alle duechden de 1994 welke in hare juecht zo vterlike een schoo-1995ne vrauwe was. dat zij allen andren te bo-1996uen ghijnc ende in zuuerheden ende in 1997 wijsheden ende die in hueren middelen 1998 tijde van grooten regemente was ende van 1999 grooter voorsienichede ende daer toe sterc en-2000de ghestadich van zinne alst wel scheen 2001 want naer de dood van hueren heere die 2002 in ytalien starf. zo en stuende jeghen huer 2003 noch jeghen huer kindren tland van prou-2004uence. Maer deze edele vrauwe dede. zo 2005 vele ende veruolchde zo bij fortsen zo by 2006 minnen dat zij al heel prouuencen hilt in 2007 goeder obedientien. ende dat zo wel ghe-2008regiert in gheregheltheden van rechten 2009 datter noyt ghecrijsch noch claghe ghe-2010hoort en was van onrechtverde. Vele 2011 meer andre vrauwen zijn in vranckerijke 2012 die in hueren wedewestoel hem zeluen 2013 ende alle huere landschepen. wel ende 2014 duechdelike gheregiert hebben die jc hu 2015 wel noemen zoude. de grauenede vanden 2016 marke. vrauwe ende grauenede van ven-2017dosme ende van Castre die grote landsce-2018pen heift ende noch leift wat machmen

[fol. 38r]

2019van hueren regemente zegghen. En wil 2020 zij ooc niet weten hoe ende in wat manie-2021ren dat huer justicie onderhouden zij. Em-2022mer dat meer es zo ziet zij zelue toe als ee-2023ne duechdelike vrauwe. wat zoudic dy ve-2024le meer zegghen. Ic certifiere dy men vijnd 2025 velerande vrauwen hooghe middelbare en-2026de mindre. dieze wel zoucken wilde die in 2027 hueren wedewestoel in alzo goeden state 2028 van justicien ende anders hem zeluen en-2029de huere landen onderhouden hebben. ende 2030 onderhouden als huer mannen deden in 2031 hueren leuene. ende die alzo wel ghemint 2032 hebben ghezijn van hueren onderzaten: 2033 ende lichte bet dan huere mannen. zulc 2034 vindmere ende daer en es gheen twijfel 2035 an. hoe wel datmen menighe simple vrau-2036we vind. daer en zijn zomeghe die scherpere 2037 ende subtijlre zinnen ende vele leuendre 2038 verstannesse hebben dan huer mannen 2039 Ende waert datse huer mannen gheloofden 2040 ende volchden. ende dat zij alzulke zinnen 2041 hadden. dat ware een groote zake voor hem-2042lieden. Ende oft de vrauwen ghemeenlic 2043 hem niet en moeyen oft onderwinden in 2044 vierscharen te zittene of vonnessen te ghe-2045uene. daer en gheleyt hemlieden niet an 2046 want zo vele min last hebben zij ter ziele 2047 ende ten liue. ende hoe wel dattet noodzake 2048 zij yeghelijcken recht te doene. ende de 2049 quade te castiene. zo vindmen mannen

[fol. 38v]

2050ghenouch die dat doen die nochtan moch-2051ten willen dat zij daer ouer noyt ghezeten 2052 en hadden. nichtemeer dan huer moedre. 2053 want gaen zij alle gadre den rechten wech 2054 dat weet god. van welker zake alst zo ghe-2055buert de mesdaet ende de punitie niet cleen 2056 en es

[miniatuur 14; volledig uitgevoerd]

Cap. 14

2057JTem noch meer vraghen ende Andwoorden 2058 Tusschen cristine ende vrauwe redene.

2059S Ekere vrauwe ghij zecht harde 2060 wel ende behaghelic zeere zo 2061 vallen uwe woorden. Maer 2062 nochtan als van verstannes-2063sen ende zinlicheden het es 2064 baerblijckende ende goet te beprouuene

[fol. 39r]

2065dat vrauwen crancke ende teedre lichame heb-2066ben noch cracht noch macht in stercheden en 2067 hebben. ende bij natueren zeere bloot. ende 2068 zeere vervaert zijn. Ende alzulke zaken naer 2069 dat mannen jugieren. die vercleenen ende 2070 vermindren zeere den graet. ende de aucto-2071riteit vanden vrauwelike gheslachte. want 2072 zij willen zegghen hoe een lichame in eeni-2073gher zaken min perfectien oft vulmaecthe-2074den heift zoot onwerder gherekent es. en-2075de mindre. ende by dien te min te prijzene 2076 Vrauwe redene. Gheminde dochtre dat 2077 sluut zeere cleene. ende dat en es niets weert 2078 datment zegghen zoude. want zekere 2079 men ziet dicwille dat natuere huer zeluen 2080 ghemijnct ende besneden heift elken licha-2081me dat zij ghewrocht heift euen vele per-2082fectien. ende vulmaectheden te gheuene 2083 den eenen ghelike den andren. Maer dic-2084wille maect die ghebreckelic. of in schoon-2085heden oft in eenighen andren ghebreckeliche-2086den of in mesmaectheden van leden dattet 2087 wel ghebuert dat zij dat. dat selue lichame 2088 anderssins in stelt ende in recompenseirt 2089 als in eenighe andre meerdre ghiften oft 2090 gratien dan hem ghenomen heift ghelike 2091 dat dat ghebuerde vanden meesten philo-2092zophe die oyt was. Te wetene aristoteles 2093 die zeere mesmaect van schoonheden ende 2094 van lichame was. want zijn een ooghe 2095 stond veel meerdere* dan dandre. Ende

[fol. 39v]

2096hadde een zeere onzien ghezichte Maer al 2097 hadde hij eenighe mesmaectheden van leden 2098 Certein natuere die steldet hem anders jnne 2099 ende recompenseirdene met grooter zinlic-2100heden ende verstannessen. alst wel blijct by 2101 zinen ghescriften die auctentijcke zijn. Dus 2102 was hem betre de ghifte van zinlicheden en-2103de van verstande. dan oft hij tlichame alzo 2104 propre ende alzo behaghelic ghehad hadde 2105 als absalon hadde. Sghelijcx zo machmen 2106 zegghen vanden grooten keyzer alexandre 2107 die zeere leelic was. cleen ende ketiuich was 2108 van lichame ende nochtan zo groot van moe-2109de was dat hij al de werelt dwanc alst 2110 bleec. ende aldus eist van meer andren 2111 Maer jc zegghe dy gheminde dochtre dat 2112 tgroote ende tstercke lichame niet en doet 2113 ter cloucheden van herten oft van moede 2114 Maer dat comt vut eenre natuerliker 2115 cracht die een ghifte van gode es die hij 2116 der natueren verleent. Ende dat meer in 2117 eenighe redelike creature. ende min in an-2118dren. ende die ghifte die licht verborghen jnt 2119 verstant ende int herte. ende niet inde sterc-2120hede van leden oft van lichame ende dat 2121 blijct ons ghenouch van menighen groo-2122ten meinschen ende grof van leden die 2123 wij dicwille zien ghebreken ende mat 2124 bliuen der andre cleene ende weeke persoonen 2125 die clouc ende cliftich zijn. te bouen bliuen 2126 Ende diesghelijcx eist van andren crachten

[fol. 40r]

2127Maer alzo verre alst stoutichede an gaet 2128 ende zulke sterchede van lichame zo heb-2129ben god ende natuere den vrauwen ghe-2130nouch ghedaen dat zij hemlieden bloodhe-2131den ende veruaertheden ghegheuen hebben 2132 want ten minsten zo zijn zij bij dien ontsle-2133ghen ende gheexcuseirt om groote stranghiche-2134den of wreedheden te doene als moort of an-2135dre onmeinschelike daden die dicwille ter 2136 causen van stouticheden zonder ontsichelic-2137heden gheschien ende ghebueren ter werelt 2138 Dies en zullen zij die pijne noch die punitie 2139 niet hebben die daer toe staet. Ende goed 2140 waert voor de ziele van menighen stercken 2141 dat zij huere pelgrimage in dezer werelt 2142 vulcommen hadden. in teedren ende in vrau-2143weliken lichame. Ende zekere jc zegghe 2144 ende comme weder te mijnen proposte. Al 2145 en heift natuere den vrauweliken ghe-2146slachte niet ghegheuen groote sterchede 2147 van leden oft van lichame zo heift ze nochtan 2148 dat wel gherecompenseirt ende jn ghestelt 2149 in dien dat zij gheneghenthede te duechden 2150 hebben als tot gode te beminnene ende te 2151 ontsiene te verbrekene zijn gheboden en-2152de die anders zijn die doen buten huer na-2153tueren. Nv aenziet gheminde dochtre hoet 2154 schijnt dat onze lieue heere by voorsieniche-2155den mannen heift willen bewijzen dat hoe 2156 wel dat alle de vrauwen gheene zo groote 2157 sterckede van leden noch van lichame ghe-

[fol. 40v]

2158meenlike en hebben. als de mannen dat 2159 zij daer by niet en zouden moghen zegghen 2160 of gheloouen dat god den vrauweliken 2161 gheslachte noyt gheene sterchede oft vro-2162michede van herten oft van moede gheghe-2163uen en heift. want dat wel blijct van ve-2164le vrauwen. die hier voortijts alzulke vro-2165micheden bestaen ende te hoofde commen 2166 zijn ghelijcke de neghen besten deden. daer-2167men zo vele af leist. alzo ic dat noch hier-2168naer verhalen zal in exemplen Aldus 2169 gheminde dochtre zo hebbic dy bereet ende 2170 ghemaect eenen grooten pit. of eene groote 2171 wijde gracht ende die gheydelt van eerden 2172 die ic zelue vutghedreghen hebbe. vp mijn 2173 scoudren. zo dattet tijd es. datstu de groote 2174 zware ende grouue steenen beghins te leg-2175ghene vanden fondemente vander stede der 2176 vrauwen. Ende men* de trauweele dats 2177 dijn penne. ende bereede dy om te metse-2178ne ende te werckene met neerensticheden 2179 want ziet hier eenen grooten breeden steen 2180 die ic wille dat hij de eerste gheleit zij van 2181 dezen fondemente. Ende weit dat natuere 2182 die zelue properlike ghebrocht heift. Ende 2183 by teekenen van astrologien om in dit werc 2184 gheleit ende verheuen te wezene. Dus staet 2185 een lettel bet achtre ende jc zallen dy of worpen

[fol. 41r]

[miniatuur 15; niet volledig uitgevoerd]

Cap. 15

2186Vander Conijnghinnen Semiramis

2187I Emiramis*¹⁴ was eene vrau-2188we van grooter ende van 2189 grooter vromichede van her-2190ten jnt bestaen ende han-2191tieringhe der wapenen 2192 De welke huere macht en-2193de vromichede zo groot was. ende zo vutne-2194mende te watre ende te lande dat de lieden 2195 die doe waren zeiden dat zij zuster was 2196 vanden grooten god jupiter. Ende dochtre 2197 vanden ouden saturnus dien zij hieten 2198 den god der eerden ende der zee Deze vrau-2199we was de dochtre vanden Conijnck Ninus

14 2187 IEmiramis: de kapitaal toont een I in plaats van een S (geen zichtbare representant).

[fol. 41v]

2200die de stede van niniue naer hem dede 2201 namen De welke bij hulpen van zinen 2202 wiue die met hem ter wapene reed alzo 2203 vele vercreech als alexander hij wan die 2204 groote stede van babilonien ende al dat gro-2205te landscip van asya ende meer andre. 2206 Het ghebuerde bynnen dien tijden dat deze 2207 vrauwe noch in huerer joncheit was dat 2208 huer man dood geschoten word met eenen 2209 schichte. jnt bestormen van eenre stede. daer 2210 of dat zij de vutvaert zeere hooghelic dede 2211 doen in de stede van niniue. Maer daer om-2212me en liet zij niet de wapene te volghene 2213 Maer vele stranghere dan te vooren. Ende 2214 vut grooten moede zo bestond zij te regierne 2215 ende te beheerene dat rijke ende al tland 2216 dat huer man ende zij zo vanden hueren 2217 zo metten zweerde vercreghen hadden Al 2218 welke Conijncrijcken. ende landscepen. zij 2219 zeere edelic bewaerde ende by grooter leerin-2220ghen van rudderschepe. Ende in zulker ma-2221nieren zo hantierde zij ende vulbrochte zo vele 2222 schoonder faitten dat noyt man in vromiche-2223den huer te bouen en ghijnc. Deze vrau-2224we vut grooten moede noyt huer en ontsach 2225 noch en vreesde des aerbeits. noch huer en 2226 versaechde van gheenen laste of dangiere 2227 Maer huer zeluen zo neerenstelike daer 2228 toe gaf. dat zij alle huere vianden verwan 2229 dieze ghemeent hadden in hueren wede-2230westoel te verstekene ende te verdriuene

[fol. 42r]

2231vut hueren rijcke. ende van al tghoont dat 2232 zij vercreghen hadde. waer bij zij niet al-2233leenlic en behilt al tghoont dat zij vercre-2234ghen hadde. Maer met grooten wapenin-2235ghen trac voort int land van mooren. twel-2236ke zij hadde ende ghecreegh met crachte en 2237 vereenichdet. an huer conijncrijcke. Ende van 2238 daer trac zij in jndien daer zij die van jndi-2239en beuacht die noyt meinsche daer te voo-2240ren en hadde by ghecommen noch en dorsten 2241 beuechten zo dat zij die tonder brochte ende 2242 beheerde. Ende voort ghijnc zij in andren 2243 contreen. zo verre vp tcortste dat zijt nalicx 2244 al te huerer subiectien brochte. Ende bouen-2245dien dat deze vrauwe al dit ghecreech al-2246zo voorseit es zo verhief zij weder die stede 2247 van babilonien die zij int winnen verdor-2248uen hadde. ende versterctese meer dan zij 2249 noyt gheweist hadde. Ende deder groote 2250 zware diepe vesten ende grauen ometrent 2251 maken ende legghen. Semiramis zat 2252 eenen tijd in huer camere met hueren jonc-2253vrauwen ende maechden. die huer huer 2254 hooft dwoughen ende camden Doen ghe-2255buerdet dat huer een tijdinghe cam. dat 2256 een van hueren conijncrijcken hem rebel-2257leirde jeghen huer. Ende ter stond zo stond 2258 zij vp ende zwoer bij huerer macht. dat deen 2259 zijde van hueren hoofde die noch niet ghe-2260vlochten en was. nemmermeer gheulochten 2261 en zoude zijn tot der stond dat zij huer vp

[fol. 42v]

2262die rebelle ghewroken hadde. ende zij 2263 dat conijnckrijcke weder gebrocht had-2264de tot huerer subiectien. Dus ghijnc 2265 zij ter stont ter wapene met grooten 2266 menichte van hueren volke. ende trac 2267 ten conijncrijcke waert dat jeghen huer 2268 rebelleirde ende by wonderliker list ende 2269 crachte zo bracht zijze tot huerer subiec-2270tien ende versaechdeze zo ende alle huere 2271 andre onderzaten dat zij niet meer van 2272 diere tijd voort en dursten rebelleren. En-2273de in teekene oorconde ende memorie van 2274 dien zo stonter langhen tijd te babilonien 2275 vp eenen hooghen pilaer gherecht een 2276 groot motalen beilde van eenre vrauwen 2277 rijckeliken vergoud met eenen zwerde 2278 inde hand ghelijc eenre princessen. ende 2279 deen zijde van hueren hoofde die was 2280 gheulochten ende dander niet. Deze Co-2281nijnghinne verhief ende fondeirde van 2282 nieus velerande steden ende groote plaet-2283sen ende vulbrochtze. zo dat van gheenen 2284 manne ghehoort en es. van zo grooten 2285 moede noch van zo wonderliken dinghen 2286 weerdich van memorien. wel es waer 2287 dat zij van velen gheblameirt zij. Ende 2288 met rechte was zij te blameirne. waert 2289 dat zake dat zij van onzer wet hadde 2290 ghezijn dat zij niet en was. Ende dat 2291 om dieswille dat zij van Ninus hueren 2292 man eenen zone ghehad hadde dien zij

[fol. 43r]

2293naermaels nam tot eenen manne Maer 2294 de causen waer omme die huer daer toe por-2295reden die waren twee principale Deene 2296 cause was om dat zij niet en wilde dat ee-2297nighe andre vrauwen in huer conijncrijke 2298 ghecroont wezen en zouden. dat zoe alzo lan-2299ghe als zij leifde. twelke ghebuert zoude 2300 hebben. hadde huer zuene een ander wijf 2301 ghenomen dan huer. De andre cause was 2302 omme dat huer dochte dat gheen ander man 2303 huers weerdich en was. dan huer eyghin 2304 zuene. Maer van dezer blaemte ende dolin-2305ghe die groot es. zo es die edele vrauwe 2306 grooteliken te excuseirne. mids dat te dien 2307 tijden de lieden niet en leifden. naer de 2308 ghescreuen rechten. Maer leifden alleenlic 2309 naer de wet der natueren. jnder welker 2310 wet yeghelijc doen mochte zonder begrijp 2311 dat zijn herte te vooren cam. ende begheer-2312de. Ende daer en es gheenen twijfel an. had-2313de huer ghedocht dat huer eenighe blaemte 2314 of verwijt ter causen van dien hadde moghen 2315 ghebueren zij was wel zo groot van moede 2316 ende zo zeere beminnende eere. dat zij dat 2317 nemmermeer ghedaen en zoude hebben Ende 2318 aldus zo es den eersten steen gheleit van 2319 onzer stede. Laet ons voort dan de andre 2320 legghen in menichten om ons ghestichte 2321 te vulbringhene

[fol. 43v]

[miniatuur 16; niet volledig uitgevoerd]

Cap. 16

2322JTem vanden amasonnen dat zijn de 2323 vrauwen die men de borsten verdrijft als 2324 zij beghinnen te wassene om dat zij hem-2325lieden niet beletten en zouden omme wa-2326pene te draghene

2327E En landscip licht ten hen-2328de van Europen lancx der 2329 noorder zee die alle de we-2330relt berijnght ende heet 2331 siche. Hier voortijds doe 2332 dat landschip bij faite 2333 van oorlooghen bespronghen ende ghe-2334destrueirt was. Ende de meeste menichte

[fol. 44r]

2335vanden mannen versleghen was die 2336 men in alle de contree vant die vrauwen 2337 aenziende dat zij huer vaders huer mans 2338 huer broeders huer kindren huer vrienden 2339 ende maghen alzo verloren hadden. Ende 2340 dat hemlieden niet dan oudeuaders. ende 2341 jonghe kindren als van manhoofden ghe-2342bleuen en waren die vergaderden hemlieden 2343 met cloucken zinne. ende namen hueren 2344 raed. met malcandren. Ende ten hende slo-2345ten ende concludeirden dat zij van diere 2346 tijd voort onder hemlieden huer heerliche-2347de bezitten ende onderhouden zouden zon-2348der eenighe subiectie of onderdanichede van 2349 mannen. Ende deden zulc een ghebodt 2350 doen dat niement zo coene en ware dat 2351 zij eenighen man lieten commen binnen hue-2352ren palen Maer om generatie te makene 2353 zo zouden zij trecken ter naester contreen 2354 daer omtrent daert hemlieden ghelieuen 2355 zoude daer mans waren. Ende dat in zekeren 2356 tijde vanden Jare by wete ende consente van 2357 den ouersten by name ende by ghetale en-2358de dan zouden zij weder commen thueren 2359 lande. Ende waert dat zake dat zij cna-2360pelike kindren brochten. zo zoude men die 2361 den vadre weder omme zenden. ende niet 2362 behouden. Maer waert dat zij meiskins 2363 brochten zo zoudenze die behouden ende 2364 zelue voeden. Ende omme deze ordenantie 2365 te bet te vulcommene. zo coren zij twee

[fol. 44v]

2366vanden edelsten vrauwen vuten hoope van 2367 hemlieden die zij croonden als conijnghin-2368nen daer of dat de eene hiet lampheta 2369 ende dandre marthasea. Ende al dit ghe-2370daen wezende. zo jaechden zij vut hueren 2371 lande alle de manhoofden die hemlieden 2372 ghebleuen waren oud ende jonc. Ende 2373 doen trocken zij ter wapene met grooter 2374 menichte van vrauwen ende van maech-2375den vp huere vianden. ende alle der vian-2376den land. deden zij te brande ende verdor-2377uent. ende niement en was die hemlie-2378den conde wederstaen. ende om tcortste 2379 te zegghene. daer wraken zij zwaerlic 2380 tverlies van hueren mannen ende van 2381 hueren kindren. Ende by dien weghe zo 2382 onderhielden de vrauwen van siche wape-2383ne te draghene. de welke namaels ghe-2384heeten waren amazonnen. Twelke 2385 alzo vele te zegghene es als vrauwen 2386 zonder borsten omme dieswille dat zij eene 2387 maniere hadden onder hemlieden. zo wan-2388neer dat eenre jongher maecht huere 2389 borsten begonsten te wassene dat zij dan 2390 dier maecht bij zekeren consten die zij 2391 daer toe hadden een borst verdreuen. 2392 Te wetene den edelen de slincker borst om 2393 dat zij hemlieden niet beletten en zouden 2394 den scilt te draghene. ende den onedelen 2395 de rechter borst. omme dat zij te ghemac-2396keliker schieten zouden. Ende onderhilden

[fol. 45r]

2397de wapeninghe by zulker ghijze dat zij 2398 met crachte grootelike huer land vermeers-2399den Dus huer fame liep wijde ende zijde. 2400 Lampheta ende marchasea die deelden 2401 hemlieden elc met grooter menichte in di-2402uerschen contreen. daer zij beede zo langhe 2403 waren dat zij een groot deel van europen 2404 vercreghen. ende van asyen. ende vele Co-2405nijncrijcken ende andre landscepen brochten 2406 ende vereenichden. met hueren rijcke deze 2407 zelue vrauwen stichteden ende fondeirden 2408 menighe schoone stede. ende plaetse in asyen 2409 ende zonderlinghe de wel vermaerde stede 2410 van ephesien. Van dezen tween conijn-2411ghinnen zo starf eerst marchasea ende 2412 word versleghen in eenen strijd. ende in 2413 de stede van huer zo croonden de amazonnen 2414 eene van hueren dochtren eene schoone ma-2415echt gheheeten cynople. Deze vrauwe die 2416 was zo grootsch van herten dat zij huer 2417 noyt te manne gheuen en wilde ende starf 2418 maecht ende in gheenen dinghen en nam 2419 zij ghenouchte noch bezichde* dan alleen-2420lic in de wapene ende in zo grooter vierich-2421eden dat zij niet verzaden en conste van ste-2422den ende landen te winnene ende te vercrij-2423ghene. Ende bij huer zo was huers broeders 2424 dood zo grootelike ghewroken dat de meeste 2425 menichte van dier contreen by huer te zweer-2426de ghedaen was ende versleghen

[fol. 45v]

[miniatuur 17; volledig uitgevoerd]

Cap. 17

2427JTm* vander coninghinne van amazon-2428nen Thamaris

2429A lzo du ghehoort hebs 2430 zo onderhilden de ama-2431zonnen huer landsce-2432pen langhen tijd zeere 2433 duechdelike ende met 2434 grooter macht van wel-2435ken landscepen Coninghinnen waren 2436 deen naer dandre vele cloucke ende wer-2437deghe vrauwen die te lanc te verhalen 2438 waren. Dus werdet ghenouch van ee-2439nighen vanden principalen te vermon-2440dene. Ende zonderlinghe vander machti-

[fol. 46r]

2441gher ende wijzer Coninghinnen Thamaris 2442 Bij wien cyrus de stercke ende machtighe 2443 Conijnck perssen verwonnen word. De 2444 welke cyrus zo vele wonders bedreuen 2445 hadde ende gecreghen hadde de groote ste-2446de van babilonien ende daer toe een groot 2447 ghedeel vander werelt. Ende naer dat de-2448ze cyrus zo vele steden ende plecken ghe-2449wonnen hadde. zo versierde hij te trecke-2450ne vp de amazonnen vp hopen die te brin-2451ghene tot zijnre subiectien. zo dat ghebuer-2452de dat de wijze coninghinne Thamaris 2453 wiste ende vernam. by hueren bespijers 2454 dat cyrus met zo grooter macht. jeghen 2455 hemlieden vp weghe was. als of hij alle 2456 de gheheele werelt hadde willen beuech-2457ten. Doe bedochte huer de voirseide coninghin-2458ne dattet onmueghelic ware. alzulc een 2459 heer te bestrijdene om die met wapenen 2460 te wederstane. waer bij het nood was meer 2461 by zinne te werckene dan bij crachte en-2462de liet den conijnck cyrus al willens wel 2463 verre binnen hueren lande commen zonder 2464 wederstand. Ende doen hij zo verre binnen 2465 den lande ghecommen was. datsene be-2466sluten ende omberinghen mochten doe 2467 trac Thamaris te wapenen met hueren 2468 joncvrauwen ende maechden in zeere schoon-2469der ordenantien ende leyde diuersche la-2470ghen in zeere nauwe ende duster plecken 2471 zo vp rootssen zo in busschen daer de

[fol. 46v]

2472Conijnck cyrus met sinen volke lijden moeste 2473 ende niet voor bij en mochte. Ende daer ver-2474beiden thamaris met hueren heere den conijnc 2475 cyrus. ende met dien dat cyrus met sinen vol-2476ke tusschen die rootsen duer die nauwe en-2477de duster plecken lijden zoude ende in mid-2478den daer jnne was. zo dede de conijnghinne 2479 thamaris haestelike huere buysinen slaen 2480 Des die conijnck cyrus zeere versaecht was 2481 aenziende dat hij zo onuerzien bespronghen 2482 was. ende hij hem dies niet en bemoedede. 2483 ende laghe ende die partie van vrauwen 2484 die vp rootsen waren. die werpen groote 2485 steenen van diere rootsen. daer groote me-2486nichte van onder bleef. ende als zij meenden 2487 jnde busschen te vertreckene omme daer 2488 te schulene zo vonden zij daer een ander la-2489ghe ende partie van vrauwen dieze daer 2490 weerden ende wederstonden. ende als zij 2491 weder omme meenden te keerne daer zij jnne 2492 ghecommen waren. daer lach tprincipael heer 2493 vanden amazonnen dieze verbeiden ende 2494 verslouchense. Ende daer wert de conijnc 2495 cyrus gheuanghen met meer andren van 2496 zinen edelen. Den welken conijnc cyrus 2497 ende zijn edelen. de conijnghinne thamaris 2498 naer dat tgheuecht ghecesseirt was dede 2499 tot huer bringhen in een pauillion dat zij 2500 daer hadde ghedaen slaen. Ende daer dede 2501 zij des conijncx cyrus edelen onthoofden ter 2502 presentien van hem. ende daer naer cyrus

[fol. 47r]

2503zelue ende tbloet van hemlieden dat de-2504de zij gaderen in eene groote cupe die daer 2505 was. ende als al dat bloet ghegadert was 2506 doe nam zij thooft vanden conijnc cyrus 2507 in huer hand ende wierpt in de cupe met-2508ten bloede ende zeide. O cyrus cyrus die ouer-2509mits dijnre wreetheit noit en const versa-2510den van tsmeinschens bloede verzade dy 2511 nv ende drinckes wat dijs muechs: 2512 Dus mijn weerde dochtre ende mijn lie-2513ue minne dusdanighe zaken zo verma-2514ne ic dy om dieswille dattet ter materien 2515 dient daer ic dy af zeide. Nietjegehnstaen-2516de datstu dat wel weits ende datstu zel-2517ue dat vermond ende verhaelt hebs jnt 2518 bouc datstu maectes vander verandert-2519hede der fortune of auentuere zonderlin-2520ghe jnde epistele van othea. Nochtan zal 2521 jc dy van voorder zegghen.

Cap. 18

2522Hie* naer volghdt hoe dat de stercke her-2523cules ende theseus vertrocken vut grieken 2524 te schepe met grootere macht vp de amazon-2525nen. Ende hoe de twee maechden mana-2526lippe ende ypolite die verwonnen

[fol. 47v]

[miniatuur 18; volledig uitgevoerd]

2527W At zal ic dy voort zegghen alzo 2528 vele hadden deze amazonnen 2529 ghedaen bij crachte van hue-2530ren lichamen dat zij ronds-2531omme hueren landen zeere 2532 ontzien ende beducht waren 2533 Des die mare liep tot in grieken. twelc 2534 verre ghenouch van daer gheleghen es: 2535 Deze zelue vrauwen nemmermeer en cesseir-2536den. noch of en lieten ghewapender hand 2537 landscepen te winnene ende te vercrighene 2538 zo dat zijt al verdoruen daer zij quamen of 2539 zij brochtent tot huerer subiectien. want zo 2540 groot was huerlieder macht datse niement

[fol. 48r]

2541wederstaen en conde noch en mochte. hier 2542 vooren waren die van grieken zeere veruaert 2543 altoos beduchtende dat die amazonnen daer-2544waerdt commen zouden. Te dien tijden zo was 2545 in grieken in zijnder juecht ende zijn fleur 2546 hercules de wonderlike ende de stercke de 2547 welke in zinen tijden meer wonders. ende 2548 meerder vromicheden van lichame ghedaen 2549 hadde dan eenich man daer noyt hystorie 2550 van te vooren mentioen of maecte. want 2551 hij beuacht ruezen mannen serpenten cy-2552bauwen ende vrieimde* ghedierten en van 2553 als creech hij victorie. zo dat hij zo sterc en-2554de zo vroom van lichame was. dat noyt man 2555 zijns ghelijke en was vutghenomen samp-2556son. Deze zelue hercules zeide toten grieken 2557 dattet gheen oorboor noch gheen wijsheit 2558 en ware datmen verbeiden zoude tot dat de 2559 amazonnen daer quamen Maer dattet beter 2560 ware datse de grieken eerst bestocten. Om al 2561 welke zaken te bet te wercke te legghene 2562 ende te vulbringhene. zo dede hercules doe 2563 maken ende bereeden groote menichte van 2564 scepen ende mannede die met alle de fleur 2565 vanden jonghelijnghen van grieken omme 2566 die amazonnen met grooter cracht te gaen 2567 beuechtene. Ende als theseus de cloucke 2568 dat hoorde de welke was conijnc van athe-2569nen. doen beloofde hij dat hercules daer 2570 zonder hem niet trecken en zoude ende ver-2571gaderde zijn heercracht met hercules heer

[fol. 48v]

2572Ende stelden hem ter zee omme in amazon-2573nen te commene. Ende hoe hercules ende 2574 zijn volc zo lanc zo meer naerder den 2575 amazonnen quamen hoe hij meer huer-2576lieder macht ontsach. Nietieghenstaen-2577de dat hij zelue een ontzienich man was 2578 ende van grooten begrijpe. Ende en durste 2579 bij daghe gheen hauene kiesen noch te 2580 lande gaen. zo zeere ontsach hij de macht 2581 ende de cloukichede der amazonnen de 2582 welke ghenouch onghelouelic ware. 2583 om zegghen. het en ware dattet vele scoon-2584re gesten dat becondeghen ende betughen 2585 Ende aldus zo verbeide hercules tot dat 2586 de doncker nacht vp handen quam. en-2587de te dier huere dat elc meende in zijn ruste 2588 te zijne zo spranc hij met sinen volke 2589 vuten scepen ende quam te lande ende de-2590de al omme tvier¹⁵ in steken daer hij leet 2591 zo dat daer groote moort gheschiede ende 2592 groot ghecrijsch in corter huere vp den 2593 ghonen dies hem niet en vermoeden noch 2594 daer vp niet voorzien en waren Alle wel-2595ke moort ende last van brande Nietjeghen-2596staende wie vanden amazonnen eerst 2597 vp de stringhen vander zee ghecommen con-2598ste daer de vianden vp quamen dat was 2599 de beste ende de cloucste ende deene en ver-2600beide der andre niet. Te diere zeluer tijd 2601 zo regneirde onder de amazonnen de conijn-2602ghinne othea die een vrauwe was van

15 2590 tvier: t klein tussengeschreven.

[fol. 49r]

2603grooter vromicheden ende die menich land 2604 verheert ende bedwonghen hadde. Ende was 2605 de moedre vander coninghinnen panthasi-2606lee daer of datmen noch hier naermaels 2607 zegghen zal. Deze othea was ghecroont 2608 naer de rijkelike conijnghinne anthiope 2609 die de amazonnen zo langhen tijdt beleet 2610 ende onderhouden hadden. in grooten be-2611wijze ende leeringhe van hantieringhen 2612 der wapenen. ende zeere wijs ende verre 2613 ziende in alle hueren zaken. Ende als de 2614 coninghinne othea vernam dat de grie-2615ken vp ghesleghen waren in huer land 2616 ende dat zijt al te nieuten deden daer zij 2617 toe quamen zo word zij zeere ontstelt en-2618de vergramt vp hemlieden ende dochte 2619 dat zij hemlieden dat diere ghenouch ver-2620coopen zoude. Ende dede al huere vrauwen 2621 te wapene Daer zoudmen wonderlike loo-2622pinghe ende ghecriel van vrauwen ghe-2623zien hebben zo te wapene zo te loopene zo 2624 te vergaderne elc onder de zijne. Maer te 2625 wijle dat deze wapeninghe ende verga-2626deringhe ghebuerde. ende de conijnghin-2627ne meende huer vrauwen in ordenantien 2628 ende in bataillen te stellene. zo warender 2629 twee vaillante cloucke maechden ondre 2630 andre zeere wel gheleert hantierende der 2631 wapenen. daer of dat de eene hiet mana-2632lippe ende dandre ypolite der conijnghin-2633ne othea zeere naer bestaende. Ende

[fol. 49v]

2634alzo haest als deze twee maegden ghewa-2635pent waren zo grepen zij de glauie jnde hand 2636 den schilt anden hals. ende tzweert ande zijde 2637 zonder yement te verbeidene. ende reden ghe 2638 streckens hals ter plecken waerd daer de 2639 vianden vp quamen ende met grooter hitte 2640 ende verwoethede de glauien gheuelt verco-2641zen de baerblijcxste vanden grieken dien zij 2642 zaghen. Te wetene manalippe vp hercules 2643 ende ypolite vp theseus ende waren die maech-2644den wel hittich ende verwoet ter wapenen 2645 dat scheen daer wel. waent* hoe sterc ende 2646 hoe clouc dat die rudders waren zo ghauen hem 2647 die maechden nochtan zulc hard ghemoet 2648 dat elke van hemlieden malcandren ter ne-2649dre trac ende stac. Maer eer zo stonden die 2650 maechden vp dan die rudders ende sloughen 2651 ter stond die hand ant zweerd den rudders 2652 met fellen slaghen an. Dus eist wel rede-2653lic datmen lof prijs ende eere spreke van 2654 tween zulken maechden als bij hemlieden 2655 tween de stercste ende de vroomste rudders 2656 die doe ter werelt waren ter nedre ghesteken 2657 waren. Ende hoe wel dattet niet wel ghe-2658loouelic en schijnt. zo eist nochtans wel te 2659 bemoedene dattet zo zij bi vele autentike man-2660nen die dat ghetughen ende verrekenen in 2661 hueren boucken. De welke aucteurs hem 2662 zeluen verwondren diere auenture excu-2663serende bijzondre hercules aenghezien zine 2664 vutnemende sterchede zegghende dattet wel

[fol. 50r]

2665mochte zijn bij sculden vanden peerde zo 2666 dattet bij crachte vanden harden ghemoe-2667te subbelde ende viel ende meenden hadde 2668 hadde* hercules te voet gheweist dat hij 2669 zo lichte niet te vellene gheweist en had-2670de zo zeere beschaemt waren deze twee 2671 rudders dat zij bij dezen tween maechden 2672 alzo gheuelt ende ter neder ghesteken wa-2673ren Maer daer omme en lieten zij niet je-2674ghen hemlieden langhen tijd te vechtene 2675 metten zweerde zo dat ten lesten deze twee 2676 maechden verwonnen worden ende gheuan-2677ghen. Van welker prijze hercules ende 2678 theseus zo grootelic gheheert ende ver-2679maert waren dat zij daer vooren niet en 2680 hadden willen hebben een stede van gou-2681de Ende leeden deze maechden in huere 2682 scepen daer zij in vertrocken om hemlie-2683den te rustene. daer zij deze maechden groo-2684telike eerden ende wies huerlieder blijs-2685schap ende meersde als zij deze maechden 2686 aenzaghen. die zo schoone ende zo beuallic 2687 waren. want noyt en prijzen ghehadt die 2688 hemlieden zo danckelic waren. Binnen 2689 dezen zo quam die conijnghinne othea 2690 met hueren here. Ende als zij verhoorde 2691 dat deze twee maechden gheuanghen 2692 waren zo was zij hertelile* bedrouft en-2693de zeere tonvreden. Maer vut duchte dat 2694 zij hadde dat deze twee maechden die ghe-2695uanghen waren te weers hebben mochten

[fol. 50v]

2696vp dat de grieken bestreden hadde. zo ver-2697trac zij een wijle ende zand twee van hue-2698ren edelen vrauwen an hercules ende 2699 theseus begheerende dat zij die twee edele 2700 maechden tot alzulken rantchoene stel-2701len wilden als hemlieden zelue ghelief-2702den ende de conijnghinne die zoudze los-2703sen hercules ende theseus die ontfinghen 2704 deze twee messagieren met grooter weer-2705den ende met grooter eeren ende andwoor-2706den hemlieden zeere zoetelic. waert dat 2707 zake dat de conijnghinne met hemlieden 2708 paix maken wilde. ende hemlieden belouen 2709 metgaders hueren andren edelen dat 2710 zij nemmermeer te gheenen daghe wapene 2711 an doen en zoude ieghen de grieken Maer 2712 dat zij tot eewighen goede gheurienden 2713 onderlinghe bliuen zouden. zij zouden 2714 huer deze twee maechden vry ende los 2715 weder gheuen zonder eenich raenchoen 2716 dan huerlieder wapene alleenlic. want 2717 die zo begheeren wij te behoudene ter 2718 eeren ende ter ghedijnckenesse van hem-2719lieden ende vander victorien die zij vp 2720 die maechden hadden ghehadt. Dus 2721 omme de voirseide twee maechden vut her-2722cules ende theseus handen weder te crij-2723ghene ende te verlossene. zo was de co-2724nijnghinne te vreden metten grieken 2725 paix te makene. zo verre datter tusschen 2726 ghesproken was ende beleet dat de voirseide

[fol. 51r]

2727coninghinne met grooter menichte van 2728 van* hueren edelen vrauwen ende maech-2729den zo rijckelike vercleet als noyt man 2730 en zach onghewapent te velde quam. daer 2731 de grieken waren. ende daer ghinghen 2732 hem die grieken tjeghen ende ontfingen-2733se met grooter weerden ende daer was de 2734 pais ghesloten ende gheuasticht met 2735 grooter vruechden Maer het deerde theseus 2736 zeere ypolite zijnre gheuanghene ouer 2737 te gheuene. want hijze met herten zee-2738re verzint hadde ende beuanghen was 2739 met huerer minnen. Dus bat hercules 2740 der conijnghinnen dat zij duer hem zo 2741 vele dade dat zij theseus in huwelike ga-2742ue ypoliten. twelke zij consenteirde ende 2743 theseus voerdeze met hem te zinen lande 2744 in grieken. ende daer was deze feeste ghe-2745houden. Deze zelue theseus die creech 2746 naermaels een kind bij zijnre conijnghin-2747nen ypolite. ende was gheheeten ypolitus 2748 ende worde een rudder verheuen ende 2749 van grooten daden. Ende als de niemare 2750 in grieken cam dat zij pais hadden met-2751ten amazonnen zo was daer groote jo-2752lijt ende blijscepe bedreuen. want zij nie-2753mende ter werelt en ontsaghen als de 2754 amazonnen.

[fol. 51v]

[miniatuur 19; volledig uitgevoerd]

Cap. 19

2755Vander conijnghinnen Panthasilee 2756 Hoe zij ten ontsette van troyen was

2757L Anghen tijd zo leifde deze 2758 othea in grooten voorspoe-2759de ende grootelike zo ver 2760 meersde zij dat rijke der 2761 amazonnen. ende zoe was 2762 zeere oud als zoe starf: 2763 Ende doe zij ouerleden was doe croon-2764den die amazonnen de edele vrauwe 2765 panthasilee des voirseide otheus doch-2766tre Dezer panthasileen noit ne ver-2767droot die hanthieringhe der wapenen

[fol. 52r]

2768Bij huer was trijcke der amazonnen meer 2769 ghebreed ende ghemeerst dan bij eenighen 2770 andren daer te vooren ende was zo ontsien 2771 van hueren vianden datse niement en dors-2772te verbeyden. Deze edele vrauwe was van 2773 zo hooghen moede dat zij huer noyt gheuen 2774 en wilde te manne Maer zij leedede den 2775 maechdeliken staet alzo langhe als zij 2776 leifde Jn dien tijden zo was de groote or-2777loghe tusschen de grieken ende die van 2778 troyen. Ende ouermits der grooter ver-2779maertheit die doe liep alle de werelt due-2780re vander grooter vromichede van Ector 2781 van troyen als vanden vroomsten ende 2782 vanden vutnemensten vander werelt 2783 in allen gratien. Ende alzo naer der wijzen 2784 zede yeghelijc bemijnt zeere zijns ghelijke 2785 zo waest met panthasilee die eene de 2786 vroomste de wijste ede* de duechdelicxste 2787 vrauwe was die doe leifde ende omme de 2788 mare die zij van Ector daghelicx hoorde zo 2789 beminde zij dien uterlike zeere in alre eer-2790baerheden. zo dat zij dien bouen allen din-2791ghen begheerde te ziene. Ende omme dat-2792te te vulcommene zo trac zij vut hueren 2793 rijcke met grooter menichte van hueren 2794 edelen vrauwen ende maechden zeere rijc-2795keliken ende costeliken ghewapent ende 2796 nam huere wech te troye waerd an. Ende 2797 hoe wel dat troye zeere verre van ama-2798zonnen was zo en verdroot nochtan den

[fol. 52v]

2799wech der vrauwen niet ouermids der groo-2800ter begheerte die zij hadde om ector te ziene 2801 Dus waest een goede wile eer deze pantha-2802silee met hueren ghezelsche* conste te tro-2803yen gheraken Maer eer zij te troyen conste 2804 gheraken zo hadde achilles ector bij ghela-2805ghende list inden strijd versleghen ende 2806 was dood. Nietmin zo ontfinc de conijnc 2807 piramus ende zijn conijnghinne ende 2808 van hueren edelen. deze panthasilee en-2809de huer gheselscip te troyen zeere hoogheli-2810ke ende zeere weerdelike Maer zo zeere deer-2811det panthasilee dat zij ector niet leuende 2812 gheuonden noch ghezien en hadde dat 2813 huerer herten gheene vruecht in en ghijnc 2814 ende van drucke zo en conste zij huer niet 2815 ghestillen. twelke aensiende de conijnc 2816 pyramus ende zijn cueninghinne wel we-2817tende dat zij der voirseide panthasileen. Ector 2818 hueren zuene niet leuende ghetooghen 2819 en consten beloofden huer dat zij huer dien 2820 dood tooghen zoude ende leedense ten tem-2821ple daer zij zijn sepulture hadden ghedaen 2822 maken. zo rijke ende zo costelic dat noyt 2823 gheene hystorie van rikeliker noch van 2824 costeliker en sprac. want daer stond een 2825 schoon tabernacle van pueren goude. en-2826de van ghesteenten voor den grooten outaer 2827 van hueren goden ende daer zat dat doode 2828 lichame van ector ghebalsemt in eenen 2829 costeliken zetele ende daer in zat hij met

[fol. 53r]

2830zinen zwerde in zijn hand als of hij noch 2831 leuende hadde ghezijn Ende scheen dat zijn 2832 fier aenschijn noch te dier stond de grie-2833ken dreechde ende was vercleet met eenen 2834 zeere rijkeliken guldenen lakene gheboort 2835 met ghesteenten hanghende ende strecken-2836de tot up der eerden zo datmen zijn leden 2837 niet neder waert zien en mochte De wel-2838ke nochtan alle ghebalsemt waren ende 2839 roken zo uterliken wel dat elken mein-2840sche helpen mochte. Daer hilden de troye-2841nen dat lichame van hector in alzo grooter 2842 eeren ende in alzo grooter weerden als eenich 2843 van hueren goden met waslichte ende met 2844 grooter claerheden ende die rijcdom die daer 2845 was die was onsprekelic. Ende ter stond 2846 dat panthasilee in dat tabernacle trac. ende 2847 zij dat doode lichame van ector aensach. zo 2848 viel zij voor hem up huere knyen nedre ende 2849 groeteden als of hij noch leuende hadde ghe-2850zijn ende doe stond hij weder vp ende ghijnc 2851 hem naerdre ende bezachene in zijn aenschijn 2852 zeere clouc ende starkelic ende word tranen-2853de ende zeide. O edele prince hoe heift huer 2854 auenture zo stranghe ende zo contrarie tu-2855waert ghegheuen. ende dat ic bij hu niet en 2856 was als die verradere uwen edelen persoon be-2857laghede jc hope het en ware aldus niet ver-2858gaen jc en hadde hu wel bescud. ende waert 2859 dat hij noch leuende ware jc zoude uwe dood 2860 vp hem wel durren wreken. Ende den druc

[fol. 53v]

2861ende de deernesse die ic int herte draghe dat 2862 jc hu in dezen pointe zie ende ghij niet jeghen 2863 my spreken en moecht dien ic vut mare die 2864 ic dicwille van hu ghehoort hebbe zo zeere ver-2865zint hadde. ende zo groote begheerte hadde hu 2866 leuende te ziene Maer naer dien dat fortune 2867 aldus gheift. ende dattet anders niet wezen en 2868 mach. zo zweeric bij alle den goden daer wij 2869 an gheloouen ende beloue hu edele prince dat 2870 alzo langhe als ic nemmermeer leue. zo zal 2871 bij my uwe dood vp de grieken ghewroken wor-2872den. Aldus knielde panthasilee voor den dooden 2873 lichame van ector ende sprac hem toe als of hij 2874 leuende hadde ghezijn. twelke de conijnck pi-2875ramus ende zijnre conijnghinne ende alle zij-2876nen edelen zo zeere deerde dat zij alle van 2877 drucke weenden. ende ghinghen van danen 2878 om dat zijt niet ghezien en mochten. Maer ten 2879 hende zo cussede panthasilee den hand van 2880 Ector daer hij tzweert in hilt en zeide. O 2881 vutnemende ridderlic prince wat mochte 2882 hu leuen betooghen wat ghij waert als de 2883 representatie van uwen dooden lichame zo 2884 merkeliken betucht uwe groote hoochede: 2885 Ende ten eersten dat zij mochte zo trac zij te 2886 wapene met hueren vrauwen ende maechden 2887 vute der stede van troyen ter plecken waert 2888 daer de grieken troyen beleghen hadden won-2889der waest wat zij daer bedreef. ende es te 2890 ghelouene hadzij langhe gheleift daer en 2891 hadde nemmermeer griec in grieken ghekeert

[fol. 54r]

2892Pirrus achilles zuene een wonderlic sterc 2893 ende vroom ruddre dien slouch zij ter nedre 2894 ende zij slouchene ende zij quetstene zo grief-2895lic ende zo zeere datmen anders niet en wis-2896te dan dat hij ware dood. nietselfs zijn volc 2897 die namene huer ouer dood. waer omme 2898 zij grooten rauwe bedreuen. want up hem 2899 naest achilles zinen vadre stond alle huere 2900 troost. Dus drouch panthasilee gramscip 2901 vp achilles dat betooghde zij wel an pirrus 2902 zinen zone Maer ten hende hoe wel dat de 2903 voirseide panthasilee met hueren vrauwen 2904 ende maechden menighe stranghe dach-2905uaert ghehad hadden inde wapeninghe 2906 ende zij dies duercommen was zo bequam 2907 ende ghenas pirrus van zinen quetsen. 2908 ende ouermits den spijt der scaemte ende 2909 den toorne die hij hadde in zijn herte dat 2910 hij van eenre vrauwe alzo berecht hadde 2911 ghezijn. ende hij voor zo vroom een rudder 2912 ghehouden was. dede ghebod alle zinen lie-2913den dat zij in gheenre wijs hem zeluen tot 2914 andren zaken en ghauen dan alleenlic 2915 deze panthasilee te bringhene ende vut 2916 den meesten hoope van hueren vrauwen 2917 te ghecrighene zo dat die vrauwen huer niet 2918 en mochten te hulpen ghecommen want 2919 hijze zelue metter hand ontliuen wilde 2920 omme te hoogheliker zijnen toorne te wre-2921kene belouede hemlieden waert dat zij 2922 dat toebringhen conden of mochten dat

[fol. 54v]

2923hij hemlieden dat grooteliken verghelden 2924 zoude. vele tijds ende vele aerbeits deden de-2925ze pirrus lieden eer zij dat wel te wercke 2926 ghebringhen consten. want omme die 2927 veruaerlike slaghen die panthasilee 2928 slouch zo en durste niement wel bij huer 2929 commen niet min ten utersten als de gho-2930ne die up gheene andre zake vte en wa-2931ren dan om huer te crijghene zo wach-2932teden pirrus lieden vp eenen dach dat de 2933 voirseide panthasilee zo vele crachten van 2934 wapeninghen ghedaen hadde dattet 2935 ghenouch gheweist voor Ector of voor den 2936 vroomsten rudder die wezen mochte. en-2937de zij met allen tenden was. zo quamen 2938 an met grooter cracht ende beringhense 2939 ende spletense alleene vte den here van 2940 hueren vrauwen ende maechden. ende 2941 weerden die dat zij huer niet te hulpen 2942 commen en consten. Ende daer word pantha-2943silee van allen zijden zo zwaerlike beuoch-2944ten dat zij huer bouen dien zeere cloucke-2945like weerde dat alle huere wapene en-2946de harnasch in sticken ghehauwen was 2947 ende zonderlinghe een groot stick van 2948 hueren helme. Ende als pirrus zach dat 2949 hueren helm alzo in sticken was ende hij 2950 dat schoone guldin haer daer duere zach 2951 hanghen blijckende zo trac hij bet an. ende 2952 slouch eenen zo grooten slach vp haer 2953 hooft dat hij huer dat hooft ende de hers-

[fol. 55r]

2954senen cloofde. ende alzo verslouch hij die 2955 vaillante panthasilee. twelc een groot 2956 verlies was voor den troyenen ende voor huer 2957 rijke ende daer grooten rauwe omme dre-2958uen alst redelic was want noyt daer naer 2959 gheen dies ghelike en regneirde onder de 2960 amazonnen Doe namen die vrauwen ende 2961 die maechden dat dode lichame van pantha-2962silee ende voerden dat met grooten drucke 2963 in amazonnen. Ende alzo du hooren 2964 muechs. zo began eerst dat rijke ende die 2965 regnatie vanden vrauwen in grooter macht 2966 ende in grooter hoocheden ende gheduerde 2967 meer dan viij^C. iaer. ghelijc du dat wel mer-2968ken muechs bider hystorie biden tijde die 2969 loopen mochte van dies dat zij eerst begon-2970sten toter tijd dat de groote alexander al 2971 de werelt vercreech ende begheerde bynnen 2972 wiens tijde het blijct dat doe noch stond 2973 ende gheduerde het rijke ende de regnatie 2974 vanden amazonnen. want de hystorie van 2975 alexandre. vte gheift hoe dat hij bider co-2976ninghinnen al daer onthaelt ende ontfan-2977ghen was. ende alexander was langhe 2978 naer de destruxie van troyen wel omtrent 2979 iiij^C. Jaer of meer naer dat roome eerst ghe-2980sticht was. twelke noch langhe naer de 2981 destruxie van troyen was. Ende aldus 2982 wilstu dy zeluen daer in veronledeghen en-2983de bezouken de ystorien ende berekenen den 2984 tijd du zuls vinden dat rijke ende de regnatie

[fol. 55v]

2985der vrauwen gheduert hebbende mene-2986ghen eeweghen tijd vte dien rijke zuls-2987tu ooc vinden. dat bynnen allen den rijken 2988 ende heerlicheden die doe ter werelt waren 2989 men gheene zo schoone ystorien van ghee-2990nen prince en bescrijft. of die zo groote fai-2991ten van wapenen hebben ghedaen als de 2992 conijnghinne vanden amazonnen dede met 2993 hueren maechden ende vrauwen.

[miniatuur 20; niet uitgevoerd]

Cap. 20

2994Vander edelre vrauwen Ceno-2995bie cuenighinne van palminernes

2996N Iet alleenlic en bescrijft men 2997 vanden vaillanten amazon-2998nen waer bij niet te min ver-2999maert wezen en zal die clou-3000ke vrauwe cenobie cuenighinne van palmi-

[fol. 56r]

3001nernes ghecommen vanden edelen bloede 3002 van protholomeus conijnc van egypten 3003 De vromichede van dezer vrauwen ende de 3004 gheneghentheit die zij hadde ter wapenen 3005 in huerer joncheit bleec opembaer. want 3006 alzo houde als zij eenighe stercheit creech 3007 zo en conste huer niement dat verbidden 3008 dat zij in eenighe beslotene stede of castee-3009le ghebleuen hadde maer beslouch huer 3010 wuenste ende huer habitatie in busschen of 3011 in foreesten. ende daer ghijnc zij met zweer-3012den ende met darden ghewapent zeere ne-3013renstelic jaghende allerande wilt als her-3014ten ende hinden. Ende daer zo bestond leeu-3015wen ende beeren ende alle manieren van 3016 wilden beesten te beuechtene ende verniel-3017deze zonder eenighe vreeze noch coude noch 3018 hitte en mochte huer deeren ende altoos 3019 zo liep zij up de eerde. ende waer de busschen 3020 of de foreesten ten eenlicxsten of ten onzien-3021licxsten waren daer wilde zij altoos zijn: 3022 Deze maecht noyt en achtede. maer versma-3023dede alle vleeschelike minne. ende langhen 3024 tijd zo ontseide zoe te huwene als de ghone 3025 die huer zuuerheit houden wilde al huer 3026 leuen. Maer ten hende zo word van hueren 3027 ouders bedwonghen in huwelike te neme-3028ne den conijnc van palminernes. Deze 3029 jonghe maecht was van zo vutnemen-3030der schoonheit van aenschijne ende van 3031 lichame datmen doe huers ghelijcx niet

[fol. 56v]

3032en vand. ende nochtan zo en achte zij up 3033 huer schoonheit niet Maer fortune wert 3034 zo tot huer gheneghen dat zij huer van 3035 eenen man versach alzulc als zij vrau-3036we was in conditien deze huer man was 3037 gheheeten Odonet ende was een mach-3038tich conijnc ende altoos in wille ter wape-3039ne te vercrighene al orienten ende datter 3040 omtrent lach. Item tien tijden zo hilt va-3041lerius dat roomsche rijcke ende was ghe-3042uanghen van zinen vadre de conijnc van 3043 perssen. De welke alle zijn macht verga-3044dert hadde jeghen den conijnc van palm-3045inernes. Ende Cenobie die up huere schoon-3046heit niet vele en achtede die gaf huer 3047 zeluen ter wapeninghe met hueren 3048 cuenijnck omme hem zijn last te helpen 3049 draghene. Deze conijnck die hadde eenen 3050 zone ghehad bij eenen andren wiue ghe-3051heeten herodee. Den welken zone hij 3052 ghestelt hadde omme te bewaerne de 3053 auantgarde van eenen deele van zinen 3054 volke jeghen den conijnck die doe bezat 3055 mesopotaine. ende tdander deel van sinen 3056 volke zand hij met zinen wiue cenobie 3057 met grooter menichte van rudderschepe 3058 ende hij trac ouer dander zijde metter der-3059der partien van zinen volke. zo verre dat 3060 deze edele vrauwe cenobie huer ter wa-3061pene zo vromelic quitede dat zij meni-3062ghen strijd jeghen den conijnck van perssen

[fol. 57r]

3063wan ende dede zo vele dat zij dat rijke 3064 van mesopotaine ter subiectie van huer 3065 ende van hueren man brochte. Ende tselfs 3066 de conijnck sapore dien beleit zij in zijn 3067 eyghin stede ende vijnc dien met crachte 3068 ende alle zine concubinen daer zij grooten 3069 scad of ghecreech. Ende corts daer naer 3070 zo ghebuerdet dat huer man odonet ver-3071sleghen wordt. van eenen van zinen bloe-3072de vp hope dat rijke te bezittene maer 3073 het en quam hem te gheenre vrome want 3074 hem dat cenobie wel beweerde. want zij 3075 vter name van hueren kindren die noch 3076 zeere jonc waren dat rijke zelue aenvaer-3077de ende nam possessie ende tbestier vanden 3078 rijcke duechdelike ende vut goeder her-3079ten. ende dat regierde zij met zo grooten 3080 liste dat valerius ende claudius beede 3081 roomsche cuenijnghen. hoe wel dat zij 3082 eene partie van orienten bezaten zo en 3083 dursten zij nochtan jeghen huer niet 3084 steken. noch desghelijcx de egyptienen. 3085 noch die van arabien noch die van arme-3086nien. mids dat zij huer macht ende huer 3087 fierichede zo ontsaghen. dattet hemlie-3088den ghenouch was dat zij de palen van 3089 hueren contreen bewaren ende behouden 3090 mochten zo wijzelic conste huer deze 3091 vrauwe onderdraghen dat zij van hue-3092ren princen wel gheheert was van hue-3093ren volke gheobediert ende ghemint

[fol. 57v]

3094ende ontzien van hueren vianden. Ende 3095 als zij reed inde wapene. twelke dicwille 3096 ghebuerde zo en sprac zij jeghen die van 3097 hueren here niet zij en hadde den helm int 3098 hooft. Noch zij en dede huer nemmermeer 3099 te strijde te waghen noch in orsbaren voe-3100ren ghelijc de conijnghinnen plaghen te 3101 doene te dien tijden Maer altoos reed zij te 3102 peerde ende dicwille reed zij ombekent ghe-3103lijc yement anders van hueren heere om-3104me huere vianden te bespiene. Ende alzo 3105 deze vrauwe allen heeren ende rudderen 3106 die doe waren bouen ghijnc. ende passeirde 3107 in consten ende hantieringhen der wape-3108ninghen zo passeirde zij ende te bouen 3109 ghijnc allen vrauwen in goeden zeden en-3110de eerbaerheden ende soberheden van leue-3111ne Dat nochtan nietjeghenstaende zo de-3112de zij menighe groote vergaderinghe zo 3113 vanden hueren zo vanden vreimdem ende 3114 dan zo hilt alle manieren van hoocheden 3115 die eenre cuenijnghinne toebehoort. ende 3116 was zeere milde van vele schoone ghiften 3117 ende juweelen te gheuene. ende zeere wel 3118 conste zij huer volc tot huerwaert trec-3119ken in minnen ende in onderdanicheden 3120 Deze vrauwe was ooc van grooter zuuer-3121hede. want niet alleenlic zo en hantier-3122de zij gheenen andren man dan hueren 3123 heere Maer bij hueren heere zo wilde zij lig-3124ghen noch slapen dan om vrucht te hebbene

[fol. 58r]

3125ende dat bewees zij wel openbaerlic. want 3126 zij bij hueren heere nemmermeer en sliep noch 3127 en verkeerde achter dien dat zij besief dat 3128 zij beurucht was. Ende te dien hende dat 3129 alle huer vutwendich wezen vulcommelike 3130 gheleke ende ghedrouche tot hueren jnwen-3131deghen wezene zo en wilde zij niet dat ee-3132nich luxurieux noch wanzedich meinsche 3133 en verkeerde binnen hueren houe Maer wil-3134de dat alle de ghone die huere gratie begheer-3135den duechdelic waren ende vul zeden. ende 3136 zelue zo drouch zij elken eere naer zijnder 3137 duecht. ende niet naer zijn rijcdom of naer 3138 zijn ofcomste. ende altoos leifde zij naer co-3139nijnclike costume als keyserinne bij grooter 3140 hoocheit naer der wijs ende maniere die 3141 proffitelicxste wezen mochte onder den 3142 edelen. zeere grootelike was zij voorzien van 3143 schoonen guldenen juweelen ende van cos-3144teliken ghesteenten. ende zij vergaderde 3145 grooten scad ende tresoren van hueren ey-3146ghenen goede zonder huere ondersaten of 3147 andren eenighen ouerlast of exactie te 3148 doene. ende zo mildelic gaf zijt daert van 3149 noode ende wel besteit was. dat men ghee* 3150 zo hopeliken prince en vand noch van groo-3151ter hoocheden in leeringhen was zij zeere 3152 gheprezen ende zeere neerenstelic gaf zij 3153 huer daer toe ende wilde gheleert zijn van 3154 van* longuy den philozophe die huer 3155 meester was. ende conste beede latijn ende

[fol. 58v]

3156griecx. waer bij zij zelue alle ystorien jnt 3157 corte bescreef zeere bescheedelic ende met 3158 grooten attente ende wilde dat alle huere 3159 kindren die zij zelue voedede. alzo gheleert 3160 ende beweicht worden. Nv beziet dochtre 3161 ende bemerct ofstu van eenighen prince 3162 oft ruddere zo vele verhoort hebs jnt ghe-3163meene in allen duechden.

[miniatuur 21; niet uitgevoerd]

Cap. 21

3164Van arkemesie Coninghinne van akaire

3165W At zullen wij min van an-3166dren vrauwen zegghen 3167 ende zonderlinghe vander 3168 vutnemender arkemesie 3169 conijnghinne van akaire 3170 De welke naer dat de

[fol. 59r]

3171conijnc mansole huer man ghebleuen 3172 was dien zij vut zo grooter liefden bemin-3173de ghelijc dy hier naermaels noch zal 3174 bewezen zijn in payse ende in bewijze bleef 3175 van huers mans rijke. ende was een vrau-3176we vul duechden van goeder zede wijs en-3177de voordachtich. ende daer toe zo was zoe zo 3178 clouc ende zo onuersaecht jnder wapeninghe 3179 ende zo menighe victorie vercreech dat huer-3180re vermaerthede zeere verre liep omme dies-3181wille dat zij hueren wedewe stoel zo heer-3182like regierde menich warf trac zij ter wa-3183pene ende zonderlinghe ten tween reysen 3184 Te wetene eens om huer landscip te bescher-3185mene ende een ander reyse om ghetrau-3186wichede ende belofte te onderhoudene 3187 Deerste reyze was doe de conijnc man-3188sole huer man ghebleuen was ende die 3189 van rodes die zeer bij hueren rijcke pael-3190den grooten nijt ende spijt hadden dat 3191 een vrauwe bewijnd ende heerlichede had-3192de vp trijcke van akaire. ende daer omme 3193 vp hope dat zij die verdriuen zouden ende 3194 het rijcke vercrijghen zoude quamen int 3195 rijcke met grooter wapeninghe ende me-3196nichte van scepen ende sloughen vp ter 3197 stede van atannassen die deze vrauwe 3198 hadde ligghende vp de stringhen vander 3199 zee. ende was beleghen vp eene hooghe 3200 ende stercke plaetse gheheeten akaire. 3201 Ende die stede die hadde twee hauenen

[fol. 59v]

3202Te wetene een hauene bedect binnen der 3203 stede ghelijc Mime ende was zeere nau-3204we. ende van diere mochtmen vutghaen 3205 ende in ghaen ten palayse zonder dat ye-3206ment van bynnen of van buten der stede 3207 dat mochte gheware gheworden. Ende 3208 dander was een groote ende ghemeene ha-3209uene rechts ande mueren vander stede. 3210 Ende als deze wijze arkemesie vernam bij 3211 hueren bespijers dat huere vianden vp huer 3212 quamen zo dede zij huer volc wapenen ende 3213 dede dat tscepe. jnde cleene hauene by se-3214crete sciplieden. die zij daer toe hadde doen 3215 zeidsy den ghonen van bynnen der stede 3216 daer zij huer vulmaectelike in betrauwe-3217de. als dat zij met hueren volke alzo in de 3218 hauene wezen zoude. Ende als die van ro-3219des binnen der stede wezen zouden. dat 3220 die van binnen huer alzulc teeken gheuen 3221 zouden als zij hemlieden zeide. dat dan 3222 die van binnen ten mueren vander stede 3223 gaen zouden ende gheuen teeken van 3224 payse ende van minnen dien van rodes 3225 ende roupense dat zij boudelic binnen 3226 der stede quamen. ende sie bestoormden 3227 ende zijlieden zouden hem de stede vp ghe-3228uen. Ende te wijle dat die van binnen 3229 der stede hier mede besich waren zo trac 3230 arkemesie met hueren volke vte der 3231 voorseide cleender hauenen ter zee waert 3232 in zonder dats de vianden yet gheware

[fol. 60r]

3233worden. Ende doe die van rodes bynnen der 3234 stede ghecommen waren zo lieten zij dat 3235 arkemesie bij teekene weten ende doe 3236 keerde zij ter stond inde groote hauene ende 3237 nam alle der vianden scepen die zij daer 3238 vand ende quam daer mede ter stede waert 3239 in. ende daer beuacht zij die van rodes van 3240 allen zijden zo verre dat zij die alle verslouch 3241 ende te nieuten brochte. voortmeer ende bo-3242uen dien zo hadde deze arkemesie vele meer-3243dre victorie dan. die. want als die van 3244 rodes binnen der stede alle versleghen wa-3245ren zo trac zij met hueren volke inde scepen 3246 van die van rodes. ende voer daer mede te 3247 rodes waerd. ende stac vut teekene van vic-3248torie als of zij gheweist hadden die van 3249 rodes die metter proyen thuus ghecom-3250men hadden. Ende als die van rodes huer 3251 scepen vernamen meenende dattet huer-3252lieder volc ware dat metter victorie we-3253der thuus quame. zo deden zij alle huere 3254 poorten ende passagen opene. ende lietense 3255 in commen. Ende alzo trac arkemesie in ro-3256des zonder stoot. ende stede* zom van hue-3257ren volke omme de hauene te wachtene ende 3258 te houdene ende metten andren volke zo 3259 trac zij ter stond ten palaise. ende daer 3260 vijnc zij ende verslouch alle de edele van 3261 rodes. ende alzo wan zij tpalays ende de 3262 stede van rodes des hem die van rodes niet 3263 en bemoeden. ende van dier tijd voort zo bleef

[fol. 60v]

3264rodes in huer bedwanc ende in huer tribuut 3265 ende stelde daer in van hueren volke alzuc* 3266 als huer gheliefde om dat van huerent we-3267ghe te bewaerne ende zij vertrac van da-3268nen. Maer eer zij van daer vertrac zo dede 3269 zij daer binnen der stede vp rechten twee 3270 motalen beilden. daer of deene bediede 3271 ende representeirde de stede van rodes als 3272 huer verwonnene. Die tweetste reyze 3273 ende een vanden notabelsten faiten die 3274 zij ye dede. dat was als de conijnck van 3275 perssen met alle zijnre macht ghecommen 3276 was vp die van acedemones ende hij. 3277 zijn volc al omme ghespreet hadde bynnen 3278 den lande te voet ende te peerde. ende hij de 3279 hauene gheheel besleghen hadde met zij-3280nen scepen zo dat die van acedomes noch 3281 vut noch in en mochten meenende al grie-3282ken te bederuene of te beheerne. ende die 3283 van acedomes met grooten liste zonden 3284 an arkemesie om troost ende om hulpe 3285 van huer te hebbene. Ten welken ontset-3286te zij niet alleenlic huer volc en zand maer 3287 zelue trac metten liue daer zij hueren 3288 cand te lande zo wel bewaerde dattet 3289 al voor huer weec. dat huer toequam. 3290 Ende naer dien dat zij te lande alzulke 3291 victorie ghehad hadde zo trac zij weder 3292 bynnen hueren scepen ende voor den sce-3293pen tjeghen vanden vianden tot vp de 3294 coste van salemen daer zij den vianden

[fol. 61r]

3295weder strijd leuerde. Ende als zij ten strancx-3296sten stonden ende vochten. zo vertrooste zij 3297 huere edelen ende sprac hem toe zegghen-3298de. wel an ghij heeren ende mijn lieue 3299 broeders quijt hu heden alzo dat ons de 3300 eere bliue. ende verdient hier lof ende 3301 pris ende mijn scad en zal hu niet ghe-3302breken. Ende met dien hadde zij victorie 3303 te lande ghecreghen. zo ghecreegh zij ooc 3304 victorie ter zee. Ende de conijnc van per-3305sen met cleenen menichte van volke ont-3306vloot ende ontquam met grooter scanden 3307 want ontallic volc hadde. ende in alzo 3308 grooter menichte dat als hij met zijnen 3309 volke yewers lijden zoude daer watre 3310 of fonteynen waren. die watren ende 3311 fonteynen stonden en beifden van groo-3312te dueminghen van volke. Ende al-3313dus zo ghecreech deze edele vrauwe al 3314 omme victorie ende met grooter vruecht 3315 vertrac tot hueren lande. ghecroont met 3316 eeren

Cap. 22

3317Hier naer volcht vander edelre 3318 vrauwe libie die moeder was 3319 vanden vaillanten ruddre Cyrus.

[fol. 61v]

[miniatuur 22; niet uitgevoerd]

3320E nde hoe wel dat deze edele 3321 vrauwe libie in persoone 3322 zelue niet ter wapene en 3323 trac zo was zij nochtan 3324 wel te prijsene omme dies-3325wille dat zij Cyrus hue-3326ren zone te strijde dede weder keeren alzo 3327 du hooren zuls. Deze cyrus was in zij-3328nen tijden een vanden vroomsten princen 3329 van tkeysers houe van Constantinoble 3330 een rudder van grooter schoonheyt. ende 3331 zeere wel bezocht ter wapene. ende 3332 daer toe bijden goeden onderwijze ende 3333 beleedinghe van dezer edelre vrauwe

[fol. 62r]

3334zijnre moedre zeere duechdelic ende van 3335 goeden zeden het ghebuerde dat een prin-3336ce gheheeten adonaste. vploop dede den 3337 rommainen omme die te verderuene ende al 3338 ytalie hadde hij gheconnen. Ende alzo de 3339 rommainen raed troost ende hulpe begheerden 3340 ende zochten anden keyser van constanti-3341noble ende de keysere hemlieden zand dezen 3342 Cyrus als een den vroomsten ende den clouc-3343sten prince van zinen houe metgaders meer 3344 andren gheleert ter wapenijnghe. Maer 3345 doe deze Cyrus te strijde vechten zoude je-3346ghen adonast ende zijn ghezelscip zo viel for-3347tune hem contrarie. dat hem de vreeze 3348 dwanc wech te loopene ende vloo ter ste-3349de van rauenne. Ende als die edele ende 3350 wijze vrauwe zijn moedre vernam dat 3351 huer zone Cyrus alzo met oneeren vte den 3352 strijde gheuloden was doen worde zoe zeere 3353 bezwaerd int herte aenziende dat gheen 3354 meerder schande noch verwijt wezen en 3355 mochte in eenen rudder dan te vliene 3356 vter bataelge zo leide zij hand ouer her-3357te ende liet varen alle compassie ende deer-3358nesse die zij als moeder vp de dood van 3359 hueren zone hebben mochte zo dat zij lie-3360uer hadde huren zuene in eeren te ziene ver-3361sleghen dan hij alzulke scande beghinghe 3362 Dus liep zij haestelike hueren zone tje-3363ghen ende verbad hem vriendelike dat 3364 hij hem zeluen niet onneeren en wilde in

[fol. 62v]

3365zulken verwoetscepe. maer dat hij weder 3366 zijn volc verzaemde ende keerde weder ter 3367 bataelge. Ende alzo Cyrus van scaemten 3368 jegens zijnre moeder gheen worden en 3369 hilt. Deze vrauwe ontsteken van rechter 3370 gramscip. die hief huer cleedren vooren 3371 vp. ende zeide kind du en hebs hier nieu-3372wers te vliene of du en loops weder in 3373 den lichame. daer du vte ghecommen bes 3374 Doe worde cyrus noch vele meer beschaemt 3375 ende ter stond zo keerde hij hem omme ende 3376 verzaemde zijn volc ende keerde weder ten 3377 strijde. jnden welken strijt hij hittelic vacht 3378 vut schaemten vanden worden die hem 3379 zijn moeder ghezeit hadde dat hijt al ver-3380slouch ende verjaechde dat hem toequam 3381 ende wan den strijd. Ende aldus zo was 3382 al ytalien behouden biden middele en-3383de rade van dezer vrauwen. daer zij 3384 te vooren in grooten dangiere was ver-3385loren ende verdoruen te zijne. Ende dit 3386 dijnct my meer sculdich toe te gheuen 3387 te wezen der moedre dan den kinde.

Cap. 23

3388Hier naer volcht vander Edelre 3389 Conijnghinne Fredegonde

[fol. 63r]

[miniatuur 23; volledig uitgevoerd]

3390D Eze conijnghinne fredegon-3391de daer ic hu hier vooren of 3392 ghesproken hebbe was 3393 van alzo grooter cloucheit 3394 alsmen hooren mach aen-3395gaende der wapeninghe 3396 want alzo ghij te vooren ghehoort hebt 3397 hoe dat zij wedewe ghebleuen was van-3398den conijnc cilperijch. daer zij eenen zone 3399 af behilt ende hiet clotarius. De welke 3400 te diere tijd noch zo jonc was dat hij noch 3401 zoech der moedre borsten. Ende het conijnc-3402rijke was ontseit van oorloghen. Doe 3403 sprac zij hueren edelen toe in dezer ma-3404nieren. ghij heeren en versaecht hu niet

[fol. 63v]

3405voor de menichte van onzen vianden die 3406 ons ontseit hebben ende ons commen besto-3407ken. want ic hebbe een clouckicheit ghe-3408peinst. biden welken dat wijze wel vergal-3409len ende verrasschen zullen vp dat ghij my 3410 gheloouen wilt. Aldus ic zal alle vrau-3411welike ontsiene ende vreeze laten varen 3412 ende ic zal mijn herte ende mijn lichame ver-3413wapenen met manliker stouticheden ten 3414 hende dat ic uwer alre moet te bet doe 3415 wassen vut compassien van uwen jon-3416ghen cuenijnc. Ende daer omme zo zal jc 3417 al omme vooren gaen hem hebbende altoos 3418 tusschen mijn borsten ende alzo zuldy my 3419 volghen ende al dat ic hu zegghen zal dat 3420 zuldy doen. Doe andwoorden huer die 3421 baroenen ende die heeren dat zij dat gheer-3422ne doen zouden ende vulcommen. Doe dede 3423 deze edele vrauwe al dat heer vergaderen 3424 ende zij stelde huer vooren wel te paerde 3425 met hueren kindekine tusschen hueren 3426 borsten ende huer edelen naer huer. Ende 3427 alzo reden zij tot hueren vianden waerd 3428 zo langhe dat hem de nacht vp handen 3429 quam ende doe ghinghen zij hem herber-3430ghen in eenen foreest. ende doen zij bynnen 3431 den foreeste waren doe velden zij groote 3432 tacken van meyen vanden boomen. ende 3433 daer mede decten zij hem ende de peerden 3434 ende huerer zom die hinghen bellekins 3435 an huer peerden rechts oft peerden hadden

[fol. 64r]

3436ghezijn die ter weede ghinghen ende in 3437 dezer manieren zo reden zij zo verre dat 3438 zij biden vianden quamen. Ende altoos 3439 reed deze vrauwe vooren met cloucken 3440 moede huer kind inden aerm ende hueren 3441 edelen altoos vermanende met zoeten wor-3442den ende beloften des zij te meer deernessen 3443 ende compassien up huer ende vp den 3444 jonghen hadden. Ende waren dies vele 3445 te bet ghemoet om huer recht te volghe-3446ne tot der dood. Ende altoos der edelre vrau-3447wen dochte dat zij naer ghenouch was 3448 den vianden om hemlieden uploop te doene 3449 zo bleef zij daer rustende ende stopten 3450 huer bellen tot den daghe. Ende als de 3451 dach hem opembaerde. ende de ghone 3452 die de wake ende het awet deden vanden 3453 vianden die gheware worden zo begonden 3454 zij jeghen malcandren te zegghene. wat 3455 hau ziet hier groot wondre want ghiste-3456ren auond zo en was hier noch gheen bosch 3457 noch foreest omtrent ons ende ziet hier 3458 eenen grooten dicken bosch. Ende andre 3459 zeiden ende andwoirden daer up dat die 3460 busch of dat foreest daer moeste ouer lanc 3461 ghestaen hebben. Maer dat zij zo verdarent 3462 waren dat zijs gheenen ghoom ghesle-3463ghen en hadden. want anders zo en mocht 3464 niet zijn. Ende alzo die wakers jeghens 3465 malcanderen stonden en spraken ende 3466 zij dies zeere cleene bemoededen zo dede

[fol. 64v]

3467de cuenijnghinne met grooter haeste 3468 ende met grooter drust alle de meyen 3469 of werpen ende daer te vooren scheent 3470 een busch of een foreest te wezene ende 3471 dat bleec doe al volc van wapenen te zij-3472ne ende alzo dede zij vploop hueren vianden 3473 zo haest ende zo onuersien. dat de vianden 3474 noch alle te rusten waren ende zo vele 3475 moeten niet en hadden dat zij hemlieden 3476 wapenen mochten ende dus zo slouch 3477 de cuenijnghinne met hueren volke 3478 inde herberghen ende logisten vanden 3479 vianden ende versloughense alle ter 3480 dood. Ende bij dezen weghe ende liste 3481 van dezer cuenijnghinne fredegonde 3482 creghen zij victorie ende bleuen in payze

[miniatuur 24; volledig uitgevoerd]

[fol. 65r]

Cap. 24

3483Vander maecht Camille:

3484V An vele cloucke ende ghe-3485leerde mocht ic hu zegghen 3486 maer niet te min en mach 3487 ic zegghen van dezer edel-3488re maecht Camille. Deze 3489 Camille was een dochtre 3490 vanden ouden cuenijnc van vosques ghe-3491heeten machabius. Corts naer dat deze 3492 camille gheboren was doe starf de cue-3493ninghinne huer moedre. Ende alzo hou-3494de als de cuenijnghinne ghestoruen was 3495 doe was deze cuenijnc van zijnder croo-3496ne ontherft van zijns zelfs vrienden en-3497de maghen zo stranghelic onthaelt dat 3498 hij van noodsweghen om zijn lijf te ber-3499ghen ende te behoudene. vte den lande 3500 dolen moeste. ende en drouch anders gheen 3501 juweelen met hem dan zijn dochtre deze 3502 camille dien hij beminde bouen alle dijnc 3503 Ende up een tijd dat hij aldus dolen ghijnc 3504 zo ghebuerdet dat hij quam daer hij ouer 3505 een riuiere moeste wezen van ancxste 3506 dat hij van zinen vianden veruolcht 3507 mochte worden. Ende als hij ter riuieren 3508 quam. doen was hij met allen tachtre 3509 want hij noch schip noch schorre en vand 3510 daer hij mede mochte ouerstellen Ende 3511 meer zo was hij beladen met zijnre doch-3512tre camille dan met hem zeluen. Emmer 3513 alzo ancxst zeere nauwe listen zouct

[fol. 65v]

3514zo ghijnc deze conijnck ende ontcleedede 3515 de grootste boomen die hij vant ende nam 3516 scorssen ende daer af zo maecte hij eenen 3517 bac ten besten dat hij mochte ghelijc een-3518re wieghe. ende daer leide hij dat kindekin 3519 in ende zijn cleedren ende doen stelde hij den 3520 bac inde riuiere ende hij zwam achter an 3521 ende stierdet voor hem zo verre dat hij daer 3522 mede te lande quam. Ende als de conijnc 3523 met zijnre dochtre ouer de riuiere was zo 3524 vercoos busschen ende foreesten om dat 3525 hij bij den weghe niet wandelen en durste 3526 van anxste vanden bespijers die vp hem 3527 vte waren omme hem ende zijn kind beede 3528 vanden liue te roouene. ende te vergheue-3529ne of te vermoordene hem zeluen. ende 3530 zijn kindekin dat voedede hij met crudekins 3531 ende met melke van wilden beesten ende 3532 sliepen onder den blauwen hemele zo 3533 langhe dat camille zijn dochtere begon-3534ste een lettelkin vroom te wordene ende 3535 alzo vlus als zij yet mochte zo begonste 3536 zij dat wilt te plaghene ende vernieldet 3537 met slingheren ende met steenen daer 3538 jnne. ende liepe daer naer ghelijc eenen 3539 herte zo. zeere datse niement achterhalen 3540 en mochte ende in dien state zo bleef zij 3541 tot dat zij tot vulcommeliker ouden quam 3542 bynnen den welken tijden zij tot grooter 3543 sterchede lichtede* ende clouchede ghecommen 3544 was bynnen den welken tijden ooc de

[fol. 66r]

3545vadre huer vulcommenlic gheinformeirt 3546 ende onderwijst hadde vanden grooten 3547 onghelijke dat hem ende huer ghedaen 3548 was van hueren eyghenen vrienden ende 3549 maghen Deze zelue camille huer bezef-3550fende sterc vroom ende clouc trac vte den 3551 bosschen ende den foreeste ende nam an 3552 de wapenen bij hulpen van eenighen 3553 van huers vaders vrienden ende maghen 3554 zo quam zij in huers vaders rijcke daer 3555 zij zelue metten liue menighen strijt en-3556de bataelge dueruacht. zo verre dat zij 3557 huers vaders rijke weder ghecreech en-3558de ghewan ende van dier tijd voort zo han-3559tierde zij zo de wapeninghe dat zij groote 3560 name ende vermaerthede vercreech. maer 3561 zij was zo groot van moede dat zij huer 3562 noyt en dangierde te manne te gheuene 3563 Deze Camille starf een heleghe maecht 3564 ende was de ghone die te hulpe ghijnc 3565 die van turines jeghen eneas als hij 3566 in ytalien quam alzo dat de ystorien dat 3567 bet verclaren

Cap. 25

3568Hier naer volcht van eenre edelre vrau-3569wen gheheeten veronica Cuenijnghinne 3570 van Capadotie:

[fol. 66v]

[miniatuur 25; niet uitgevoerd]

3571H Et was eene edele vrauwe 3572 in Capadotia gheheeten ve-3573ronika edele van bloede 3574 ende van herten. want zij 3575 was een dochter vanden 3576 conijnc cinterdates. De 3577 welke hilt een groot ghedeel van orien-3578ten ende zij nam te huwelike eenen ana-3579res. Conijnc van capadotien. Deze conijnc 3580 starf ende deze vrauwe bleef wedewe: 3581 wedewe wezende zo ghebuerdert* dat 3582 een huers mans broeder huer oorloghe de-3583de om huer ende huer kindren vte den 3584 rijke te verstekene ende te onteruene Em-3585mer zo verslouch dese conijncx broedre

[fol. 67r]

3586in eenen strijd beede zijn neuen zijns broe-3587ders ende dezer vrauwen kindren. waer of 3588 deze vrauwe zo rauwich was ende zo ont-3589stelt dat zij van huer stac alle vrauwelike 3590 conditien van ontsienesse ende nam zel-3591ue de wapene an. ende trac met grooten 3592 heere jeghen huers mans broedre daer 3593 zij huer zeluen zo cloukelike quitede dat 3594 zij emmer huers mans broeder metter 3595 hand dood slouch. Ende daer hij ter eerden 3596 lach daer dede zij alle zijne waghenen 3597 ende zijn carijnen ouer hem varen ende 3598 alzo wan zij den strijd.

[miniatuur 26; niet uitgevoerd]

[fol. 67v]

Cap. 26

3599Vande Clouckichede van Cleolis.

3600C leolis was eene edele clou-3601ke ende wijze vrauwe hoe 3602 wel dat zij van gheenen 3603 faite van strijde of van ba-3604taelgen en was. want alzoot 3605 eens ghebuerde dat de ro-3606mainen om zekere traictieten wille die 3607 doe ghedaen waren. tusschen hemlieden 3608 ende eenen conijnc die huerlieder viand 3609 hadde ghezijn ghesloten was. dat omme 3610 de verzekerthede van dien men den voirseide 3611 conijnc gheuen zoude in ostagen die 3612 edele maecht cleolis. metgaders meer 3613 anderen edelen vrauwen ende maech-3614den rommainen. zo dochte deze cleolis dat-3615tet eene groote cleenichede ende vermin-3616derthede was vander wijsheit ende van-3617der eere vander stede. van roome dat zo 3618 vele edele vrauwen ende maechden eenen 3619 vreimden conijnc in ostagen ghegheuen 3620 waren. Dus zo wapende zij huer gedoch-3621te met grooter cloukicheit ende zo vele 3622 bij schoonen woorden ende beloften anden 3623 ghuenen dieze bewaerden dat zij bij 3624 nachte vte ghijnc met alle den vrauwen 3625 ende maechden die bij huer waren. Ende 3626 quamen zo verre dat zij in eenen schoonen 3627 meersch ande riuiere vanden tybre qua-3628men daer zij een peerd vonden staen-3629de weedende. Doe quam deze Cleolis die

[fol. 68r]

3630lichte noyt in huer leuen te peerde gheweist 3631 en hadde ende nam dat peerd. ende zat daer 3632 vp ende nam eene van huere ghezellene-3633den achter huer. ende dwanc dat peerd 3634 inde riuiere ende lietet ouer zwemmen 3635 ende als zij deene alzo ouerbrocht hadde 3636 ende inde stede van roome ghelaten hadde 3637 zo haelde zij alle huere ghezelneden allein-3638ken eenen. ende werdeze elken hueren vrien-3639den thuus. De clouckichede van dezer 3640 maecht was zeere gheprezen vanden rom-3641mainen. Niet selfs den conijnc dien zij 3642 in ostagen ghezonden was ende gafs huer 3643 prijs ende eere. ende zelue zo hadde hijs groot 3644 solaes. Ende vp dats van dien eewelike 3645 memorie wezen zoude. zo deden de rommeynen 3646 naer der ghelijkenesse van cleolis een 3647 beilde maken van eenre maecht zittende 3648 te peerde. ende stelden dat beilde zeere hoo-3649ghe vp den wech daer men ten tempel waert 3650 ghijnc. ende daer stond zo meneghen tijd 3651 ¶ Nv es dat fondement van onzer stede 3652 gheleit ende vulbrocht. Nv zullen wij 3653 voorderen die hooghe mueren ronds om-3654me ghaen stellen

Cap. 27

3655Hier vraecht cristine tot vrauwe redene 3656 oft god ye wilde in hoocheden van consten ver-3657lichten ende veredelen tverstand van eenighen 3658 vrauwen. Ende de andwoorde daer vp

[fol. 68v]

[miniatuur 27; volledig uitgevoerd]

3659A ls cristine alle deze zaken 3660 ghehoort hadde doen and-3661woorde zij vrauwe rede-3662ne ende zeide aldus zon-3663der twijfel vrauwe zo. 3664 heift onze heere god zeere 3665 wonderlic ghewrocht van stercheden 3666 inden vrauwen daer ghij zo vele of ghe-3667rekent hebt. Een vraghe. Maer noch 3668 wilt my beuroeden mijn lieue vrauwe 3669 end hu ghelieft. Oft god ooc den vrau-3670weliken gheslachte. twelc hij met zo 3671 grooter preuilege ghereet heift. ende 3672 ghedaen vermaren gheen gratie oste*

[fol. 69r]

3673ghiste* verleent en heift van hoogher lee-3674ringhe oft van hoogher scientie of dat 3675 huer zinnen daer toe te blonc of te cranc 3676 zijn. want dat begheeric zonderlinghe 3677 te wetene. omme dieswille dat de mannen 3678 zegghen willen. dat vrauwen zinnen van 3679 cleenen verstande zijn al zijn zij van groo-3680ten bedriue Andwoorde. Dochtre bij 3681 dien dat ic dy onderwesen hebbe hier voren 3682 zo muechstu ghenouch beseffen dat de 3683 contrarie daer of warachtich zij. Ende 3684 omme dy dat breeder te onderwijzene zo ghe-3685uic dy weder vp een nieu. Ne twijfelt 3686 an de contrarie niet. want waert costume 3687 ende ghewuente cleene jonghe meyskins 3688 ter scole te stellene omme eenighe scientie 3689 te leerne ghelijke de knechtkins. zij zou-3690den alzo wel allerande aerten ende scien-3691tien leeren ende de subtijlheden van dien 3692 alzo wel begrijpen als de knechtkins en-3693de bet zulc vindmere. want alzo ic hu 3694 hier vooren gheroert hebbe alzo een vrau-3695we edelre ende teerdre lichame heift dan 3696 een man ende subtijlre handekins heb-3697ben om vele zaken te doene die de mans 3698 niet doen en connen. zo hebben zij ooc de 3699 zinnen zo vele ombelemmerder ende scher-3700per dan de mannen. cristine. vrauwe met 3701 oorloue jc meene dat dadt de mannen nem-3702mermeer en zouden willen bekennen 3703 Noch dat zij deze questie nemmermeer

[fol. 69v]

3704alzo en zouden willen laten passeren: 3705 waert dat zij niet breeder ghesolueirt en 3706 ware. want zij zegghen willen datmen 3707 ghemeenlic vele meer verstandelre ende 3708 gheleerde mannen vind dan vrauwen 3709 Andwoorde. weitstu waer omme cristine 3710 Neenic vrauwe het en zij dattet hu my ghe-3711lieue te zegghene. Vrauwe redene. zon-3712der twijfele het es daer omme dat zij meni-3713gherhande zake niet en hantieren. Maer 3714 houden hem altoos in huus. ende zijn te 3715 vreden dat zij den huusraed doen. Ende 3716 gheen dijnc en maect den meinsche zo 3717 gheleert als hantieringhe ende bezocht-3718hede van velerande zaken. cristine 3719 Naer dat de vrauwen goede zinnen hebben 3720 om alle dijnc te begrijpene ende te versta-3721ne. waer omme dan en steltmense niet daer 3722 toe dat zij alle dijnc leeren mochten: 3723 Vrauwe redene. Omme dat van ghee-3724nen noode en es ten ghemeenen oirbore 3725 ende dattet ghenouch es dat vrauwen. 3726 hem quiten ende niet te goed en maken 3727 te doene daer zij van natueren weghen 3728 toe ghestelt ende gheordeneirt zijn. Ende 3729 ter contrarien datmen by experientien 3730 zeicht dat zij min weten of connen dan 3731 de mannen zo vindmen ghemeenlic in 3732 de gheberchten ende in meer andre contreen 3733 dat der mannen zinnen niet verstercken 3734 noch begrijpen en mueghen dat de

[fol. 70r]

3735vrauwen begrijpen zo simple ende zo ru-3736de zijn de mannen nochtan eist goed te 3737 beuroedene dat natuere daer in alzo wel 3738 huer deuoir ghedaen heift in ziele ende 3739 in liue als in de alre wijste ende bezochten-3740ste die in de stede zijn. Ende aldus alzo 3741 ic dy ghezeit hebbe zo eist onder de mannen 3742 ende onder de vrauwen dat zij verstan-3743delre ende bet ghezint zijn deen dan dan-3744dre. Nv zal ic dy voortan zegghen vander 3745 zinlichede ende verstannessen der vrauwen 3746 ghelijke der mannen.

[miniatuur 28; volledig uitgevoerd]

Cap. 28

3747Hier beghint cristine te zegghene 3748 van eeneghen vrauwen die verghift ende

[fol. 70v]

3749verlicht waren met grooter scientien En-3750de eerst van Corinse der edelre maecht.

3751C Orinse die edele maghet 3752 die was van hueren ou-3753ders ter schole ghestelt met 3754 Corinsius hueren broedre 3755 in hueren jonghen tijd vut 3756 gheckernyen. Maer deze 3757 jonghe maecht die hadde zo wonderlic 3758 scherp ende subtijl engien. ende gaf 3759 huer zeluen zo neerenstelic ter leeinghe* 3760 ende ter scientie. ende nam daer in zo groo-3761te ghenouchte dat zij bij lanchede van tijden 3762 een de vpperste ende vermaerste poete was 3763 die men te dien tijden wiste ende niet al-3764leenlic vutnemende in poetrien. Maer 3765 scheen dat zij in vulmaecter philozophien 3766 vp ghehouden ende gheuoet was. Ende 3767 ten hende zo wilde zij van alle sciencien 3768 weten. zo dat zij in alle scientien worde 3769 vermaert. ende hueren broeder te bouen 3770 ghijnc. in alle wetene. Ende het en 3771 was huer niet ghenouch dat zij de scien-3772tien ende de weten wiste zij en wilde die 3773 te werke legghen. zo dat zij zelue menich 3774 schoon bouc compileerde ende screef. De 3775 welke boucken ende ghescriften bynnen 3776 sinte gregorius tijden in grooter weer-3777den ende loue ghehouden waren daer 3778 hij zelue mention of maect. Van welker 3779 zaken Bocace le poete dytalien ten looue

[fol. 71r]

3780van dezer vrauwen zeicht in zijn boucken 3781 O eewighe eere prijs ende lof zij der vrau-3782wen die alle vrauwelike werc ende han-3783tieringhe achter ghelaten heift. ende 3784 heift alle huer zinnen ghegheuen ter 3785 scole ende ter hoogher scientien. Voort zo 3786 zeicht die zelue bocace ten proposte dat 3787 jc te vooren zeide vander vrauwen engien 3788 ende verstannesse Scaemte ende onneere 3789 zo moete den weemoedighen vrauwen 3790 zijn die hem zeluen hueren zinnen niet 3791 te meer en betrauwen dan oft zij in een 3792 bosch of int gheberchte up ghehouden wa-3793ren. ende anders niet en connen of en we-3794ten dan de mannen helsen ende cussen 3795 ende kindren draghen. ende hemlieden 3796 god zo schoone zinnen verleent ende 3797 ghegheuen heift om die te bestedene tot 3798 allen dinghen die mannen begrijpen 3799 moghen ende zij zelue wilden ende mue-3800ghen bij eerliken labuere ende aerbeyde 3801 vercrighen eewelike name twelc zeere 3802 behaghelic es den verstandelen meinsche 3803 Lieue dochtre nv muechstu hier zien. en-3804de hooren. wat die groote poete bocace. oor-3805cond ende ghetuucht al tghoont dat ic 3806 dij te vooren zelue gheseit hebbe. ende 3807 looft ende prijst de scientie ende leerin-3808ghe der vrauwen.

Cap. 29

3809Van proba der Cueneghinne .xxix. Capitel¹⁶

16 3809 Hier vindt een handenwisseling plaats. Deze hand 2 oogt wat ronder, breedlopiger en onregelmatiger dan hand 1, maar onderscheidt zich op het eerste gezicht door de vorm van de lusloze d.

[fol. 71v]

[miniatuur 29; niet volledig uitgevoerd]

3810P Roba was eene Cue-3811neghinne van grooten 3812 loone ende van grooter 3813 weerde ende hadde te 3814 manne de grooten al-3815dephus van roome ende 3816 was kerstene. Deze proba hadde zo 3817 scherpe. ende zo vutnemende¹⁷ zinnen 3818 ende zo zeere volgde ende beminde de 3819 schole dat zij vernam ende begreep de 3820 zeuen arten liberalen. Ende daer 3821 toe zo was zij eene groote poete. ende 3822 bij zo grooter neerenstichede zo ouerzach 3823 zij ende studeirde poetrie. Ende zonder-3824linghe alle virgilius boucken dat

17 3817 vutnemende: aansluitend aan de laatste e zijn een of twee letters weggeschaafd (rasuur).

[fol. 72r]

3825zij die tallen proposte conste allegieren¹⁸ 3826 ende vermonden. Ende alzo zij de 3827 zelue uirgilius boucken tot eenre tijdt 3828 ouersach ende studeirde met grooten ver-3829stande ende zij begreep tbediedt ende 3830 het inhoud van dien zo beuant zij in 3831 hueren zinne dat men wel zoude 3832 mueghen vute dien boucken alle 3833 ghescriften figuren ende hystorien 3834 vanden ouden testamente ende van 3835 den nyeuwen in scoonen dichten te 3836 stellene vul van bediede Twelke al-3837zo de acteur zeit zeere te verwonderen 3838 es hoe dat eenre vrauwen zinnen zo 3839 groot bediet ende zo groote misterie be-3840grijpen can als ende vele meerdere 3841 zake wast dat voort te werke ende ter 3842 excecutie te legghene. want als nv 3843 vute de bucoliken. ende als nv vuten 3844 georgiken oft eneydos: Alle uirgilius 3845 boucken zo nam zij hier een veers en-3846de ghinder twee ende zomtijts een 3847 half oft een stic naer dat huer dat 3848 diende tot hueren proposte ende verga-3849derde ende coppelde die tsamen onder-3850houdende altoos die warachteghe con-3851ste ende compositie van dien veersen 3852 alzo meesterlic ende alzo constelic dat 3853 alle de ghuene diet zaghen oft hoorden 3854 zeiden ende iugierden datze uirgilius 3855 zelue hadde ghemaect. ende zo wonderlic

18 3825 Hier vindt weer een handenwisseling plaats. Deze hand 3 oogt veel hoekiger dan hand 1 en vertoont minder ‘biting’, maar onderscheidt zich op het eerste gezicht door de vorm van de letter w.

[fol. 72v]

3856ende zo vul misterien zo was dat ou-3857de testament ende dat nyeuwe bij jn-3858gheuene vanden helighen gheeste te za-3859men uergadert deen up tdander dienen-3860de ende accorderende dat alle de ghue-3861ne diet zaghen of hoorden meenden 3862 dattet uirgilius zelue ghedaen had-3863de. zeiden dat uirgilius een prophete 3864 oft een euangeliste hadde ghezijn. Om 3865 welke zake wille Bocatius zeit dat 3866 dezer vrauwen groote lof betame es 3867 want het merkeliken blijct dat deze 3868 vrauwe groot begrijp ende groot uerstant 3869 hadde inder heligher scrifturen twelke 3870 eene groote ende vermakelike zake 3871 ghenouch es voor eenen grooten clerc 3872 oft eenen theologien deis* tijts. Ende 3873 als deser vrauwen werc vuldaen ende 3874 vulbrocht was zo gaf zij hem de name 3875 contumas ende hoe wel dat dien aerbeyt 3876 eer dat werc vulbrocht was ghenouch 3877 gheweist hadde om eenen meinsche 3878 alle zijn leuen daer naer te rustene 3879 ende alle zijn leuen daer mede besich 3880 te zijne. Nochtan zo en rustede deze 3881 vrauwe niet Maer maecte vele meer 3882 andere vermaerde boucken ende ghe-3883fcriften* Ende onder al zo maecte zij 3884 een boucxkin in veersen gheheeten het 3885 hondertste. om dieswille dattet in 3886 hondert deelen van veersen ghedeelt

[fol. 73r]

3887was. Voort nam zij alle de ghescriften¹⁹ 3888 van omerus den poete. ende steldeze in 3889 veerze. waer bij men ten loue van huer 3890 wel zegghen mach dat zij niet alleenlic 3891 de latijnsche tale en conste. Maer euen 3892 wel conste zij die griecsche. Ter cause 3893 van welker vrauwen. Bocatius de poete 3894 zeicht datmen dit den vrauwen teere 3895 wel vermonden mach

[miniatuur 30; volledig uitgevoerd]

19 3887 Hier vindt opnieuw een handenwisseling plaats naar hand 2.

Cap. 30

3896Vander wijzer ende subtilre philozo-3897phe ende poete Sapho Ende was eene 3898 maecht gheboren van melanen

3899D Eze maghet Sapho die was 3900 een kind van vutnemen-3901der schoonheit van leden 3902 ende van ghesichte van 3903 zoeter talen ende²⁰ van

20 3903 ende: overbodige tilde boven de n.

[fol. 73v]

3904behagheliker contenantien. Maer 3905 bouen allen gratien ende ghiften die 3906 hij hadde zo verwough die gratie 3907 van zinlichede. want in menegher-3908ande aerten ende scientien. was zij 3909 zeere vulcommen ende zeere perfect. 3910 Ende niet alleenlic zo en achtede zij 3911 boucken ende ghescriften die andere 3912 clercken ende poeten maecten. ende 3913 ghemaect hadden. Maer zelue be-3914zochte ende beuant meneghe scoone 3915 subtijlheit ende conste ende maecte 3916 daer of schoone boucken ende ghe-3917scriften vander welker maghet. 3918 Bocatius die poete zeicht. ende sma-3919kelichede van poetrien ende bij scoon-3920der talen ende bij antieringhe der 3921 scholen zo regierde Sapho tvolc inde 3922 gheberchte van persuastus. twelke 3923 volc alzo rude ende alzo ombezeffelic 3924 was als beesten: Oic mede bij vul-3925commender minnen der schoolen ende 3926 vut gheluckigher boudicheden zo 3927 gaf zij haer zeluen altoos ende ver-3928zelde metten ghuenen die scientie 3929 volghden ende beminden. ende ver-3930meyede huer zeluen int foreest vul 3931 van laurieren dats vul van luftiche-3932den van bloumekins van diuerscher 3933 vaeruwen ende van zoeter ghuere 3934 ende van diuerschen cruydekins daer

[fol. 74r]

3935vte dat zij smaecte gramarie logijke 3936 rethorike geometrie arismetrie ende 3937 astronomie zo verre dat zij quam ter 3938 cauernen van appolijn god der scien-3939tien daer zij van* tconduyt ende die 3940 beke van castaillie fontaine der har-3941pe ende nopede die harpe zo constelike 3942 dat zij daer groote melodie vp dede 3943 leedende den dans met armonie dats 3944 zoetichede van ghelude ende met muy-3945sijcke Vute dezen alzo bocatius zeit 3946 zo wil verstaen zijn de ghifte ende tbe-3947grijp van huerer verstandelichede 3948 ende de boucken die zij maecte van zo 3949 grooter scientien die allen clerken en-3950de hooghe gheleerden zwaer ghenouch te 3951 begrijpene ende te verstane zijn. ende 3952 waren huere bouken een speghel. ende 3953 een exempele allen andren die naer 3954 huer quamen. omme wel in ghescrif-3955te te stellene ende te dichtene Zij 3956 vant oic maniere te makene liedekins 3957 dichtkins druckelike clachten ende 3958 lamentatien van minnen ende van 3959 velerande andre goede leeringhen ende 3960 bewijzen zeere wel ghemaect ende bij 3961 goeder ordenantien ende altoos spelden 3962 de hooftletteren hueren name. Ende 3963 alzo Oratius die poete zelue berekent 3964 ende bescrijft als plato die groote phi-3965lozophe die Aristotules meester was

[fol. 74v]

3966ghestoruen was zo vant men vele 3967 boucken die Sapho ghemaect had-3968de onder zijn oirpuelu ligghende. 3969 Twelke een teeken was dat hij die 3970 gheerne zach. ende dat hij die te stu-3971deirne plach Ende aldus zo blijcket 3972 dat deze maghet van zo grooter scien-3973tie was dat die vander stede danen 3974 zij was ende daer zij woonde ter ghe-3975dinckenesse van huer. ende omme dat 3976 zij te breeder gheheert zoude zijn ende 3977 alle vrauwen deden een schoon beelde 3978 van metale maken. twelke zij inden 3979 name van huer daer rechteden ende 3980 vrijede hooghelic. Ende voort was de-3981ze maghet ghestelt int ghetal ende 3982 inde vermaninghe van anderen poe-3983ten ende philozophen Twelke alzo 3984 bocatius zeicht menighen man niet 3985 en ghebuert als dyademen of conijncx 3986 croonen te draghene. Of oic tzelfs den 3987 den* bisscoppen ende hueren ministren 3988 die in triumphe huer leuen leeden. Al-3989zulke hoeden ende croonen van laurie-3990re ende van palmen te verdienene 3991 ende te gecrijghene. als daer deze ma-3992ghet mede ghecroont ende gheloont was 3993 jc mocht hu noch meer zegghen van 3994 anderen vrauwen van grooter scien-3995tien als vander vrauwen lonce die 3996 eene vrauwe vut grieken was

[fol. 75r]

3997Ende was eene zo groote philozo-3998phe. dat zij wel durste ende bestont 3999 met warachtigher prouue ende redene 4000 te begrijpene ende te confondeirene den 4001 philozophe theophascus die in zinen 4002 tijde zo wijs vermaert was

[miniatuur 31; niet volledig uitgevoerd]

Cap. 31

4003Vander schoonder maghet Mathoa 4004 Capitel²¹ .xxxi.

4005O f de scientien den vrauwen 4006 begrijpelic wel voughen-4007de ende wel betamende 4008 zijn te leerene. So weit 4009 oic voor waer dat zij daer 4010 vute de arten ende consten beminnen 4011 alzo du hooren zuls. wijlen inde oude 4012 wet der payenen zo plaghen de lieden 4013 te vserene van waezeggherien* of van

21 4004 Capitel: boven de l staat een overbodige tilde.

[fol. 75v]

4014becondicheden van dinghen die ghebue-4015ren zouden. Ende dat eenighe bijden zanc 4016 ende bijder vlueghe vanden ghevueghel-4017te andere vuter vlamme vanden viere 4018 Ende andere vuten jnghewande van stom-4019men beesten. Ende dat was doe eene art 4020 ende eene sciencie zeere ghehacht ende 4021 van grooter weerde. Ende in deze scien-4022tie was eene groote meestresse ende wijde 4023 vermaert deze manthoa. dochtre van-4024den grooten priestre dats te zecghene bis-4025scop vander stede van thebes. want 4026 in die wet zo zaten de priesters in huwe-4027like Deze schoone maecht manthoa 4028 die bloeyede ende regneirde binnen den 4029 tijde van Edippus de Conijnc van the-4030bes. Ende was deze maecht zo wetende 4031 zo wijs ende zo verstandel in clergien 4032 ende van zo grooter zinlicheden dat zij 4033 vulcommelic conste de sciencie van pyro-4034mantie dats te zegghene de conste 4035 bijder vlammen vanden viere te rade-4036ne ende te waerzegghene. van welker 4037 consten langhe daer te vooren ghevseirt 4038 hadden die van caldeen dieze vonden 4039 Nochtans willen eenighe andre zeg-4040ghen datze manbroth²² de rueze vant 4041 Dus zo en was te diere tijd nyement 4042 die zo wel bekende oft verstont de wayn-4043ghe oft blaken vander vlammen vanden 4044 viere als deze manthoa die oic alzo

22 4040 manbroth: achter de h staat een doorgehaalde halve letter (aanzet tot d).

[fol. 76r]

4045conste bedieden ende onderkennen alle 4046 aderen ende conduyten ende jnghewa-4047den* vanden stommen beesten als zoe 4048 Emmer datmen anders niet en wiste 4049 dan dat zij dicwille bij dier consten de 4050 gheesten jeghens huer dede spreken en-4051de kennesse gheuen van tghuent dat 4052 zij van hemlieden weten wilde²³ 4053 Binnen dezer maghet tijden zo 4054 was thebes ghedestrueirt omme tghe-4055schil dat tusschen Edippes des conijncx 4056 kinderen was onderlinghe. Dus ver-4057trac deze maghet van daer ende ghijnc 4058 wonen in asien. Ende daer dede zij den 4059 god apollo in zijnen tempel een zake 4060 die namaels van grooter vermaerthe-4061de was. Deze maghet die starf in yta-4062lien Ende ter eeren van dezer maghet 4063 zo was een stede ghenaemt van 4064 dien lande die noch es ende heet 4065 manthoa van danen dat virgilius 4066 gheboren was

23 4052 wilde: voor dit woord staat het doorgehaalde fragment wid.

Cap. 32

4067Hier naer volcht tweendertichste²⁴ 4068 Capittel van twee wijzen vrau-4069wen Medea Ende vander Cuenin-4070ghinnen Circes

24 4067-4070 Hier ..... Circes: deze rubriek lijkt met een andere hand geschreven te zijn, maar het schrift vertoont wel typische kenmerken van hand 2. Het kan zijn (net als bij andere rubrieken) dat dit door dezelfde kopiist geschreven is, maar met een andere pen en met meer zorgvuldigheid.

[fol. 76v]

[miniatuur 32; niet uitgevoerd]

4071M Edea daer menigheran-4072de hystorien mentioen 4073 af maken en was niet 4074 minder in arten oft in 4075 scientien dan de ghue-4076ne daer nv laetst af ghe-4077sproken es Deze Medea was een doch-4078tere van otheus Conijnck van Colcos 4079 ende van perssen. zeere schoone van licha-4080me lanc ende ghestreckich. behaghelic 4081 ghenouch van aensichte Ende in we-4082tene zo ghijnc zij allen vrauwen te bo-4083uen. want zij wiste alle crachten der 4084 cruden. ende alle bezwerenessen ende 4085 alle ghokelerien die men doen. 4086 mochte ende in gheenerande aerte 4087 oft sciencie die men connen mochte 4088 zo en zoude men huer niet bloot ghe-

[fol. 77r]

4089uonden hebben. vut crachte van eenen 4090 liedekine dat zij conste zo dede zij die eer-4091de beuen. die lucht verdonckeren ende 4092 die wint heffen vute den holen ende ca-4093uernen der eerden. tempesten inde lucht 4094 beroeren. die wateren ende riuieren staen 4095 ende vier maken zonder aerbeit om 4096 al te verbernen dat zij wilde ende alle 4097 zulke zaken zo conste zij doen. Dit 4098 was de zelue vrauwe die bijder conste 4099 van huerer bezwerenesse ende ghokel-4100rien Iason dede vercrijghen dat guldin 4101 vlies daer of dat hijze namaels zeere 4102 onwetendelike loonde. ende zonderlinghe 4103 vander eere die zij hem bewezen hadde: 4104 daer hij nemmermeer te bouen af ghe-4105commen en hadde ne hadde zij ghe-4106weist. twelke niet sculdich en es ver-4107gheten te zijne den mannen te verwij-4108tene. mitghaders meer anderen zaken 4109 die ic verzwijghe. Circes die was 4110 eene conijnghinne van eenre contree 4111 bijder zee gheleghen vp den vutcant 4112 van ytalien. Deze vrauwe die conste 4113 zo vele van bezwerenessen ende van gho-4114kelrien. dat gheen dijnc en was dat 4115 zij begheerde zij en deidt bij crachte van 4116 eenen drancke dat zij maken conste 4117 Bijden welken zij des menschen licha-4118me dede veranderen in figueren van 4119 wilden beesten oft van gheueghelten*

[fol. 77v]

4120Omme welke zake te beprouuene 4121 zij bescreuen ende vermondt es jnde 4122 hystorie van vlixes als doen zij weder 4123 keerde vander destruxie van troye mee-4124nende weder te trecken tot zijnen lan-4125de van grieken. Fortune ende onghe-4126wederte zijn schip verstaken hier end 4127 daer met grooten stormen dat hij ten 4128 hende van noods weghen bedwonghen 4129 was te commene bynnen der haue-4130ne van dezer conijnghinne. Maer 4131 vlixes als die wijze die en wilde bin-4132nen hueren palen niet en commen noch 4133 hem berghen. hij en hadde oorlof ende 4134 saufconduyt van huer. Dus zand 4135 hij eenighe van zijnen ridders bij huer 4136 omme te wetene oft huer ghelieuen 4137 zoude dat hij daer vp sloughe ende te 4138 lande quame. Maer die vrauwe mee-4139nende dat zij huer vianden waren 4140 die gaf hemlieden drincken van hue-4141ren drancke ende ter stont zo worden 4142 verandert in zwijnen ende in stommen 4143 beesten. Ende vlixes die ghijnc ter 4144 stont bij huer ende dede zo vele dat zij 4145 weder ghestelt worden in hueren pro-4146pren voormen. Des ghelijcx zo zeg-4147ghen eenighe vanden diemedienen 4148 datter een ander prince vut grieken 4149 was. De welke doen hij inde haue-4150ne van Circes ghecommen was dat

[fol. 78r]

4151zij zijn ridders dede veranderen in eeni-4152ghe vueghelen die noch zijn. de wel-4153ke vueghelen redelic groot zijn ende 4154 van andere voorme dan andere vue-4155ghelen ende zijn zeere fier

[miniatuur 33; niet uitgevoerd]

Cap. 33

4156Hier vracht cristine der vrauwe rede-4157ne oft noyt eenighe vrauwe en was 4158 die van huer zeluen eenighe conste of 4159 scientie vant die noyt daer te vooren 4160 gheuonden en hadde ghezijn Ende vrau-4161we redene die onderwijst huer van Ny-4162costrate die tlatijn vant

4163X pristine*²⁵ die alle .xxxiii Capitel 4164deze zaken hoorde. die 4165 sprac vrauwe redene toe 4166 in dezer manieren. Vrau-4167we ic weet wel dat ghij

25 4163 Xpristine: de letters xp staan veelvuldig voor c en crist bij de naam cristine. Omdat de X hier een initiaal is, kon de ‘afkorting’ niet opgelost worden.

[fol. 78v]

4168vrauwen ghenouch beuinden cont 4169 die gheleert zijn aerten ende in 4170 scientien. Maer ic vraghe v oft ghij 4171 ne gheene en weit die vut crachte 4172 ende subtijlhede van huers zelfs en-4173gien ende verstannesse van hem zeluen 4174 eenighe nyeuwe aerten oft consten of 4175 scientien gheuonden hebben die goed 4176 nut ende oirboirlic zijn. ende die daer 4177 te vooren noyt. gheuonden en waeren 4178 oft niet gheuseirt en waren. want 4179 gheen zo groote mesterie en es eene-4180ghe aerten oft scientie te achteruol-4181ghene oft te leerene die gheuonden 4182 zijn. alst es eeneghe van nyeus vut 4183 huer zeluen te vindene: Andwoirde 4184 Dochter en twijffelt ter contra-4185rien niet. want meneghe schoone 4186 aerten ende consten van vrauwen 4187 gheuonden hebben ghezijn vut sub-4188tijlheden ende behendicheden van zin-4189nen die zij eerst in ghescriften ghe-4190stelt ende bewezen hebben. Ende die 4191 namaels wel beuonden hebben ghe-4192zijn zo van handghewerke oft van 4193 Labuere gheleyt zijn ende alzo beuon-4194den zijn. ende diere zal ic v noch ghe-4195nouch noemen Ten eersten zal 4196 ic zegghen vander edelre vrauwen 4197 nycostrata. De welke die van yta-4198lien noch heeten Cameriste. Deze

[fol. 79r]

4199vrauwe was een dochtere van den Co-4200nijnc van Aronde gheheeten palentijn 4201 Ende was een vrauwe van zeere 4202 subtijlen zinne ende van grooten ver-4203stande ende daer toe van gode beghift 4204 van velen zonderlinghen gratien cler-4205gie ende griecsche tale te connene. 4206 Ende zo zoete lieuelike ende wijze 4207 tale zo hadzij ouer huer ende zo beha-4208ghelike faconde dat de poeten die van 4209 huer screuen hilden dat zij des gods 4210 mercurius lief was. Ende een kind 4211 dat zij van hueren man ghehadt 4212 hadde die in zijnen tijde een man van 4213 grooter wete was die zeiden de poeten 4214 dat zij dien bij mercurius den god 4215 ghehadt hadde. Om zekere verande-4216ringhen wille die ten lande ghebuerde 4217 daer deze vrauwe woonde. zo vertrac 4218 zij van daer met hueren kinde. ende 4219 met grooter menichte van volke dat 4220 huer volgde. ende quam te schepe tot 4221 in ytalien lancx der riuiere vanden 4222 tybre. ende daer quam zij te lande en-4223de begreep eenen hooghen berch. daer 4224 zij neder slouch daer namaels de 4225 stede van roome vp ghefondeirt was 4226 Ende dien berch die hiet zij bijder 4227 naturen van hueren vader palen-4228tijn. Ende vp dien berch daer fondeir-4229de deze vrauwe eerst een casteel. Ende

[fol. 79v]

4230al tvolc dat zij daer brochte ende dat 4231 huer namaels toequam dat leerde 4232 zij leuen bij ordenantien. ende bij ghe-4233regheltheden van naturen ende van 4234 redelicheden ghefondeirt in justitien 4235 Ende was de eerste in diere contreen 4236 bij wien dat alle loyen daer jnghestelt 4237 ende vutghegheuen waren. waer bij 4238 dat zij namaels grootelic gheheert 4239 gheprezen ende vermaert was De-4240zer zeluer vrauwen bij jngheuene 4241 van gode ende bijden gheeste van pro-4242phetien onder andere meer zaken zo 4243 was ghelaten weten hoe dat die con-4244tree ende dat land in toecommenden 4245 tijden een vutghenomen edele land 4246 wezen zoude. ende zonderlinghe verma-4247ert ouer alle der weerelt. dus dochte 4248 dezer vrauwen dattet niet eerbaer 4249 wezen en zoude alst zo verre commen 4250 zoude zijn. dat een keyzer van roome 4251 alle de werelt bezitten ende begheeren 4252 zoude. dat die van dien lande eenighe 4253 Caracteren ofte figuren van vreem-4254der ende onghevseirder natien oirbo-4255ren ende vseren zouden. Dus vute 4256 dien dat zij huere wijsheyt betooghen 4257 wilde. ende die vutnementheit van 4258 hueren verstande ende van hueren 4259 engiene memorie ende ghedijncke-4260nesse van huer inder eewe die doe

[fol. 80r]

4261toe te commene was zo dede zij zo vele 4262 dat zij propre lettren vandt ende 4263 maecte met allen onghelijc allen 4264 letteren van allen anderen natien 4265 Te wetene A.B.C.D. Ende de or-4266denantie vanden latijne bijden spel-4267lene van dien letteren ende het onder-4268scheet tusschen de vocalen. ende allen 4269 den anderen diemen heet de stomme let-4270tren Ende alzo vant zij tbeghinsele 4271 vander scientie van gramarien die zij 4272 namaels voort vutgaf ende den ande-4273ren leerde. twelke eenen schoonen vont 4274 was van diere scientie ende niet cleen 4275 profiterende. Dies men huer grooten 4276 danc lof ende eere noch spreken mach 4277 .want* om der subtijlheyt van dier sci-4278entie ende omden grooten oirboir ende 4279 bereetsamheden tot anderen scientien 4280 diemen daer vut neemt. zo houdenze 4281 de ytalienen noch in grooter weerden 4282 Ende zeiden dat deze vrauwe niet 4283 alleenlic eene vrauwe en was. Maer 4284 onder alle vrauwen eene goddinne 4285 ende eerdenze ghelijcmen goden ende 4286 goddinnen te eerene plach. Ende als 4287 zij ouerleden was zo deden zij huer 4288 eenen tempel maken recht anden 4289 voet vanden berghe daer zij woonde. en-4290de om dat dies eewelike memorie en-4291de ghedinckenesse wezen zoude zo de-

[fol. 80v]

4292den zij den tempel naer der vrauwen 4293 heeten. ende vele van hueren dinghen 4294 ende van hueren zaken gauen zij den 4295 name van alsulken consten ende 4296 scientien als zij gheuonden hadden 4297 Ende tselfs hemlieden ter eeren van 4298 den latijne dat deze vrauwe daer 4299 gheuonden hadde zo noemden zij hem 4300 zeluen latijnen. Ende dat meer es 4301 omme dies wille dat Jta in latijne 4302 Twelke ja in onzer tale es die vpper-4303ste affirmatie ende verzekerthede 4304 vander latijnscher tale es. zo en wast 4305 hemlieden niet ghenouch dat huer-4306lieder contree oft landscip het latijn-4307sche land heeten zoude. Maer wilden 4308 dat alle tlandscip tot verre ouer de 4309 gheberchten twelc groot ende breet 4310 es ytalien heeten zoude. Naer de na-4311me van carmence waren namaels 4312 gheheeten vele schoone dichten in 4313 latijne Carmencen. Ende tselfs de 4314 rommainen die ouer langhen tijden 4315 daer naer quamen die deden eene 4316 van hueren poorten te roome heeten 4317 Carmecelle. De welke namen om 4318 gheene vande voorspoet oft handelinghe 4319 oft veranderinghe die de rommainen 4320 noyt hadden. Oft hoe hooghe oft hoe 4321 machtich datter noyt eenich keyser 4322 was zo en hebben deze namen niet

[fol. 81r]

4323verandert ghezijn alst noch blijct up²⁶ 4324 den dach van heden. wat dijnct v 4325 danne mijn lieue dochtere mochtmen 4326 qualic eenighe meerdere zaken den 4327 mannen toe scriuen dan dezer vrauwen 4328 Maer en peinst niet dat deze vrauwe 4329 alleene ter weerelt gheweist heift Bij 4330 wien dat eenighe consten oft scientien 4331 gheuonden hebben ghesijn alzo ghij noch 4332 wel hooren zult.

26 4323 Opnieuw een handenwisseling: de pagina's 81r en 81v zijn door hand 3 geschreven.

Cap. 34

4333Vander vrauwen mynerue die meni-4334gherande consten ende scientien vandt 4335 ende zonderlinghe de conste om har-4336nasch ende wapene van yzere ende van 4337 stale te smedene ende te temperen:

[miniatuur 34: niet uitgevoerd]

[fol. 81v]

4338M ynerue alzo du zelue 4339 in anderen plecken be-4340screuen hebs. was een 4341 maecht gheboren vut 4342 grieken ende hueren 4343 toename die was pal-4344las. Deze maecht die was van vut-4345nemender zinlichede ende wonderliken 4346 verstande. zo dattet volc dat doe was 4347 meende dattet eene goddinne ware 4348 om dies wille dattet huer zach doen en-4349de vulcommen datmen noyt eer te vooren 4350 ghesien noch gheweten en hadde want 4351 men in dien tijden huers ghelijcx niet 4352 en vant niet alleenlic in eenre zaken 4353 maer in menigherande dinghen ende 4354 zaken. Bij huerer subtijlheyt zo 4355 vant zij eenighe ghescriften in grieken 4356 ghescreuen die zeere lanc ende 4357 verdrietelic om te lesene waren die 4358 zij naermaels in zeere corter tale be-4359greep ende ooc bescreef twelke noch 4360 de grieken vseren upden dach van 4361 heden. Deze macht* die vant tghetal 4362 ende de maniere van tellen ende van 4363 rekenen ende groote sommem in een te 4364 vergaderen twelke eenen schoonen 4365 vont was. Ende up tcorte zo waren 4366 huer zinnen zo verlicht van consten 4367 dat zij van menigherande conste. 4368 die daer te vooren noyt ghesien en hadde

[fol. 82r]

4369ghezijn als de conste van scapen te schee-²⁷ 4370 rene ende de wulle daer af te nemene 4371 voort die te teezene te cammene te Car-4372dene te spinnene ende vp te reedene 4373 om laken daer of te makene. Ende vant 4374 alle de manieren vanden alamen die 4375 die daer toe dienen. Noch meer zo vant zij 4376 de conste ende de maniere omme van alle-4377rande vruchten der boomen ende der eer-4378den olye te makene de vuchticheit daer 4379 vute te crighene. Voort zo vant zij 4380 de conste ende de maniere waghens en-4381de karijnen te makene om allerande 4382 groote burdden ende groote lasten ghe-4383mackelic van plecke te plecke te ver-4384voerene. Noch vele wonderlike dinghen 4385 dede deze maecht ende vele constelikere 4386 om dies wille dattet de vrauwen na-4387ture zeere vremde es dat zij harnasch 4388 of wapene van yzere oft van stale ma-4389ken zoude daer de mensche in orloghen 4390 zijn leden mede decken ende beschermen 4391 zoude. Bouen dien zo was zij de ghue-4392ne die. dien van athenen de conste ende 4393 de maniere wees ende leerde om heren* 4394 strijden ende bataillen te stellene ende 4395 te ordenerene. Ende de zede ende de 4396 de* maniere van vechtene. Sij* was 4397 oic de ghuene die eerst vant alle jnstru-4398menten diemen metter mont speelt 4399 als fleuten pijpen trompen ende muzelen

27 4369 Handenwisseling: vanaf hier is de tekst weer door hand 2 geschreven. Vanaf hier tot het eind van boek 2 heb ik nog geen aandacht kunnnen besteden aan de diverse handen, maar boek 3 bevat globaal gezien slechts twee handen (3 en 4, zie de voetnoten aldaar).

[fol. 82v]

4400vut grooter edelhede van verstande 4401 die deze vrauwe hadde zo bleef zij ma-4402ghet al huer leuen. Ende omme der 4403 grooter zuuerheit die zij onderhilt zei-4404den de poeten in hueren fabelen dat 4405 vulcaen god der bernender minnen. je-4406ghen huer langhen tijd ghestreden 4407 ende gheworstelt hadde Maer dat zij 4408 dien ten hende ghemat ende verwonnen 4409 hadde Nietieghenstaende alle het aen-4410vecht dat zij ghehadt hadde in huerer 4411 joncheit die van athenen die hadden 4412 deze maecht in zo grooter eeren ende in 4413 zo grooter werdicheden als zij noyt 4414 vrauwe en hadden Aenbededen die als 4415 een goddinne. dat om dies wille dat 4416 zij eerst die wapenen ende der ridder-4417schepe hantieringhe der wapenen 4418 vant. Ooc hieten die van athenen 4419 deze maecht een goddinne der wete 4420 ouer mits de groote scientie die zij had-4421de. Ende als deze maghet ouerleden 4422 was zo deden die van athenen huer 4423 eenen tempel maken ghewyet inden 4424 name van huer. ende in dien tempel 4425 zo stelden zij een beilde ter ghedijncke-4426nesse van huer. jnder voorme ende 4427 ghedane van eenre schoonre jongher 4428 maecht. Bijder welker beilde zij be-4429wijzen wilden. ende bedieden wijsheit 4430 ende ridderscip. Dit beilde dat hadde

[fol. 83r]

4431ontzienlike ende veruaerlike ooghen 4432 om te bediedene dat tridderschip ghe-4433uonden ende gheordineirt was om al-4434le righeur van justitien te vulcommene 4435 ende te vulbringhene. Ooc mede om te 4436 bediedene datmen zeere lettel weet het 4437 hende daer naer dat de wijze spoort. 4438 Dit beilde dat hadde eenen helm 4439 vp thooft om te bediedene dat een ridder 4440 sculdich es te hebbene sterchede ende 4441 cracht. Oic mede om te bediedene dat 4442 den raedt der wijzen sculdich es secreit 4443 te zijn ende bedect. Dit beilde dat was 4444 verwapent met maelgerie om te be-4445diedene de macht vanden ridderschepe 4446 ende den staet van dien Ooc mede om te 4447 bediedene dat de wijze sculdich es altoos 4448 ghewapent te zijne jeghen de scichten 4449 ende de worpen van fortunen alzo wel 4450 int goede als int quade. dit beilde 4451 dat hadde eene groote langhe glauie 4452 inde handt. om te bewijzene dat een 4453 ridder es sculdich den stoc te zijne van 4454 justitien. Ooc mede om te bediedene dat 4455 de wijze sculdich zijn eenen scicht van 4456 verren te zien commen. Dit beilde 4457 dat hadde oic een taerge oft eenen schilt 4458 van cristale hanghende an den hals 4459 Om te bewijzene dat een ridder sculdich 4460 es altoos euen wacker te zijne ende 4461 wel ontspronghen ter bewarenesse vanden

[fol. 83v]

4462lande ende vanden volcke. Ende vanden 4463 ghemeenen oirbore. Ooc mede om te be-4464wijzene dat den wijzen alle dijnc es 4465 sculdich kenlic ende opembaer te zijne 4466 Item inde middel van dezer taerge 4467 oft van dezen schilde daer stont jnne 4468 thooft van eenen serpente gheheeten 4469 gorgon om te bewijzene dat een ridder 4470 sculdich es te zijne schalc ende altoos 4471 goede wake doende. zijnen viant niet 4472 te verre betrauwende ghelijc den ser-4473pente. Ooc mede om te bediedene dat 4474 de wijze sculdich es voorzienich ende 4475 ghewaerscout te zijne van alle dat 4476 hem beieghenen mochte. Item omtrent 4477 dit beilde zo was ghestelt een huyle 4478 die bij nachte vliecht als om dat te 4479 bewarene om te bewijzene dat een rid-4480dere altoos sculdich es euenghereet te 4481 zijne bij daghe ende bij nachte ter be-4482warenesse vanden lande ende vanden 4483 volke. ende vanden ghemeenen oirbore 4484 oft van noode ware. Ooc mede om te 4485 bediedene dat de wijze altoos sculdich 4486 es te bepeinsene daer toe dat hij ghestelt 4487 es ende vp tgoont dat hem beuolen es 4488 Zo groote mare ghijnc van dezer maecht 4489 dat men ter eere van huer ende in hue-4490ren name meneghen tempel make-4491de Ende tselfs de rommainen langhe 4492 daer naer dat zij in huere triumphe

[fol. 84r]

4493waren namen huer beilde ende stelden 4494 dat bijden anderen goden ende godinnen

[miniatuur 35; volledig uitgevoerd]

Cap. 35

4495Vander Conijnghinne Ceres die de 4496 Conste ende de maniere vant vander 4497 landneeringhe ende hoemen de eerde 4498 reeden zoude omme vruchten te winnene

4499C Eres die .Capitel .xxxv. 4500 van zeere ouden tijden 4501 was Conijnghinne van 4502 scaliens die hadde de gra-4503tie ende de ghifte van zin-4504lichede ende van beseffe 4505 om te vindene hoe datmen het eerdrijke 4506 hantieren zoude om de vruchten te win-4507nene. Ende vander ghereeschepe die

[fol. 84v]

4508daer toe behoirde zij leerde ooc hueren 4509 onderzaten perden ende ossen temmen 4510 ende die te gadere doen gaen ten labeure 4511 zij vandt ooc de maniere van ploughen 4512 ende van hegghen te makene Ende 4513 daer mede de eerde te hauenen ende 4514 te hantieren ende die te bezaiene. En-4515de als de vruchten vulwassen waren 4516 die te snydene ende te mayene. ende die 4517 te darsschene met vleghelen te wan-4518nene ende die te malene ende te bre-4519kene tusschen groote steenen ghelijc 4520 men nv met muelenen doet. Ende voort 4521 vanden mele datter af quam broot te 4522 werkene ende te makene. Ende aldus 4523 zo leerde deze vrauwe den ruden ende 4524 ombezochten meinschen die daer te 4525 vooren gheploghen hadden wilde ap-4526pelen beyeren eekelen ende cruden te 4527 etene ghelijcke den beesten broot ma-4528ken ende eten. Noch meer dede deze 4529 vrauwe. want de lieden die daer te 4530 vooren gheploghen hadden hier end 4531 daer inder woestinen ende wildernes-4532se te wonene met den ghedierten die 4533 verzaemde zij te gadere met grooten 4534 cudden. Ende leerde hemlieden huzen 4535 steden burghen ende casteelen maken 4536 daer zij hemlieden in berchden ende 4537 onthilden ende leerden te zamen wonen 4538 ende verkeeren. Ende aldus zo was

[fol. 85r]

4539bij dezer vrauwen de werelt eerst gebrocht 4540 vute den beesteliken leuene. teenen men-4541scheliken ende redeliken leuene. Van 4542 dezer Ceres zo bescreuen de poeten jn 4543 fabelen hoe dat huer dochtere van plu-4544to den god den god²⁸ der hellen ontschaect 4545 was Ende ter eeren van hueren groo-4546ten wetene ende van hueren consten 4547 ende scientien. Ende dat zij ter werelt 4548 zo groote zaken gheleert ende gheuon-4549den hadde zo aenbededen zij huer ende 4550 hietenze goddinne vanden coorne en-4551de vanden greyne

[miniatuur 36; volledig uitgevoerd]

28 4544 den god den god: het tweede den god is doorgehaald.

Cap. 36

4552Van yzas die de conste ende de manie-4553re vandt om houen ende bogaerden te 4554 makene Ende allerande boomen ende 4555 planten te potene .Capitel .xxxvi.

[fol. 85v]

4556Y zas in tsgelijcx die was 4557 van zo grooter wete ende 4558 van zo grooter leeringhe 4559 aengaende landnerin-4560ghe ende labeur dat zij 4561 niet alleenlic vernaemt 4562 en was Conijnghinne van egypten. 4563 Maer eene zeere zonderlinghe goddin-4564ne van egypten. Van dezer yzas zo zeicht 4565 de fabele datze jupiter minde ende hoe 4566 dat hijze dede verkeeren in eenre coe. En-4567de hoe dat zij nochtans namaels te men-4568scheliker voorme quam. twelke al bediet 4569 es van huerer grooter wete ende scientien 4570 alzo du zelue dat wel gheroert hebs jnt 4571 bouc datstu maectes van Othea. De-4572ze vrauwe die vandt eenerande maniere 4573 van corten ghescriften dan de egyptie-4574nen hadden. ende dat leerde zij hemlieden 4575 ende gaf hemlieden maniere om huere 4576 langhe tale te cortene. Deze yzas was 4577 een dochtere van den Coijnck* ynachus 4578 Conijnck van grieken. zustere van 4579 pharaneus die een zeere wijs man 4580 was. Bij eenighen zaken die in grie-4581ken ghebuerden zo vertrac deze vrauwe 4582 met hueren broedere vut grieken in egyp-4583ten. Ende daer leerde zij den volke onder 4584 meer andere zaken de conste om houen 4585 ende bogaerden te makene ende alleran-4586de boomen ende planten te potene. Ende

[fol. 86r]

4587bouen dien zo stelde zij ende ordeneirde 4588 daer vele schoonder loyen ende wetten 4589 Ende die leerde zij den egyptienen die 4590 zeere rudelic leifden ende zonder justi-4591tie ende ordenantie. zo dat zij van doe 4592 voortdan in positien ende in ghereghelt-4593heden leifden als lieden van redenen 4594 Ende om cort te verhalene zo dede 4595 deze vrauwe daer alzo vele dat zij daer* 4596 leuende ende doode in grooter weerden 4597 hilden alst wel scheen want huere 4598 vermaerthede alle de werelt duere 4599 ghijnc ende deden huer tempelen en-4600de oratorien maken. Ende tselfs 4601 die van roome doen zij in huere trium-4602phe ende in huerer hoocheit zaten de-4603den huer eenen tempel maken in hue-4604ren name daer zij huer sacrificie en-4605de offerande deden ende groote solemp-4606niteit ghelijcke datmen huer hadde 4607 gheploghen te doene in egypten. De-4608zer vrauwe²⁹ man was gheheeten 4609 Appis daer meneghe hystorien men-4610tioen af maken

29 4608 vrauwe: voor dit woord staat een doorgehaalde letter w.

Cap. 37

4611Hier onderwijst vrauwe redene al 4612 Tweluaren dat bij dezen vrauwen ter 4613 weerelt gheschiet es .Capitel .xxxvij.

[fol. 86v]

4614V Rauwe my verwondert 4615 zeere van al tgoont dat 4616 Ic van v uernomen heb-4617be hoe dat zo vele duech-4618den ende weluarens ghe-4619schiet es bij verstannes-4620sen ende zinlicheden van vrauwen. 4621 hoe wel dat de mannen zegghen int 4622 ghemeene hoe dat der vrauwen wete 4623 niet te achtene en es Ende dat zij ter 4624 werelt niet en dienen dan om te spin-4625nene ende om kinderen te draghene 4626 Vrauwe redene gheminde dochtere 4627 bij dezen muechstu wel beseffen de groote 4628 onwetenthede vanden ghoonen die 4629 dat zecghen. want zij zijn als de gho-4630ne die twleuaren oorboren ende ghebruken 4631 ende niet en bekennen. van wanen dat 4632 comt ende niemende daer of danc en 4633 zegghen. Ooc mede zo meuchstu claerlic 4634 beseffen. hoe dat onze lieue heere jhesus 4635 cristus als de ghuene die niet en doet 4636 zonder cause oft redene den mannen 4637 wel heift willen bewijzen dat zij dat 4638 vrauwelike gheslachte niet te meer 4639 versmaden noch verminderen en zou-4640den dan tmanlike gheslachte als hem 4641 ghelieft heift den vrauwen alzulke 4642 gratie van begrijpe ende van zinliche-4643den te gheuene alstu ghehoort hebs. dat

[fol. 87r]

4644zij niet alleenlic nut ende abel en zijn 4645 om eenighe consten of scientien te leere-4646ne ende te begrijpene. Maer die vut hem 4647 zeluen van nyeus te vindene. Emmer 4648 alzulke consten ende scientien zijn van 4649 alzulken oirbore ende proffite ter werelt 4650 datmen die goedeliken niet ontbeeren 4651 en mach. ghelijc du ghehoort hebs van 4652 der vrauwe Carmencis of nicostrate daer 4653 jc dy lanc eer af sprac die tlatijn ende 4654 de latijnsche lettren vant. De welke latijn-4655sche tale ende lettren alzo vermenicht ende 4656 verre ghespreet es. dat ouermids dien 4657 alle de glozen ende expositien vanden e-4658breeusschen ende griecschen lettren ende ghe-4659scriften diemen in grooter weerden hilt 4660 daer tot onzer kennessen ghecommen zijn 4661 Ende dat nalix alle europe het welke 4662 tmeeste ghedeel van alle der werelt es 4663 die tale ende dat ghescrifte vseren. ende 4664 in dier talen onghetallicke boucken consten 4665 ende scientien bescreuen ende in eewegher 4666 memorien ende ghedijnckenesse ghestelt 4667 zijn. waer bij du wel concluderen muechs 4668 dat die zake die die vrauwe dede een za-4669ke van grooter weerde ende van grooter 4670 vermaerthede zij ende onuertallic. want 4671 bij dien zijn de mannen ghetrocken vut 4672 huerer jgnorantien ende ghebrocht in 4673 kennessen. Ende bij dien³⁰ hebben zij wete ende 4674 conste te becondeghen ende te beteekenen

30 4673 dien: klein bovengeschreven, lijkt andere hand (zonder verwijsteken).

[fol. 87v]

4675al dat zij³¹ int herte begrijpen connen ende al 4676 dat hemlieden ghelieft. Desghelijcx bij 4677 dien te wetene alle verledene zaken. voor 4678 ooghen ende zom toecommende. Bij dien ooc 4679 zo mach de mensche vander eenre contree 4680 met den mensche vander ander contree 4681 Accort ende minne maken ende die ves-4682teghen onderlinghe. zo dat zij malcanders 4683 zin ende begrijp weten. die malcanderen 4684 noyt en zaghen noch en spraken. Em-4685mer zo en can niement den oorboor noch 4686 tproffijt van diere consten ende van dien 4687 vonde te vullen louen noch bescriuen: 4688 want bij dien bekent men god. hemel 4689 ende eerde. ende alle zijne ghescheppenes-4690se. wie es dan de man die oit meerdere 4691 zake dede of vant

[miniatuur 37; volledig uitgevoerd]

31 4675 zij: klein bovengeschreven door dezelfde hand (met verwijsteken ∧).

Cap. 38

4692Noch vanden zeluen .Cappitel .xxxviij.

[fol. 88r]

lb n="4693"/>D Esghelijcx waer dede 4694 noyt man alzo vele als 4695 die goede Conijnghinne 4696 Ceres dede. daer hier voo-4697ren af ghesproken es. wie 4698 Can emmer meerder lof 4699 of prijs ghecrijghen dan: den mensche 4700 die wilt ende beestelic leuen leedede. ende 4701 hem in bosschen ende in wildernissen hilt 4702 metten wilden ghedierten. ter wet van 4703 redelicheden ende van justitien te bringhe-4704ne. Ende die met malcanderen te doen 4705 verkeeren ende conuerseren. onderlinghe 4706 te leerene ende te bestane beter ende vrien-4707deliker voetsele. ende spijze te vserene en-4708de te ghebrukene als coorne ende ander 4709 grein dat nuttere ende oorboorlikere der 4710 menscheliker naturen es. ende van 4711 meerder voetsele ende daer de menschen 4712 schoondere ende claerdere ende ooc sterkere 4713 af worden dan zij deden vanden eekelen 4714 cruden oft eenighe andere vruchten die 4715 zij daer te vooren gheploghen hadden te 4716 etene ende te vserene ghelijc den beesten 4717 Ooc mede de eerde die vul doornen diste-4718len ende oncruuts was zonder eenighe 4719 vrucht te doene. bij hueren labeure ende 4720 toe doene vruchtbaer te makene ende 4721 die te bezayene met oorboorliken vruchten 4722 ende cruden ghelijc man noch ter tijt van 4723 nv doet ende vseirt Ende bij dien subiect

[fol. 88v]

4724ende onderdaen wert de ghemeenen oor-4725boore Ende aldus dat volc ter werelt 4726 dat wilt ende onbesneden was ghecreech 4727 bij dezer vrauwen wet ende reghele van 4728 leuene ende worde tem ende meyndre 4729 onderlinghe. dat te vooren wilt hadde 4730 ghezijn. Ende naer dat zij beuant dat 4731 der menschen zinnen begrepen ende 4732 ghehentheden waren zo deelde zij dat 4733 volc zom buten ten labeure. ende andere 4734 bynnen tot anderen tot anderen³² nud-4735schepen ende ghemeenen oorbore 4736 Desghelijcx van yzas wie zoude 4737 connen sommeren tproffijt dat den 4738 menschen ghebuert ende gheschiet es 4739 vuter conste van bogaerden ende van 4740 honinghen ende van allen planten 4741 boomen ende cruden³³ te stellene ende 4742 te winnene die goede ende oorboorlike 4743 vruchten draghen. ende zo lieuelic ende 4744 bequame der menscheliker natueren 4745 Ooc mede Minerue die bij huerer 4746 conste den mensche versach van me-4747nigher oorboorlichede. als van cleederen 4748 ende habijten ghemaect van wullen 4749 de leden mede te bedeckene jeghen tcoude 4750 ende jeghen tnatte. die te vooren niet 4751 anders en wisten noch en plaghen dan 4752 huden of vellen ouer huer lijf te dra-4753ghene alzulc als zijze vanden beesten 4754 stroopten. De welke minerue den

32 4734 tot anderen tot anderen: het tweede tot anderen is doorgehaald.

33 4741 cruden: na dit woord volgen enkele deels weggeschaafde letters, mogelijk om van een andere hand.

[fol. 89r]

4755mensche ooc af nam ende verloste van dier 4756 pijne van allerande dijnc dat zij anders 4757 niet en consten noch en wisten dan van 4758 plecke te plecke met grooten aerbeyde 4759 tusschen den aermen te draghene oft te 4760 verslepene. Conste ende maniere wees 4761 ende leerde waghenen wielen ende an-4762dere engienen te makene. daer zijt van 4763 dier tijt voort al ghemackeliken mede 4764 deden dat zij doen wilden. Ende tselfs 4765 de conste ende maniere of harnasch 4766 ende wapenen te smedene daer zij huer 4767 lichame mede decten. ende bewaerden van 4768 allen quetse. het welke vele nuttere vele 4769 sterkere ende vele oorboorlikere es dan der 4770 beesten huden oft vellen. cristine. O weerde 4771 vrauwe. Nu meer dan ye. zo weetic vul-4772commelic ende beseffe bij dien dat ghij my 4773 zecht ende beuroet. die groote ondancbaer-4774hede ende onwetenthede. vanden mannen 4775 die van vrauwen gheen duecht noch ooc 4776 gheen eere ghespreken en connen. want 4777 bouen dien dat my wel dochte dat ouer-4778mits velerande waer bij dat hij sculdich 4779 ware alle vrauwen te eerene. besorchsaem-4780heden ende hantieringhen die de vrau-4781wen den mannen doen in allen nooden 4782 ende zonderlinghe dat geen man en 4783 ware hij en hadde een vrauwe tot een-4784re moedere ghehadt. dat dadt een suf-4785fissante zake ghenouch was om gheen

[fol. 89v]

4786vrauwen te blamerene. Maer die te prijzene 4787 ende te eerene. om eenre vrauwe wille 4788 zo hooric hier menichten van gratien ende 4789 van ghiften die de mannen hebben ende 4790 ghehadt hebben vanden vrauwen. Dus 4791 zo mueghen van nv voortan wel zwij-4792ghen die mannen ende clerken die in hue-4793ren worden of in hueren boucken van 4794 vrauwen oneere of dorperheit ghesproken 4795 hebben ende van scaemten huer ooghen jnde 4796 eerde slaen. want als zij alle dijnc ter rech-4797ter waerheit willen verstaen ende beken-4798nen zo moeten weten dat alle de consten 4799 die de clerken hebben zijn hem ghecommen 4800 van eenre vrauwen als van Carmensis 4801 de welke hemlieden ghelijc eenre scool-4802meestersse hueren eersten .A.B.C. ghe-4803uonden gheleert ende ghespelt heift: 4804 Ten anderen wat mueghen de Edele 4805 zegghen. als zij beuinden dat bij eenre vrau-4806wen hemlieden gheuonden ende bewezen 4807 es de conste ende de maniere der wapenin-4808ghen. ende de hantieringhe van dien ende 4809 die te stellene ende te ordenerene. Ende tselfs 4810 alzulc harnasch ende wapenen te smedene 4811 ende te makene als daer zij huer leden me-4812de decken ende bewaren jeghen huere 4813 vianden. Ten derden wethouders poor-4814ters ende ghemeente. wat mueghen zij 4815 peinzen als zij beuinden dat hemlieden 4816 bij eenre vrauwe den wech ende wet van

[fol. 90r]

4817redelicheden ende van loyen eerst bewezen 4818 ende bescreuen es. Niet selfs den landsman 4819 aerbeydere ende al dat bijden daghelicschen 4820 broode leeft. het en es hem van eender 4821 vrauwe gheuonden ende gheleert. hoe 4822 zij landneeringhe doen pleghen ende 4823 hantieren zullen. wie can van vrauwen 4824 dan onneere spreken. als van vrauwen 4825 ter werelt zo vele deichs ghebuert 4826 ende becleuen es. Ende alsmen alle 4827 meesters poeten ende philozophen als 4828 Aritoteles virgilius Ouidius plato por-4829phirius boetius ende huer vruchten van 4830 leeringhen die zij ter werelt ghelaten 4831 hebben vermonden wil zo eist al clee-4832ne ghenouch jeghen tgoont dat hier 4833 vooren vander leeringhe der vrauwen on-4834derwezen es ende vanden proffijte dat daer 4835 of commen es. want gheen ghelijke en 4836 eist noch gheen comparatie

[miniatuur 38; volledig uitgevoerd]

[fol. 90v]

Cap. 39

4837Van arayne der jongher maecht die de 4838 conste vant de wulle te anthierene ende 4839 te vaerwene ende haultelissen daer of te 4840 makene ende de ghone die ooc de conste 4841 ende de maniere vant het vlas te anthie-4842rene ende het lijnwaet daer af te makene

4843N Iet alleenlic // Capitel .xxxix. 4844 zonder meer zo en heeft god 4845 bijden vrauwen daer vooren 4846af ghesproken es. ter we-4847relt willen verzien van me-4848negherande nootzakelike ende oorboir-4849liken dinghen Maer jnsghelijcx bij meer 4850 andere als bij eender jongher maghet 4851 gheboren vut azia. gheheeten arayne 4852 dochtere van ydomedia. De welke aray-4853ne vut grooter subtijlhede ende verstan-4854delicheden van zinnen de conste vant 4855 ende de maniere omme de wulle te 4856 vaerwene van alle vaerwen ende la-4857kenen daer of te makene die wij tappis-4858serie of haultelisse heeten. Ende es de 4859 ghone daer de fabele of zeicht dat ze de 4860 god apallas verschiep in een coppespin-4861ne. Deze zelue vrauwe was die eerste 4862 die de conste vant ende de maniere 4863 vanden vlasse te winnene te reedene 4864 te spinnene ende te hantierene. Ende 4865 daer of het lijnwaet te makene ende 4866 te weuene. Twelke een zeere noodzake-4867lic oorboorlike ende proffitelic werc es

[fol. 91r]

4868hoe wel dat de mannen dat veronweerdi-4869ghen ende niet en achten Deze maecht 4870 arayne die vant ooc de eerste conste ende 4871 maniere netten te breyene. om ghedier-4872ten vueghelen ende visschen mede te van-4873ghene ende de maniere van visschene 4874 ende van vueghelene. Ende van groote 4875 sterke ende machtighe wilde ghedier-4876ten met netten ende met strecken te 4877 vanghene ende te beheerdene. Daer 4878 men daer te vooren noyt of ghehoort 4879 noch gheweten en hadde. Dus dede 4880 deze vrauwe der werelt eene goede be-4881derue ende eene zake van grooter vrucht 4882 daer noch heden sdaechs. groot. ghemac 4883 in beuonden ende beseuen es. Hoe wel 4884 dat de zomeghe acteurs ende tselfs 4885 bocatius de poete zegghen dattet een 4886 beter werelt was als tvolc niet en leif-4887de dan bijden eekelen ende de cruden 4888 vute der wildernessen ende niet ghe-4889cleet en waren dan met huden of met-4890ten vellen alzo zijze vanden beesten 4891 stroopten. dan zij was zichtent dat 4892 den volke gheleert was leckerlike ende 4893 ghemackelike te leuene. Maer behou-4894den der weerdichede van dien aucteur 4895 ende van allen anderen die zouden wil-4896len zegghen dat alzulke zaken in be-4897jeghenthede ende niet ten oorbore ende 4898 nuttelichede vander menscheliker naturen

[fol. 91v]

4899gheuonden zijn. So zegghic. dat zo vele 4900 te meer dat de meinschen meer duechden 4901 gracien ende ghiften van gode ontfanct 4902 zo vele te meer es hij hem ghehouden 4903 daer of lof ende danc te zecghene ende 4904 hem te bet te dienene. Ende eist dat 4905 de mensche mesbruct dat ghuent dat 4906 god ten oorbore vanden menschen ver-4907leent ende gheschepen heift dat comt 4908 vuter onduecht ende quaethede vanden 4909 ghuenen diet mesbruct. ende niet dat 4910 de beesten niet ghemaect noch gheor-4911looft en zijn. tot tsmenschen oorboor als 4912 zij zijn. ghelijc dat onze lieue heere jhe-4913sus cristus in zijns zelfs persoon vp eerde-4914rike wezende an hem zeluen dat wel 4915 bewezen heift. want hij zelue broot 4916 wijn vleeschs ende visch oorboorde ende 4917 nuttede. ende vercleet was. Twelke 4918 hij niet ghedaen en zoude hebben hadt 4919 der menscheliker natueren betere oft 4920 nuttere gheweist niet anders dan cru-4921den oft wortelen tetene. Ende groote 4922 eere ende weerdichede boot onze lieue 4923 heere den ghenen die de consten vant 4924 vanden broode te makene. Als zij onder 4925 de ghedane van broode den mensche zijn 4926 ghebenedijde lichame in testamente ende 4927 in ghedijnckenesse liet vp der eerden 4928 om dat te oorboorene ende te nuttene 4929 tzijnre zalicheit

[fol. 92r]

[miniatuur 39; niet uitgevoerd]

Cap. 40

4930Van pamphilee die de conste vant de 4931 zijde vanden wormen te crijghene ende 4932 die te vaerwene in allerande varwen 4933 ende daer of zijden lakenen te makene

4934O Nder meer an- Capitel .xl. 4935 der consten die van vrau-4936wen gheuonden alst vorseit 4937 es zo en es niet te verghe-4938tene die conste die die ede-4939le phamphilee vant³⁴ 4940 gheboren vut grieken. Deze vrauwe 4941 was van zeere grooten engiene ende 4942 subtijlen verstande. ende dat in mene-4943gherande werke ende groote ghenouch-4944te zo hadde zij ende grooten aerbeyt ende 4945 poghernie dede zij om vele vreemde

34 4939 vant: achter dit woord staat het doorgehaalde fragment ghe.

[fol. 92v]

4946ende nyeuwe consten te vindene zo dat 4947 zij die eerste was die de conste ende de 4948 maniere vant de zijde vanden wormen 4949 te crighene ende die te reedene ende 4950 te hantierene. Ende alzo zij subtijl en-4951de ghezinnich was. zo bemercte zij dat 4952 de wormen die de zijde spinnen ghe-4953meenlic huer huzekins maecten jnt 4954 bedecte ende beschermenesse vanden 4955 boomen. het welke huer dochte dat 4956 wat bedieden mochte. Dus vp eenen 4957 tijt zo trac zij een deel van dien huze-4958kins of ende bezach wattet wezen 4959 wilde Ende eer zij tot den wormkine 4960 conste gheraken. zo vant zij die dra-4961dekins van zijde ende wantse of Ende 4962 om dieswille dat zij zo dinnekins 4963 waren. zo twijnde zij die drie oft viere 4964 dicke tsamen. Doen beuant zij dat zij 4965 sterc ende oorboorlic ende schoone ende 4966 ghelimpende waren. Daer naer zo 4967 bezocht zij alle de weghen ende de 4968 manieren die zij conste om allerande 4969 vaerwe daer an te doen vesten ende 4970 te houdene. Ende als zijt al beuon-4971den hadde. doe docht huer dattet een 4972 zeere groote ende schoone zake was 4973 zo dat zij die voort bestont te vlechtene 4974 ende te weuene zo dat zij daer zijden 4975 laken of macte: Bijder welker con-4976sten van dezer vrauwen een zeere groote

[fol. 93r]

4977ende proffitelike ende een verre ghe-4978spreede zake ter werelt geschiet 4979 es. want den dienst gods ende de 4980 ministren vanden outaer bij dien 4981 costelic ende redelic vercleet ende ver-4982chiert zijn. Desghelijcx paeuzen pre-4983laten keysers Cueninghinnen ende 4984 edele mede vutegheteekent zijn ende 4985 zonderlinghe het volc van dier contree 4986 daer men de woormkins vint vercleet 4987 ende ghedect eensins bij dien dat zij 4988 groote menichte ende couuer van dien 4989 wormkins hebben ende anderssins 4990 bij ghebreke dat zij gheen wulle en 4991 hebben daer zij die zijde mede verspa-4992ren mochten.

[miniatuur 40; niet uitgevoerd]

Cap. 41

4993Van thamar die zeere wel was 4994 jnder consten van scilderien Ende van

[fol. 93v]

4995eender andere gheheeten yraine Capitel xli^e.

4996V vat*³⁵ wilstu dat jc dy ve-4997le zegghe. want es der 4998 vrauwen natuere sub-4999tijl ende abel omme van 5000 nyeus de* vindene ende 5001 voort te leerene sciencien 5002 speculatiuen. ende andere handghewer-5003ken. zo es zij ooc desghelijcx zeere pro-5004per ende zeere subtijl om dat behendich-5005liken te executeren ende te werke te 5006 legghene ghelijc men dat van eenre 5007 vrauwen bescreuen vindt diemen 5008 hiet thamar die zo abel ende zo constich 5009 was in scilderien. dat men binnen 5010 hueren tijden huers ghelijcx niet en 5011 vant. Deze vrauwe was dochtere 5012 van viton den scildere binnen den 5013 tijde van olympere. vp eenen zekeren 5014 hoochtijt dat olimpere eene groote 5015 feestichede houden zoude zo waren 5016 daer vele schoone spelen ende ghe-5017noughelicheden voort ghebrocht. Ende 5018 die daer den prijs ghecreghe die zou-5019de verweruen al dat ghoont dat hi 5020 begheeren zoude vp dattet redelic wa-5021re. De welke spelen ende ghenoughe-5022licheden men dede van zesse te zesse 5023 jaren ter eeren ende ter weerdichede 5024 vanden groten god Jupiter. Ende de-5025ze feeste die stelde eerst jnne hercules

35 4996 Vvat: de dubbele v (zonder ligatuur) is een wat ongebruikelijke manier om de w te spellen, maar komt sporadisch in de tekst voor. Omdat de eerste V hier een initiaal is kon Vv hier niet als w getranscribeerd worden, zoals elders wel is gebeurd met vv.

[fol. 94r]

5026Ende doen zij eerst beghonnen was 5027 zo maecten zij huer date van jaren al-5028zo de kerstenen huer date van jaren ma-5029ken vander gheboorte ons liefs heeren 5030 Deze zelue thamar alle vrauwe-5031like zeden achter ghelaten bij consten 5032 ende behendicheden in scilderien daer 5033 zij bynnen huers vaders tijden grootelic 5034 vooren vermaert was. ende daer of groo-5035ten lof hadde ende prijs. zo verre dat 5036 die van Ephesen de welke anebede-5037den dyane die goddinne. Bij dezer 5038 thamar deden werken van portra-5039ture jn een tauerel tbeilde van dya-5040ne huerer goddinne. Twelke beelde 5041 zij langhen tijt hilden ende bewaer-5042den in grooter weerden als een werk 5043 ghewrocht van grooter consten. Ende 5044 en toochden dat beilde nemmermeer dan 5045 alsmen de feeste ende de solemniteit 5046 hilt van diere goddinne De wel-5047ke portratrure* ouer mits dat zij zo 5048 grooten langhen tijt ghehouden ende 5049 bewaert was noch vp den dach van 5050 heden ghetughenesse draecht vander 5051 grooter conste van dezer vrauwe jn 5052 de conste van portrature. In dezer 5053 zeluer consten van portraturen zo 5054 was een ander maecht vut grie-5055ken gheheeten yraine zo groote con-5056stenareghe dat zij allen constenars

[fol. 94v]

5057van dien consten huers tijts te bouen 5058 ghijnc Deze maghet was een dis-5059ciple van eenen schildere gheheeten 5060 trachin een groot wercman van diere 5061 consten Maer zo abel was zij in dezer 5062 consten van portratrieren* dat huers 5063 meesters werc jeghen thuere niet 5064 maer een scadewe en was of een schijn-5065te daer of dat tvolc te dien tijden zo 5066 zeere verwonderde. dat zij ter ghedijnc-5067kenessen van huer een beilde deden 5068 maken ghelijc eenre jongher maecht 5069 werckende van portraturen ende 5070 stelden dat beilde onder meer andere 5071 beilden ter ghedinckenessen van 5072 diuerschen werclieden die vooren 5073 hueren tijt gheweist hadden ende 5074 daer zij memorie af hilden. want 5075 de ouders eene costume hadden dat 5076 zij eerden alle de ghone mannen oft 5077 vrauwen die in eenighen consten 5078 oft scientien of in stercheden oft in 5079 vromicheden oft in schoonheden oft 5080 in eenighen ghiften ende gratien van 5081 gode oft van natueren den anderen 5082 te bouen ghijnc. Ende deden huer beil-5083den stellen ter ghedijnckenesse van 5084 dien in grooten hooghen vermaerden 5085 plecken Desghelijcx Martia de ro-5086maineghe die ooc een maecht was 5087 van grooter name die zo abel ende

[fol. 95r]

5088zo constich was jn portraturen dat zij al-5089le de meesters van diere eewe in consten 5090 te bouen ghijnc. Ende tselfs gayus 5091 ende spolin. die te dien tijden die abel-5092ste meesters waren. van alle der werelt 5093 Ende up dat langhe memorie ende 5094 ghedijnckenesse vander conste van 5095 dezer maghet wezen zoude zo maecte 5096 zij een costelic tauerel ende daer con-5097trefaittede zij huer zeluen jeghens 5098 eenen speghele zo aerdichlic ende 5099 zo constich. dat alle de ghone die dat 5100 beilde zaghen zeiden ende jugierden 5101 dattet leifde. Het welke tauereel lan-5102ghen tijt daer naer zeere nauwe ghe-5103houden ende bewaert was Ende voort 5104 anderen meesters ghetoocht. van diere 5105 conste als een zonderling stic ende 5106 een tresoor. Bij allen dezen za-5107ken men merkelike besessen* mach 5108 dat men hier voortijts in meerder weerden 5109 ende in meerder eeren te houdene plach 5110 de wijze ende de consteghe dan men te 5111 dezen tijde doet. ende de consten ende de 5112 scientien meer ghehacht dan zij nv 5113 zijn. Maer ten proposte dat ghij zecht 5114 van besochten vrauwen jn de conste van 5115 portraturen. zo kennic vp den dach 5116 van heden eene vrauwe gheheeten 5117 anastasie die zo constich ende zo 5118 bezocht es jnder consten van verlichterien

[fol. 95v]

5119ende vignetterien in boucken ende an-5120derssins datmen van gheenen meerdren 5121 constenare in alle der stede van parijs 5122 en spreict dan van haer. Noch die zo le-5123uende floratie ende cleen werc maecte 5124 als zij dede. ende wiens werc datmen 5125 meer begheerde dan thuere hoe costelic 5126 of hoe rijkelic dat de bouken zijn En-5127de dit hebbic zelue bezocht. want zij 5128 my zelue dicwille ghewrocht heift 5129 Twelke ouer zeere zonderlinghe ende 5130 zeere constich ghehouden es. onder 5131 twerc van velen anderen werclieden 5132 ¶ Vrauwe redene gheminde dochtere 5133 jc gheloofs v wel. Noch zoudemen 5134 vrauwen ende maechdekins ghenough 5135 inder werelt vinden van diere conste 5136 dieze bezoucken wilde. Maer te dezen 5137 proposte zo zal jc v noch zegghen van 5138 eender andere romainneghe ghehee-5139ten sempronie

Cap. 42

5140Hier naer volcht van eender ro-5141maineghe gheheeten Sempronie 5142 wonderlike wel gheleert ende 5143 verstandel in allen scientien Capitel xlij^e

[fol. 96r]

[miniatuur 41; niet volledig uitgevoerd]

5144D Eze Sempronie was 5145 gheboren van roome en-5146de was een kindt van 5147 vutnemender schoon-5148hede Ende alzo zij al-5149len anderen vrauwen 5150 in dier tijt te bouen ghijnc in schoonhe-5151den zo was zij ooc bouen dien meest be-5152ghift ende begratiet van subtijlen zin-5153nen ende van verstandelen engiene dat 5154 zo wat dinghe dat zij hoorde of zach in 5155 spraken. oft in ghescriften dat vatede 5156 zij ter stont zo vast ende zo vulcoment-5157lic dat zij daer niet in en miste noch 5158 dat nemmermeer en vergat. zo groote 5159 relatie en conste men huer niet vooren

[fol. 96v]

5160ghezegghen oft lezen zij en verhaelde 5161 dat naer zonder haperen Deze vrau-5162we die en conste oic niet alleenlic la-5163tijnsche tale. Maer ooc de griecsche en-5164de screef die alzo ghereet ende alzo om-5165belemmert dattet groot wonder was Item 5166 in spraken in faconde ende in ghezedich-5167eden zo beuallich ende ghereet dat zij by 5168 huerer grooter tale ende zedebaerhede 5169 alle menschen antrac tot dien dat zij 5170 begheerde Ende als zij huer zeluen ter 5171 ghenouchte oft ter vermakelichede ghe-5172uen wilde. zo en was niemende zij en 5173 versolaestene. Desghelicx als zij gram 5174 was drouue oft ontstelt was³⁶ zo en 5175 conste niement ghelaten hij en moeste 5176 met huer mede gram drouue oft ont-5177stelt wezen. te clouckicheden ende te 5178 vromicheden om eenighe zaken te be-5179grijpene of te bestane zo conste zij ye-5180ghelic voet ende moet gheuen zonder 5181 verflauwen. Ooc mede zo was huer 5182 sprake ende huer zedebaer wezen ye-5183ghelic zo beuallic ende zo belieuende 5184 dat cume yemende hem conste verue-5185len oft verzaden huer aen te ziene 5186 of te hooren spreken. Ende bouen dien 5187 zo zanc zij zo zoete ende zo constelicke 5188 ende speelde vp alle jnstrumenten naer 5189 der scientien van musiken. ende dat 5190 elken mensche helpen mochte. Ende

36 5174 was ..... was: het eerste was is doorgehaald.

[fol. 97r]

5191in allen zaken dat menschelike zinnen vul-5192stringhen mochten ofte begrijpen daer of 5193 was zij zeere abele ende zeere jngenieux

[miniatuur 42; niet uitgevoerd]

Cap. 43

5194Hier vracht cristine tot vrauwe redene of 5195 inder natuerliker zinlichede der vrauwen 5196 eenighe wijshede gheleghen zij ende vrau-5197we redene die andwoort daer vp Capitel xliij^e

5198X pristine*³⁷ sprac wedere tot 5199 vrauwe redene Ende zeide 5200 ic vinde ende ic beuroede 5201 wel bij dezen dat god den 5202 vrauwen subtijle zinnen 5203 ghenouch verleent heift 5204 om velerande zaken wel te verstane ende 5205 te verzinnene. ende te onthoudene. Maer 5206 om dies wille datmen ghemeenlic me-5207neghen mensche ziet. die zo zeere scerp

37 5198 Xpristine: vergelijk 4163 met voetnoot.

[fol. 97v]

5208ende zo zeere subtijl van zinnen zij om al-5209le dijnc wel te verstane ende te onthoudene 5210 datmen hem onderwijzen wil dat ghee-5211ne conste noch gheene scientie bij han-5212tieringhe der scole ende bij studerene hem-5213lieden verborghen oft oncond zij bijden 5214 welken zij commen te grooter clergie. En-5215de nochtan zo vindtmen jnder meester 5216 meester* menichte dat zij cleene wijsheyt 5217 oft ghemanierthede ter werelt hebben 5218 Twelke nochtan my zeere verwondert 5219 want my en twijfelt niet de scientien 5220 en leeren alle duecht ende ghemanierthe-5221de. Ende aldus zo zoudic al te gheerne 5222 van v weten mijn lieue vrauwe end 5223 v gheliefde. of inder vrauwen natuer-5224like zinlichede. De welke alst vooren 5225 bij v wel gheprouft es suptijl ghenouch 5226 es om alle dijnc wel te verstane te ver-5227zinnene ende te onthoudene. als vele 5228 grooter scientien ende anders eenighe 5229 wijshede van onderscheede gheleghen 5230 zij. als oft men zegghen wilde van ad-5231uize oft onderscheede welc best ghedaen 5232 oft ghelaten ware bij exemplen oft ex-5233perientien van zaken die ghebuert 5234 mueghen zijn oft die voor ooghen zijn 5235 mids ouerziene ende verhoethede van 5236 dat ghebueren mochte. want dit za-5237ken zijn daer wijsheyt jnne ghelegen 5238 es als jc versta: vrauwe redene. Dus

[fol. 98r]

5239zechtu waer gheminde dochtere. Maer 5240 alzulke wijsheyt als daer du af roers 5241 weit dat die eensdeels den mensche 5242 aencomt bij natueren mannen ende 5243 vrauwen den eenen meer den anderen 5244 min. hoe wel datze leeringhe oft vercreghe-5245ne scientie wel namaels stijft ende vul-5246maect. want du wel beuroeden muechs 5247 dat twee duechden of twee crachten te ga-5248dere malcanderen verstiuen meer wer-5249ken ende meer weeren. dan elc bijzondere 5250 Ende aldus zegghic dat een mensche 5251 die natuerlike wijsheit heift datmen 5252 natuerlike zinlichede heet. ende daer 5253 toe vercreghene leeringhe oft sciencie 5254 dat es een mensche van grooten loone 5255 Maer deen heift deen als du die tander 5256 niet en heift. want deen es een ghifte 5257 ende een gratie van gode ende tandere 5258 es vercreghen ende bearbeyt by langher 5259 studien. Dus eist beede goet te za-5260men. Maer int ghemeene zo zoude de 5261 meeste menichte kiezen ende weynschen 5262 natuerlike zinlicheit ende bezeffen zon-5263der leeringhe. dan groote leeringhe 5264 ende cleene natuerlike zinlichede ende 5265 bezeffen. Nochtan te dezen proposte ende 5266 te dezer vraghe mueghen menegheran-5267de opinien dienen. daer meneghe scoone 5268 conste vut spruten mach. want men 5269 zegghen mochte dat dadt gode meest

[fol. 98v]

5270te kiezene ende te begheerene es dat 5271 meest tghemeene oorboor en proffijt jn 5272 brinct. Ende het zij alzo dat vercre-5273ghene leeringhen oft scientien die men 5274 voort anderen mede deelen ende leeren mach 5275 meer ghemeene oirboors ende proffijts 5276 jn brijnct dan alle natuerlike zinliche-5277de die een mensche hebben mochte 5278 Ghemerct dat die natuerlike zinlic-5279hede valt ende vergaet met den men-5280sche als hij sterft. Maer vercreghene 5281 leeringhe ende scientie die blijft eewe-5282like den ghuenen dien hij die mede ghe-5283deelt ende gheleert heift. ende dieze 5284 voort in boucken ende in ghescriften 5285 laten om den ghonen die naer hem com-5286men. Ende aldus zo en versterft leerin-5287ghe met hemlieden niet. Alzo du dat bij 5288 aristotiles ende bij anderen meesters 5289 beuroeden muechs die alle wech zijn 5290 ende huer scientien in ghescrifte achter-5291ghelaten hebben. Twelke meer vruchts 5292 ende proffijts ter werelt ghedaen heift 5293 dan alle de natuerlike zinlichede van 5294 allen den menschen die noyt waren 5295 oft noch zijn. hoe wel dat bij vroedomme 5296 van eenighen. menich rijke ende menich 5297 landscip wel ende duechdelic gheregiert 5298 beleed ende beweicht zijn. Maer als die 5299 vroedom valt zo valt dat rijke. Ende 5300 vergaet bij tijde scientie ende leeringhe

[fol. 99r]

5301die bliuen eewelike. Maer die questie 5302 die latic daer onghesolueirt mids dat 5303 zij niet en doen ten propooste van onzer ma-5304terie van onzer stede der vrauwen. Maer jc 5305 aenvaerde weder de questie diestu my 5306 deids te wetene. Oft inder natuerlike 5307 zinlichede der vrauwen eenighe wijshede 5308 gheleghen zij. waer vp dat jc dy andwoir-5309de Ia. Ende dat muechstu ghenouch 5310 bezeffen bij al dat vooren ghezeit es. ende 5311 verhaelt. Ende ooc int hanthieren 5312 vander officie daer zij toe ghestelt zijn 5313 Ende nem dies goom ende du zuls 5314 vinden dat zij den huusrade aengaende 5315 ende naer huerer macht eenpaerlic 5316 ende meestdeel zeere nerenstich ende 5317 bezorchtsaem zijn. zo vele dattet dicwil-5318le den mans. den lijtentijts vernoyet. 5319 Ende hemlieden dinct dat hem de 5320 vrauwen te verre onderwinden. Ende 5321 zegghen dat zij bij dien meesterghen bouen 5322 hemlieden wezen willen ende wijzer 5323 wezen dan de mans. ende keerent in 5324 quaden ende in onduechden dat hem dic-5325wille de vrauwen in duechden ende 5326 ter goeder waer omme zegghen. Ende 5327 van dusdanighen voorsienighen wijzen 5328 vrauwen zo spreict Salomon in een episte-5329le tot onzen proposte alzo hier naer volght

Cap. 44

5330Van eene epistele die salomon bescrijft

[fol. 99v]

5331in zijn prouerbien dienende ten loue ende 5332 ter eere van allen vrauwen Capitel xliiij^e.

[miniatuur 43; niet volledig uitgevoerd]

5333M En zal stercke ende 5334 ghestadeghe vrauwen 5335 vinden. Dats te zeg-5336ghene men zal wijze 5337 ende voordachteghe 5338 vrauwen vinden ende 5339 huer mans en zullen gheens goeds 5340 ghebrec hebben die zelue die die³⁸ wer-5341den wijde vermaert. Ende huer man-5342nen die zullen hem dier ghetroosten 5343 want zij hemlieden al goet toebrijnghen 5344 ende voorspoet. Tot allen tijden zouct 5345 zij ende bespiet wulle. dats te zegghe-5346ne allerande handwerc om huere

38 5340 die die: het tweede die is doorgehaald.

[fol. 100r]

5347mesnieden te werke te stellene ende 5348 in bezicheden te houdene ten oorboore ende 5349 proffijte vanden huusrade. Ende zel-5350ue zo steict zij de hand mede ane. Die 5351 vrauwe es te ghelijckene den schepe 5352 van coomanscepe als van verren huer 5353 broot bejaghende. Deze ghiften gheift 5354 zij den ghonen dies weert zijn. ende 5355 daer zij vry vp es. Ende alle couuere 5356 van spijzen comt hueren mesnieden an 5357 zij ouerziet ende raemt de waerde van 5358 den huuze eer dat zij coopt. Naer vut-5359gheuene van hueren zinnen. zo heift 5360 zij eenen wijngaert gheplant daer al 5361 thuus mede verzien es ende verchiert 5362 zij begort huer lendenen metter duecht 5363 van stercheden. ende in ghedueriche-5364den van bezoorchsaemheden. ende huer 5365 armen die steict zij ende opent tot al-5366len goeden ghewerken zij beuint ende 5367 beuroet dat huere hantieringhe goet 5368 ende duechdelic es. ende daer omme 5369 doet zijt³⁹ eenpaerlic. waer bij die claer-5370heyt van hueren aerbeyde nemmermeer 5371 vergaen en zal. hoe duyster oft hoe 5372 drouue weder dat zij zelue zo onder-5373wijnd zij huer van grooten dinghen 5374 Ende en beueilt den anderen niet 5375 vrauwelike werken. Maer zelue doet 5376 zij die Bij voorzienichede van huer 5377 zo es huer huus bewaert van snee ende

39 5369 zijt: de letter t is klein tussengeschreven, mogelijk door een andere hand.

[fol. 100v]

5378van coude ende de ghuene die zij te re-5379gierene heift zijn alle vercleet met dob-5380belen cleederen. voor huer zeluen zo maect 5381 zij een zijden abijt ende een purperen dats 5382 te zegghene van eeren ende van wijder ver-5383maertheden Ende huer man es eeweliken 5384 gheeert als hij ten vppersten ghezeten es 5385 bijden ouders vanden lande. De vrau-5386we werct vlas ende cleen lijnwaet ende 5387 dat vercoopt zij ende huer cleederen zijn ver-5388chiert in stercheden ende bij dien zo wert 5389 huer eeweghe blijscepe huer mont sprect 5390 altoos woorden van wijsheden ende van 5391 eeren Ende die wet der rechtuaerdicheit 5392 es altoos vp huer tonghe. zij aenziet 5393 die prouisie van hueren huze. Ende 5394 huer broot zo en nut zij niet in lediche-5395den. Die manieren ende die zeden van 5396 hueren kinderen die betooghen dat zij 5397 huerlieder moeder zij. Ende huere ghe-5398werken die betughen huere zalichede. Die 5399 nette vercleedinghe van hueren brude-5400comme die gheift huer lof zij es een 5401 meestersse van hueren dochteren. jn al-5402len zaken hoe groot dat zij zijn. Zij mes-5403prijst ende versmaet. alle ydele glorie 5404 ende ydele scoonhede. Die vrauwe die 5405 god vreezen zal die zal gheprezen wezen 5406 ende hij zal huer vrucht verleenen naer 5407 huere ghewercken. dieze louen in 5408 allen plecken

[fol. 101r]

[miniatuur 44; niet volledig uitgevoerd]

Cap. 45

5409Van gaye troyle de Cueneghinne Capitel xlv^e

5410T En proposte dat de wijze sa-5411lomon zeicht. voor eender 5412 wijzer vrauwe mach wel 5413 vernaemt zijn die Edele 5414 Conijnghinne Gaye troyle 5415 Deze vrauwe was van 5416 roome oft van Constans Ende was ghe-5417huwet anden roomschen Conijnck ghehee-5418ten tarquinus. Ende was eene vrauwe 5419 van grooter wijshede ende van gouuer-5420nemente. Ende een vrauwe vul duechden 5421 Ende ouermits der grooter natuerliker 5422 zinlichede ghetrauwichede ende duecht 5423 die in huer was zo was zij vernaemt bo-5424uen allen vrauwen te wezene een vrauwe 5425 van goeden huysrade. ende van grooter

[fol. 101v]

5426voorsienichede. Ende hoe wel dat zij een 5427 Conijnghinne was ende zij huer wel 5428 hadde mueghen vermijden met hueren 5429 handen te werkene. zo hadde nochtan 5430 deze edele vrauwe altoos therte in eene-5431gher zake tproffijt vanden huysrade 5432 te doene. Ende in gheenen tijde ledich te 5433 wezene zij en was altoos eenichsins 5434 in werkene bezich. Dies ghelijcx zo 5435 hilt zij huer maechdekins ende dienst-5436boden. die omtrent huer waren ende bij 5437 huer verkeerden. altoos euen bezich in wer-5438kene. zij vant de maniere de wulle te 5439 mijnghene ende daer of lakenen te 5440 makene van diuerschen soorten. Twel-5441ke doe een zeere notabele ende gheeerde 5442 hantieringhe was. daer mede dat 5443 deze edele vrauwe ommeghijnc. waer 5444 bij deze edele vrauwe ouer alle de we-5445relt ghelooft gheeert. gheprezen ende 5446 vermaert wart. Zo dat ter eeren ende 5447 ter weerdicheyet van huer de rommai-5448nen die daer naer meer wiessen ende 5449 meerder macht creghen dan zij daer 5450 te vooren ye ghehadt hadden. Ordeneer-5451den ende onderhilden van dier tijt voort 5452 deze costume. dat zo wanneer dat 5453 zij huer dochterkins vutstelde te hu-5454welike. Ende de bruut den eersten 5455 jntert dede ten huuze vanden brude-5456come hoe dat zij heeten zouden. Ende zij

[fol. 102r]

5457andwoordede met eenen blijden zinne 5458 Ic zal heeten Gaye. als of zij zegghen 5459 wilde dat zij die edele Conijnghinne 5460 Gaye in werken ende in daden achter-5461uolghen wilde zo zij naest conste

[miniatuur 45; niet uitgevoerd]

Cap. 46

5462Vander wijsheit vander Conijnghin-5463ne Dydo .Capitel .xlvi^e.

5464V Vijsheit*⁴⁰ alzo du zelue 5465 hier vooren verhaelt ende 5466 ghezeit hebs dats auijs 5467 te hebbene ende voorzienich-5468eit vp alle zaken diemen 5469 te handen nemen wille te wetene wat 5470 hende dat zij zouden mueghen nemen 5471 Ende dat vrauwen zulke voorzienich-5472ede hebben. Ooc mede in grooten zaken

40 5464 VVijsheit: vergelijk 4996 met voetnoot.

[fol. 102v]

5473zo zal ic dy noch exempel gheuen van 5474 eenighen machtighen vrauwen en-5475de eerst van dydo Deze dydo die 5476 wijlen ghenaemt was esliza die be-5477toochde wel den aert van huerer wijs-5478heyt ende dat bij hueren ghewerken 5479 alzo ic dy vertellen zal. zij stichte-5480te* ende fondeirde eene stede int land 5481 van affrica gheheeten Cartaghe van 5482 welker stede zij vrauwe ende conijn-5483ghinne was Ende de maniere 5484 van die te stichtene ende tlandscip 5485 te vercrighene ende dat te⁴¹ bezitte-5486ne die betoochde wel huere groote 5487 ghestichtichede edelhede ende duecht 5488 Zonder welke gratie gheene 5489 gherechte wijsheyt in eenighen per-5490soon wezen en mach. De afcom-5491ste van dezer vrauwen die was 5492 vanden ghenen van fenicen die 5493 van vute den utersten cante van 5494 egypten quamen jnt land van be-5495loften Ende daer stichteden me-5496nighe schoone borghen ende steden. 5497 Onder welc volc was een conijnc 5498 gheheeten aguenor. Vanden wel-5499ken quam de vadere van dezer 5500 vrauwen dydo. Ende wart conijnc 5501 van fenicen Ende vercreech daernaer⁴² 5502 tconijncrijke van cypres. Deze co-5503nijc* die hadde eenen zone gheeten*

41 5485 te: voor dit woord staat een doorgehaalde d.

42 5501 daernaer: de n is klein achtergeschreven (met fors afkortingsteken), mogelijk door een andere hand.

[fol. 103r]

5504pigmalium. Ende deze dochtere dydo⁴³ 5505 zonder meer kinderen Ende als de-5506ze conijnc steruen zoude. Zo be-5507ual hij zeere deerlic zijnen edelen 5508 dat zij altoos minne ende ghetrau-5509wicheyt zijnen kinderen draghen zou-5510den. ende dede hemlieden zweeren ende 5511 belouen dat zijt alzoo doen zouden 5512 zonder verbreken. Ende als deze 5513 Conijnc doot was zo croonden zij 5514 zijnen zone pigmalium ende gauen 5515 esliza zijnre zustere die een ouer zeere 5516 schoone maecht was in huwelike 5517 den alder edelsten ende hoochsten 5518 hertoghe. die onder de croone was 5519 gheheeten. acerbus oft acheron 5520 of cytoen. Ende was deze cytoen groot 5521 priestere vanden tempele van hercu-5522les Naer huerer wet ende was een 5523 man van grooten rijckdomme De 5524 welke hertoghe ende esliza malcan-5525deren zeere beminden. ende leededen 5526 een duechdelic ende een minlic leuen 5527 Maer pigmalium huer broedere die 5528 was van quaden zeden de wreetste 5529 ende ghierichste mensche diemen 5530 vinden mochte. Ende zo vele en con-5531ste hij niet vercrighen hij en begheer-5532de altoos vele meer. Esliza zijn zus-5533tere die zijne nature ende zijne ghie-5534richede wel wiste. Ende wel

43 5504-5509 Deze zes regels zijn geschreven door hand 3.

[fol. 103v]

5535wiste dat huer man zeere grooten scat 5536 hadde. ende dat groote mare van zijnen 5537 rijckdomme was. die riet altoos ende 5538 waerscuwede hueren man dat hij hem 5539 voor den conijnc zijnen broeder wachten 5540 zoude ende dat hij zijnen schat in 5541 eenighe heymelicke plecke leyde van 5542 vreezen oft hem de conijnc. nemen mochte 5543 ende dien raed zo dede cytoen. Maer 5544 hij en bewaerde zijns zelfs lijf niet 5545 wel voor den Conijnck alzo esliza hem 5546 te vooren wel ghezeit hadde. want 5547 hem de Conijnck dede vermoorden 5548 om zijns schats wille⁴⁴. Van 5549 welker moort eslijza zo grooten rouwe 5550 hadde dat zijt wel naer bestoruen had-5551de. Maer langhen tijd zo qual zij van 5552 rauwen. ende daghelicx beweende zij 5553 ende beclaghede hueren heere hueren 5554 man. Vermalendijdende hueren wree-5555den broedere diene zo deerlike hadde 5556 ghedaen vermoorden. Maer die 5557 wreede Conijnc die hem bedroghen 5558 vant naer zijne meeninghe dat was 5559 dat hij zeere cleenen schat vant. daer 5560 hij citioens zware schat waende 5561 gheuonden te hebbene. Van dier 5562 tijt voort drouch grooten nijt ende 5563 hatye vp zijnre zustere meenende 5564 dat zij huers mans schat wech 5565 ghesteken hadde ende zij beuindende

44 5548 wille: na dit woord volgt een onleesbaar fragment (twee letters?), deels doorgehaald en geëxpungeerd.

[fol. 104r]

5566dat zij in grooter vreeze van hueren liue 5567 was die wort verwect ende vermaent bij 5568 huerer wijshede huer eyghen land achter 5569 te latene ende van daer te vliene. Deze 5570 zake aldus voorpeinst wezende zo nam zij 5571 in huers selfs aduis met duechdeliken 5572 moede. ende wapende huer met stercheden 5573 ende met ghestichtichede omme te wercke 5574 te legghene het goont dat zij begrijpen 5575 wilde. Doch wiste deze goede vrauwe 5576 wel. dat de Conijnc huer broedere niet 5577 euen wel ghemint en was met allen 5578 zinen edelen noch met zijnen volke ouer-5579mits de groote wreetheit van tyrannien 5580 die hij dede. Dus ghecreech zij theurwaerts 5581 eenighe vanden edelen ende vanden bur-5582ghers ooc mede vanden volke Ende naer 5583 dien dat zij hemlieden hadde ghedaen 5584 zweeren dat zijlieden huer secreet ende 5585 ghetrauwe wezen zouden. zo begonst 5586 zij hemlieden met schoonen woorden huer 5587 meeninghe te vooren te legghene zo ver-5588re dat zij te vreden waren met huer 5589 te treckene. Ende de vrauwe die dede 5590 alzo corts ende alzo secretelic als zij moch-5591te menichte van scepen ghereet maken 5592 ende bij nachte zo vertrac zij met hue-5593ren scatte ende met menichte Van 5594 volke dat met huer was. Ende be-5595ual den sciplieden dat zij alle den wech 5596 voorderen zouden die zij mochten. Ende

[fol. 104v]

5597noch vele meerdere subtijlheit dede deze 5598 vrauwe dan datter ghezeit es. want 5599 zij peinsde wel dat alzo haest als die 5600 Conijnck huer broeder vernemen zou-5601de dat zij gheuloden ware. dat hij 5602 ter stont tallen canten volc naer huer 5603 zenden zoude om huer den wech te we-5604derstane ende aldus zo dede zij heymelic 5605 groote malen coffren bougen behauwen 5606 ende andere packen vullen met zwa-5607rer oncosteliker zake als oft hueren 5608 scat hadde ghezijn Te dien hende als 5609 die ghuene an haer commen zoude die 5610 de Conijnc huer broeder naer huer zen-5611den zoude dat zij hemlieden die malen 5612 coffren bougen behauwen ende packen 5613 ouergheuen zoude. vp dat zij daer 5614 mede te bet te vreden wezen zoude 5615 ende huere reyze niet verletten en 5616 zouden. Maer huer te bet zouden laten 5617 varen. Alle welke zake alzo ghebuer-5618de want niet langhe zo en waren zij 5619 ter vaert. de Conijnc huer broeder 5620 en warts gheware. Ende zant volc 5621 acher* huer om huer te lettene. Zo 5622 verre dat zij achterhaelt was. En-5623de als huers broeders volc huer an 5624 boort quam zo sprac zij hemlieden zeere 5625 vriendelic an. ende zeide hemlieden 5626 dat zij in peilgrimagen trac. ende dat 5627 zij bijder hulpe der goden cortelinghe

[fol. 105r]

5628meende weder te keerene. Maer doe 5629 die vrauwe vernam dat zijlieden vp huer 5630 principalic niet vut en waren ende 5631 dat zij met diere excusatie niet ontstaen 5632 en mochte zo zeide zij hemlieden. En-5633de up dat mijn broeder niet en dar mee-5634nen dat jc met allen vuten lande wil-5635le. IC bem te vreden dat ic hem de meeste 5636 deel van mijnen scatte zende te bewa-5637rene tot dat jc weder comme Ende huers 5638 broeders boden wel wetende dat de conijnc 5639 huer broeder anders niet dan hueren 5640 scat en jaechde noch en begheerde. die 5641 ontfinghen deze puntacie. ende zeiden 5642 huer dat zij dat boudeliken wel doen 5643 mochte ende dat zij hemlieden die 5644 gaue. zij zouden daer mede den conijnc 5645 hueren broedere zo vele te bet te vreden 5646 stellen ende te bet zoude zij in gracien 5647 bliuen. Ende doe zo dede deze vrau-5648we de voirseide malen coffren bougen ende 5649 andere packen in huers broeders scepen 5650 ouer scepen ende beual hemlieden die-5651ze ontfinghen dat zijze alzo bewaren 5652 wilden zo dat zij in conijncx handen 5653 huers broeders commen zouden ghelijc 5654 zij dat voor haer wilden verandwoorden 5655 als zij weder quame. Ende aldus 5656 huers broeders boden die huere bood-5657scepe wel meenden ghedaen te hebbe-5658ne ende meenden den Conijnc blijde

[fol. 105v]

5659mare te bringhene naer zine meeninghe 5660 Namen oirlof aen der vrauwen ende 5661 schieden van huer. Ende alzo neer-5662stich als de boden waren om bij den conijnc 5663 hueren broedere weder te keerene zo was 5664 zoe alzo neerstich daer jeghens omme 5665 van daer te commene ende huere reyze te 5666 vorderene bij daghe ende bij nachte zon-5667der cesseren tot dat zij quamen an they-5668land van cypers daer zij letteden zeere 5669 cleenen tijt tot dat zij den goden huere 5670 offerande ghedaen hadden ende niet 5671 langere. want corts zo ghijnc zij we-5672der te scepe met hueren volke Ende nam 5673 met huer den priester van jouis met 5674 zijnen wiue met zijnen kinderen ende met 5675 alle zinen ghezinne. Ouermits dat hij 5676 daer te vooren voorsproken hadde dat daer 5677 eene vrauwe vut fenissen commen zoude 5678 omme der welkere hij zijn landt achter 5679 laten zoude. Ende huer volghen zo waer 5680 zij trocke. Ende aldus zo trocken zij voort 5681 ende lieten achter hem tland van cre-5682ten ende ter rechter handt tland van 5683 Cecilien. ende zo langhe voeren zij lancx 5684 den lande van mesulie dat zij ghe-5685naecten tland van affrique daer zij 5686 te lande ghinghen Ende ter stont zo 5687 quam tvolc vanden lande omme te be-5688ziene wat scepen of wat volke dat 5689 daer te lande quam. Ende als zij

[fol. 106r]

5690de vrauwe vernamen met hueren vol-5691ke ende zij zaghen dat het volc van pay-5692ze was zo brochten zij huer alle vitael-5693gen ende leeftucht toe ende al des 5694 zij begheerden. Die vrauwe die sprac 5695 hemlieden zeere minliken toe ende zei-5696de dat ouermits der duecht die zoe 5697 hadde ghehoort zegghen van dien lan-5698de ende vander ghelegenthede van dien 5699 zo was zoe daer ghecommen omme daer 5700 te wuenene vp dat het hemlieden ghe-5701liefde. waer vp dat zij lieden der 5702 vrauwen andwoirdeden. dat het hem-5703lieden zeere wel gheliefde. Ende 5704 deze vrauwe die huer zeluen gheliet 5705 als oft zij gheen groot beslach van 5706 huuze noch van houe maken en wilde 5707 in vreimden lande Begheerde ende ver-5708zochte te coopene alleenlic alzo vele 5709 lands lancx der zee streckende als 5710 eene coehuyt begrijpen mochte omme 5711 al daer te doen stichtene alzulke eene 5712 woenste als zij ende huer volc behoeuen 5713 zouden. Het welke huer minlic ghe-5714consenteirt was. Ende daer was 5715 de voorwaerde ende den coop ghemaect 5716 ende bouen dien bezwooren onderlinghe 5717 Deze vrauwe die doe bewees huere 5718 groote wete ende wijshede die dede 5719 nemen de meeste coehuyt diemen vinden 5720 coste* ende dede die snijden in alzo cleene

[fol. 106v]

5721ende smalle riemkins alsmen ter wee-5722relt snijden mochte ende alle die riem-5723kins dede zij an malcanderen nayen als 5724 oft maer een rieme hadde ghezijn. ende 5725 die dede zij lancx der zee strecken twel-5726ke een zeere groote plecke beslouch. Van 5727 welker zake de ghone die huer tland 5728 vercocht hadden zeere verwonderden 5729 vander subtijlheyt van dezer vrauwen 5730 Nietmin zo moesten zij den coop houden 5731 ende goet doen. Ende aldus zo vercreech 5732 deze vrauwe eyghin erue in affricque 5733 ende bynnen den beuanghe vander erue 5734 dat zoe daer cochte zo was een peerts hooft 5735 gheuonden bijden welken ende vloghe 5736 vanden ghezanghe vanden gheueghelte* 5737 zo verstonden zij dat het volc dat daer 5738 wuenen zoude vroome lieden ende clouc 5739 der wapenen zoude zijn⁴⁵. Ter stont verga-5740derde deze vrauwe alle de werclieden 5741 die zoe ghecrighen conste ende ontsloot 5742 haren scat ende dede daer eene zeere 5743 schoone ende sterke stede maken die 5744 zoe Cartaige hiet ende den torre ende 5745 tvoorbouch hiet zoe buze dat alzo vele 5746 te zecghene es als coehuyt. Ende te 5747 wijle dat zij huer stede aldus begonste te 5748 stichtene ende vp te bringhene zo verhoir-5749de zoe tijdinghe van hueren broedere 5750 dieze zeere dreeghede huer ende alle de 5751 ghuene die met huer buten den lande

45 5739 zijn: klein tussengeschreven (met fors afkortingsteken), mogelijk door een andere hand.

[fol. 107r]

5752ghetrocken waren omme dieswille dat zij 5753 den Conijnc hueren broedere alzoo beghect 5754 ende bespot hadde van hueren scatte 5755 Maer zij andwoorden den ghuenen die 5756 haer de tijdinghe brochten dat dien scat 5757 die zij huers broeders lieden ouergheghe-5758uen hadde om hueren voirseide broeder te 5759 voerene zeere goet ende schoone was. Maer 5760 bij auenturen zo mochten wel dieze ont-5761fanghen hadden dien ghenomen hebben 5762 ende inde stede van dien wat ghesteken 5763 dat niet vele en dochte. Of ooc het 5764 mocht wel wezen dat in wraken van 5765 dien dat huer voirseide broedere den herto-5766ghe hueren man hadde ghedaen vermoor-5767den. dat de goden niet en wilden dat 5768 hij zijns scats ghebruyken zoude. waer 5769 bij zij dien verandert hadden in andere 5770 zaken. Ende als vanden dreeghemen-5771ten die huer de Cuenijnc huer broeder 5772 ontboot zo hopede zoe bijder hulpe van-5773den goden dat zij huer daer of wel be-5774schermen zouden Ende doen dede 5775 zoe bij huer commen alle de ghone die met 5776 huer ouer ghecommen waren ende zei-5777de hemlieden dat zoe niet en wilde 5778 dat yement zijns ondancx oft jeghens 5779 zijns goets moets wille bij huer bleue 5780 oft dat hemlieden ter cause van huer 5781 eenich last of hinder ghebuerde Dus 5782 waert dat zake dat zij weder omme

[fol. 107v]

5783vertrecken wilde zoe zoude hemlieden 5784 hueren aerbeyt verghelden. van dat zij 5785 met huer ghecommen waren ende daer 5786 mede zo zouden zij oorlof nemen. Maer 5787 zij andwoordeden alle vut eenen monde 5788 dat zij van huer niet scheeden en wilden 5789 Maer zij wilden met huer leuen ende 5790 steruen. Dus zo schieden van daer huers 5791 broeders lieden. ende deze vrauwe die 5792 poochde vastelike huere stede te vulcom-5793mene ende te vulbringhene. Ende als 5794 zij vulbrocht was zo stelde zij ende orde-5795neerde. wet ende reghele den volke nae 5796 te leuene in rechte ende in justitien. En-5797de zo notabelic zo regierde zij ende bij zo 5798 grooter wijshede dat zij ouer al daer 5799 omme vermaert wart. Ende van niemen-5800de en sprac men dan van haer. Zo dat 5801 om der grooter duecht wille dien an 5802 huer ghezien was. ende om dat cloucke 5803 ende vroom bestaen dat zoe ghedaen had-5804de bij huerer wijsheyt ende beleede zo 5805 veranderden zij hueren name ende 5806 hietenze voortan dydo dats alzo vele 5807 te zegghene in latijne als virago dats 5808 een vrauwe die mannen daet doet oft 5809 die duecht ende sterchede van manne 5810 heift. Ende aldus zo leifde deze dydo 5811 langhen tijt in grooter glorien ende 5812 noch langhere ghedaen hadde ne had-5813de huer niet dauenture contrarie gheuallen

[fol. 108r]

5814Maer fortune die altoos meest beie-5815ghent den ghuenen die in meesten voor-5816spoede meenen te wezene die beriet 5817 huer naermaels een zwaer allende 5818 ghelijc hier naer bewezen zal werden 5819 in tijden ende in stonden

[miniatuur 46; niet uitgevoerd]

Cap. 47

5820Van Oppis der cueninghinne van Creten 5821 Cappitel xlvij

5822O PPis of oppes die namaels 5823 ghenaemt werde goddin-5824ne ende moeder der goden 5825 jnt vuterste van hueren 5826 leuene zo worde zoe ver-5827maert voor eene zeere wijze vrauwe 5828 ende dat omme dieswille alzo de oude 5829 scrifturen ende geesten zegghen dat 5830 zij huer zeere wijzelic ende met grooter

[fol. 108v]

5831grooter* ghestadichede conste hebben jn 5832 allen voorspoeden ende bejeghentheden 5833 die huer aenquamen in hueren le-5834uene. Deze vrauwe was een dochtere 5835 van urane die een zeere machtich man 5836 was in grieken ende hadde een wijf 5837 gheheeten veeste Oppis moedere. de 5838 welke zeere rude was. ende zeere let-5839tel vander weerelt wiste. Deze vrau-5840we oppis die hadde ghetrauwet sa-5841turnus den Conijnc van Creten dat huer 5842 broeder was. De welke Conijnc eens 5843 hadde in zijnen visioene dat zijn wijf 5844 een knapelic kind baerzen zoude dat 5845 hem verslaen zoude. Ende om daer je-5846ghens te remedierne zo wilde hij ende 5847 gaf vut dat alle de knapelike kinderen 5848 die zijn Conijnghinne hebben zoude 5849 ter stont zouden worden versmoort. Maer 5850 deze goede vrauwe bij subtijlen rade 5851 ende bij huerer wijsheit zo behilt zij drie 5852 knapelike kinderen tlijf. deen vooren 5853 ende dander nae. Ende alzo zo verlosteze 5854 vander doot Te wetene jupiter nepta-5855lus. ende pluto. waer bij zij zeere ghe-5856eert worde ende bij huerer wijshede ghe-5857prezen. Om welke wijsheit wille. ende 5858 omme de auctoriteit ende macht van 5859 hueren kinderen zo ghecreech zij zo 5860 grooten lof ter weerelt. datze de ghe-5861meene lieden hieten goddinne ende

[fol. 109r]

5862moeder der goden om dies wille dat 5863 huer kinderen in hueren tijden voor 5864 goden ghehouden waren. ende dat zij 5865 in ouden zaken voordere beleyt waren 5866 dan eenighe andere. want de mannen 5867 doe noch zeere rude ende zeere beestelic 5868 waren. Dus worden ter eere van de-5869zer vrauwe vele tempelen ghesticht 5870 ende tvolc dede huer sacrificie. Ende 5871 dat onderhilt dat doe was meneghen 5872 tijden. Ende tselfs te roome te wijle 5873 dat zij in triumphe ende in voorspoede zaten 5874 ende hilden deze vrauwe in grooter waerden

[miniatuur 47; niet volledig uitgevoerd]

Cap. 48

5875Hier Naer vindtmen bescreuen vander 5876 Conijnghinne Lauine die tsconijncx 5877 Latijns dochtere was. Chapitre xlviij

[fol. 109v]

5878L Auine die Conijnghin-5879ne was vanden lauren-5880tijns was ooc vermaert 5881 van grooter wijshede 5882 Deze edele vrauwe die 5883 es ghecommen vanden 5884 voirseide Conijnc saturnus daer jc te 5885 vooren af zeide ende was een dochtere 5886 vanden Conijnc latijn ende naermaels 5887 was ghehuwet an eneas. Maer eer 5888 dat zij ghehuwet was zo was zoe zeere 5889 veruolcht vanden Conijnc van turliens 5890 Maer huer vader die andwoirde ghe-5891hadt hadde vanden goden dat zoe ghe-5892gheuen zoude worden eenen hertoghe 5893 van troyen die hilt altoos thuwelic 5894 achter vanden Conijnc hoe wel dat 5895 zijn wijf de moedere dat altoos gheerne 5896 toe ghebrocht hadde. Ende als eneas 5897 aneghecommen was in ytalien zo de-5898de hij oorlof vraghen anden Conijnc 5899 Latijn om te moghen vp commen in zijn 5900 land. Ende niet alleenlic zo en gaf 5901 hem die Conijnc oorlof om vp te com-5902mene in zijn land. Maer ter stont zo 5903 gaf hij hem zijn dochtere in huwelike 5904 Om welke zaken wille Turnus Co-5905nijnc van turniens oorloghe vp hief je-5906ghens eneas. jn welke oorloghe groote 5907 moort geschiede. ende worde Turnus 5908 de Conijnc versleghen. Ende eneas behilt

[fol. 110r]

5909victorie ende trauwede Lauine. de wel-5910ke naermaels een kind ghecreech daer 5911 zoe mede beurucht bleef als eneas starf 5912 Maer als den tijd vulloopen was ende 5913 dat zij moeder worden zoude van ancxte 5914 dat zij hadde dat een eneas zone ghe-5915heeten escaneus die hij ghehadt had-5916de bij eenen anderen wiue huer kind zou-5917de doen steruen dat zoe baerzen zoude omme 5918 bijder dood van dien in thertoochdom 5919 te commene zo ghijnc zo moeder worden 5920 in eenen busch ende hiet daer omme 5921 huer kind julius siluius. Daer 5922 naer ne wilde deze vrauwe noyt meer 5923 ghehuwet zijn Maer in hueren we-5924dewe stoel zo regierde zoe huer zo wij-5925zelic ende zo tamelic dat zij het rijke 5926 bezat in vreden ende hilt hueren stief-5927zone in grooter minnen. dat hij gheen 5928 quaet ghedochte vp huer en mochte 5929 hebben noch vp hueren zuene. Em-5930mer naer dat hij voor hem ghesticht 5931 hadde de stede van albe zo trac hij daer 5932 omme die te regierene ende lauine ende 5933 huer zone met hem zo verre dat dadt 5934 kindt groot worde ende te manne quam 5935 Van welken kinde naermaels qua-5936men remus ende romulus die de 5937 stede van roome fondeerden Ende de 5938 groote ende de hooghe princen die daer 5939 naer quamen Vrauwe redene

[fol. 110v]

5940Wat wilstu dat jc dy meer zegghe 5941 mijn lieue dochtere my dinke dat jcker 5942 dy ghenouch voort ghebrocht hebbe 5943 om mijne meeminghe* mede te beprou-5944uene Te wetene om die te betooghene 5945 met leuenden redenen ende exemplen 5946 dat god in gheenre versmadenesse 5947 noch in gheenre verghetenthede en 5948 heift dat vrauwelike gheslachte 5949 ghelijc dat wel ghebleken es ende meer 5950 blijken zal bijden bijbringhene van mij-5951nen anderen twee ghezusteren die hier 5952 zijn want my wel dijnct dat van mij-5953nen weghe sculdich es ghenouch te 5954 wezene. daer ic de⁴⁶ mueren van 5955 dijnre stede der vrauwen vp ghefondeirt 5956 hebbe. Nv commen voort mijn andere twee 5957 zusteren vp dat bijder hulpen ende auize 5958 van dien Bij dy het werc voort vul-5959brocht mach werden 5960 Hier endet het eerste deel vanden 5961 boucke vander stede der vrauwen 5962 Ende volcht het ander deel

46 5954 de: voor dit woord staat het doorgehaalde fragment da.