De stede der vrauwen. Een diplomatische transcriptie van de Middelnederlandse vertaling (1475) van Christine de Pizans 'Livre de la cité des dames' (1405)

Een diplomatische transcriptie van de Middelnederlandse vertaling (1475) van Christine de Pizans ‘Livre de la cité des dames’ (1405)

Verantwoording

Algemeen

De Middelnederlandse (of specifieker de Vlaamse) vertaling van Christine de Pizans Livre de la cité des dames is blijkens het nawoord van de vertaler gemaakt in opdracht van de Brugse heer Jan de Baenst en voltooid in 1475¹. Tot nu toe is deze vertaling uitsluitend overgeleverd in een handschrift van het British Museum te Londen onder de signatuur Add. 20,698² en is er geen editie in druk beschikbaar. In 1986 vervaardigde Miriam Oort in het kader van haar doctoraalscriptie³ wel een diplomatische transcriptie van de vertaling, toen nog in typoscript. Om ruim 20 jaar later tot een interneteditie van De stede der vrauwen te komen, was een herziene én digitale versie van die transcriptie de logische volgende stap. Daartoe heb ik het typoscript van Oort gedigitaliseerd en de tekst vervolgens gecollationeerd met behulp van een microfilm van het handschrift. Omdat mijn kopie van het typoscript een aantal bladen miste, heb ik de ontbrekende tekst rechtstreeks van de microfilm getranscribeerd. Het originele handschrift heb ik niet kunnen raadplegen, waardoor in de transcriptie geen rubricering is aangegeven en de interpunctie soms twijfelachtig is.

De geleding van de handschriftelijke tekst is in grote lijnen als volgt. Het boek c.q de tekst bestaat uit 3 delen, die elk op een rectozijde beginnen. Op hun beurt zijn deze onderverdeeld in hoofdstukken, die meestal op een nieuwe pagina (recto of verso) beginnen. Bijna alle hoofdstukken beginnen met een (deels) uitgevoerde miniatuur of witruimte voor een beoogde miniatuur, voorafgegaan of gevolgd door een rubriek met een korte inhoudsopgave, die begint met een kadelletter of kapitaal van enkele regels hoog. Daarna volgt de auteurstekst, waarvan het begin gemarkeerd wordt door een initiaal c.q. een versierde Lombarde van doorgaans 6 regels hoog of witruimte voor een beoogde initiaal. Deze tekst is ‘en bloc’ geschreven en de enige geleding bestaat uit zeer onregelmatig toegepaste gewone kapitalen, interpunctie en brede spaties (zie ook de toelichting hieronder).

Het schrift is een goed leesbare littera gothica cursiva met enkele hybrida-trekjes en de verdikte stokken van lange s en f die zo typerend zijn voor de lettres bourguignonnes. Er zijn tenminste vier verschillende handen aan te wijzen (Oort signaleert dit niet) en het schrift wisselt van verzorgd tot slordig, van strak tot zwierig, van compact tot wijdlopig.⁴ Verder vertoont de tekst een aantal schrijffouten (naast de gangbare dialect- en spellingsvarianten) en contemporaine of latere correcties.⁵ De transcriptie is daarom voorzien van paleografische aantekeningen in de vorm van voetnoten (zie ook de toelichting hieronder).

Hoewel het een prozatekst betreft, heb ik de regelgebonden transcriptie van Oort gehandhaafd. In de herziene transcriptie zijn de handschriftelijke pagina's door witregels gescheiden en is de moderne foliëring van het handschrift (fol. 2r-333r) tussen vierkante haken aangegeven. Op de plaatsen van de (beoogde) miniaturen is –ook tussen vierkante haken– hun fictieve nummering vermeld (miniatuur 1-133) en of ze al dan niet (volledig) zijn uitgevoerd. In de marge heb ik de boekdelen (deel 1-3) en hoofdstuknummers (per boekdeel resp. Cap. 1-48, 1-69, 1-21) en een doorlopende regelnummering genoteerd (1-18169). Naast deze ingrepen van mijn hand is de transcriptie, voor zover mogelijk, een getrouwe weergave van de handgeschreven tekst.

1 Zie de herziene transcriptie, r. 18027-18036 en 18163-18168.

2 Voor een becommentarieerde beschrijving van dit handschrift, zie: M. Oort, De stede der vrauwen. De Middelnederlandse vertaling van Christine de Pisans ‘Le Livre de la Cité des Dames’. Doctoraalscriptie. Amsterdam 1986, p. 15-29. [Verkorte titel: Oort 1986.]

3 Zie voorgaande noot.

4 In de voetnoten geef ik ter illustratie een aantal duidelijke wisselingen van hand aan, maar dit is enkel bedoeld als signalering; ik heb dit maar globaal kunnen inventariseren.

5 Een aantal van de fouten doet vermoeden dat de enige overgeleverde versie van de vertaling niet de autograaf van de vertaler is, maar een kopie; hiervan geef ik in de voetnoten enkele duidelijke voorbeelden, maar ook dit heb ik niet uitgebreid kunnen onderzoeken.

Toelichting op een aantal kenmerken van het schrift en de transcriptie

Afkortingen: in het hs. de gebruikelijke voor een Middelnederlandse tekst; alle oplossingen cursief weergegeven, bij twijfel opgelost conform onverkorte woorden elders in de tekst.

Afbrekingen: in het hs. gemarkeerd met het teken / of // achteraan de regel en/of vooraan de volgende regel (!); weergegeven met het moderne afbrekingsteken, bij twijfel of sporadisch ontbreken toch weergegeven conform het woordbeeld elders in de tekst (concessie aan de leesbaarheid).

Woordscheidingen: in het hs. niet altijd duidelijk en consequent; bij twijfel weergegeven conform de meest voorkomende schrijfwijze elders in de tekst.

Interpunctie: in het hs. niet altijd duidelijk en vaak inconsequent; punt, dubbele punt, vraagteken en uitroepteken (beide zeldzaam) weergegeven als in het hs., het schuine streepje –vaak twijfelachtig en zonder structurerende functie– niet weergegeven (concessie aan de leesbaarheid); ook brede spaties zijn niet weergegeven, omdat zij bijna altijd gevolgd worden door een kapitaal.

Diakritische tekens: in het hs. alleen onregelmatig boven i en ij; weergegeven naar modern gebruik.

Initialen: in het hs. versierde Lombarden van 6 regels hoog (soms 3-8 regels), niet altijd uitgevoerd, die per hoofdstuk het begin van de auteurstekst markeren; weergegeven als vergrote kapitaal (korps 16, vet) in de witruimte, indien niet uitgevoerd tussen vierkante haken.

Kadelletters / vergrote kapitalen: in het hs. 2-4 regels x-hoogte aan het begin van de inleidende rubriek van een hoofdstuk (in deel 3 zijn de rubrieken vaak zeer beknopt en staat op deze positie meestal een gewone kapitaal); weergegeven als vergrote kapitaal (korps 14).

Gewone kapitalen: in het hs. sterk wisselend van grootte en bij de letters c, h, m, n, o en z niet altijd goed te onderscheiden van onderkast; bij twijfel weergegeven als kapitaal, met de vorm en positie (dus niet de grootte) als criterium, maar de beslissing is vaak arbitrair; de ronde d, die in het hs. als onderkastletter (naast lusloze d) én als structurerende letter (naast kapitaal D) fungeert, biedt geen vormcriterium en is naar modern gebruik aan het begin van hoofdzinnen als kapitaal weergegeven en daarnaast bij een aantal relatieve aansluitingen met de welke, dies, desghelijcx enz., conform het gebruik in het hs. van de gewone kapitaal D (concessie aan structuurbehoud).

Letters i, j (verlengde i), ij, y, u, v, w: weergegeven als in het handschrift.

Eigennamen: in het hs. zeer talrijk en soms moeilijk te lezen door onbekendheid, maar ook door grote afwijkingen van bekende benamingen; getranscribeerd als in het hs. (maar mogelijk met fouten).

Ornamenten: waar ruimte is in de marges, zijn letters soms versierd met zwierige uithalen, kadellen en kunstige slingerlijntjes; regels zijn sporadisch uitgevuld met (patronen van) slingers en punten, waarbij de grens tussen interpunctie en uitvullen soms vaag is; de betekenisloze versieringen zijn niet in de transcriptie weergegeven (maar kunnen wel nuttig zijn om de verschillende handen van elkaar te onderscheiden), maar bij twijfel is een (dubbele) punt wel weergegeven.

Schrijffouten: overduidelijke (af)schrijffouten in woorden (anders dan de gangbare dialect- en spellingsvarianten) en woord(groep)herhalingen in het hs. zijn in de transcriptie gemarkeerd met een asteriks, eventueel te vervangen door het geruststellende [sic] of een voetnoot.

Correcties: contemporaine en latere correcties in het hs. (vaak gebruikssporen) door middel van doorhaling, expunctie, rasuur en toevoeging zijn in voetnoten aangegeven, evenals andere opvallende paleografische aspecten; bij de vele kleine, onopvallende correcties door middel van het wijzigen of dooreenschrijven van individuele lettervormen is het betreffende woord afgeschreven conform de schrijfwijze elders in de tekst.

Onleesbaarheid: vervaagde of onleesbare letters komen sporadisch voor door vlekvorming; het betreffende woord is dan afgeschreven conform de schrijfwijze elders in de tekst.

Oktober 2007, Noor Versélewel de Witt Hamer