Geschiedenis van België. Deel 5

Het einde van het Spaansch stelsel. Het Oostenrijksch stelsel. De Brabantsche omwenteling en de Luiksche omwenteling

[p. 379]

Vierde boek
de Brabantsche omwenteling en de Luiksche omwenteling

[p. 381]

[Inleiding]

De Bastille werd den 14ⁿ Juli 1789 ingenomen. Een maand nadien, den 18ⁿ Augustus, breekt de Luiksche Revolutie uit, en drie maanden later, de Brabantsche Revolutie. In die snelle opvolging der gebeurtenissen ligt niet louter toeval. Het is buiten kijf, dat Luik en Brussel door het voorbeeld van Parijs meegesleept werden. Wat, tot daar toe, slechts een partijtwist, een oppositiebeweging was, sloeg, door den invloed van Frankrijk, plotselings tot een omwenteling over. De grondbeginselen, welke Parijs de wereld verkondigde, overreden niet de Luikenaars alleen. Ook de Belgen staan, in naam dier beginselen, schielijk op. Men vergete niet, dat zoo van der Noot hier ten slotte de overhand behaalde, Vonck hun van den beginne af naar de wapens deed grijpen.

Te Luik, evenals te Brussel, bleef de door de Fransche democratie verwekte crisis lang voortduren uit hoofde van de ijverzucht, die in het monarchale Europa heerschte. De koning van Pruisen liet niet na, dezelve aan te stoken, zoolang deze hem dienstig kon zijn teg en Josef II. Pruisen belette den keizer, de omwenteling te Brussel te smachten, zooals het ook den kreits van Westfalen verlamde bij het uitvoeren der door dezen tegen de Luikenaars bevolen maatregelen. Die tusschenkomst van den vreemdeling in de Omwenteling der XVIII^e eeuw geeft haar eenige gelijkenis met die der XVI^e. Frederik-Willem II speelt in de eerste, en om gelijke redenen, dezelfde rol als Elisabeth en Hendrik III in de andere. De overeenkomst tusschen de gebeurtenissen in de beide tijdvakken is treffend. Van beide zijden, zelfde wisselvalligheden, zelfde methodes. De inval van van der Mersch in Brabant is een herhaling van dien van Lodewijk van Nassau in Friesland, in 1566; in den beginne, schijnen de hertog van Arenberg en de hertog van Ursel den weg van de graven van Egmond en van Hoorne te willen opgaan; tusschen de vervallenverklaring van Josef II en die van Philips II, is de overeenkomst blijkbaar; na de eene als na de andere, valt de regeerig in de handen van de Staten-Generaal, en zelfs doet de procla-

[p. 382]

matie in extremis van aartshertog Karel, als souverein, denken aan die van den hertog van Anjou. Hier evenals daar, komen weer dezelfde onderhandelingen voor met de mogendheden, op wier hulp gerekend wordt, alsook dezelfde pogingen tot het sluiten van een bondgenootschap tusschen Belgen en Luikenaars. Ten slotte, schijnt de twist, die weldra tusschen de ‘statisten’ en de ‘patriotten’ oprijst en gedurig verergert, de navolging te wezen van dien welke, in 1579, de breuk verwekte tusschen de adellijke katholieken en de volksgezinde protestanten. Ongetwijfeld, zijn de krachtdadigheid, de toewijding, de heldenmoed en het beleid, welke de revolutionnairen der XVI^e eeuw kenschetsen, hun volgelingen heel en al vreemd. Zij gelijken op hen, als een schilderij van Lens op eer doek van Rubens gelijkt: de kopij is zoo slecht, dat zij er, bij den eersten aanblik, belachelijk uitziet. Doch de verwantschap is zichtbaar. Zij is zoo groot, dat de tijdgenooten zelven die opmerken, en het kon wel niet anders.

Want, te midden van de geweldige beroering, daar door het protestantisme, hier door de Fransche Revolutie verwekt, bevonden de Nederlanden zich in eenzelfden toestand. Oostenrijk doet onder Josef II, evenals Spanje onder Philips II, blijkbare pogingen om ze op te slorpen, om zijn eigenmachtige centralisatie in de plaats van hun nationale overleveringen te stellen en hen van hun eeuwenoude zelfstandigheid te berooven. Hoe groot de tegenstelling tusschen den hertog van Alva en Belgiojoso of Trautmansdorff ook weze, is de zending, waarmede zij belast zijn, dezelfde. En de natie verheft zich tegen dezen als tegen gene, zooniet met dezelfde krachtdadigheid, dan toch om dezelfde redenen. Bezit zij nog geen collectief bewustzijn, dan toch maakt zij een politieke gemeenschap uit, die bij overerving verknocht is aan haar vrijheden, aan haar instellingen, aan haar zelfregeering. Wat de menschen het nauwst aan 't hart ligt, het denkbeeld dat zij van het openbaar leven hebben, vereenigt Vlamingen en Walen tot gemeenschappelijken wederstand. Op dezelfde wijze in den loop der eeuwen gevormd, verzetten zij zich dan ook op dezelfde wijze, en hun eensgezindheid bij het verzet doet tusschen hen dien nieuwen band ontstaan, welke, in weerwil van

[p. 383]

de verschillen van taal en van zeden, allen die in den opstand in naam derzelfde grondbeginselen verbroederden, voorgoed vereenigt.

Voorshands beschouwd, is de Brabantsche Omwenteling, in tegenstelling hieromfrent met de Fransche en met de Luiksche Revolutie, een verdedigende, en derhalve een behoudsgezinde omwenteling. Zij werd dit zelfs meer en meer; nadat zij vooreerst samen met de Kerk tegen den Oostenrijkschen Staat gestreden heeft, zwenkt zij langzamerhand en laat zij zich door haar meesleepen in den strijd tegen den modernen Staat. Zij eindigt in reactie en ‘clericalisme’.

Toch waren de ‘patriotten’, die in den beginne zulken grooten invloed op haar oefenden, mannen van noviteit en van vooruitgang. De hervormingen van Josef II strookten met hun verzuchtingen, en meer dan één had, in den beginne, den keizer-philosoof goedgekeurd. Doch zoo zij met hem akkoord gingen omtrent de noodzakelijkheid van een staatkundigen en maatschappelijken ommekeer, waren zij het met hem niet meer eens, omtrent de daartoe aan te wenden middelen. Tegenover het despotisme, waardoor Josef de menschen gelukkig wil maken, stellen zij het dogma van 's lands souvereiniteit. Evenals aan de Fransche revolutionnairen, schijnt de vrijheid hun het hoogste goed, en de noodzakelijkheid, dezelve te verdedigen, drijft hen naar de behoudsgezinden. Beide partijen zijn gelijkelijk wars van dwingelandij. Omtrent al het overige, zijn zij verdeeld: dezen verstaan door ‘vrijheid’ slechts de eerbiediging van die privileges, die overleveringen, dat onderscheid, dien voorrang onder de standen, welke genen integendeel ondraaglijk achten. In de Omwenteling der XVIII^e, evenals in die der XVI^e eeuw, brengt de vreemde verdrukking dus groepen tot elkander, welke, om haar grondbeginselen en strekkingen, dadelijk weer tegenover elkander zullen staan, zoodra het er zal op aankomen, het stelsel, dat zij gesloopt hebben, door een ander te vervangen. ‘Statisten’ en ‘patriotten’ zijn evenmin bekwaam zich met elkander te verstaan, als protestanten en katholieken het twee eeuwen te voren waren. Na de geestdrift der eerste dagen, vervalt de Brabantsche Omwenteling in onbandigheid.

Haar geschiedenis is een merkwaardige episode van den

[p. 384]

grootschen strijd, die tot de verdwijning van het Oude Stelsel leidde. Voor het bestudeeren van het hedendaagsche België is zij nog belangrijker. Bij het wegsterven van het Oude Stelsel, ontstaan, inderdaad, de partijen welke tot ver in de XIX^e eeuw, het politiek leven der natie zullen leiden. Wel is waar, werd het vraagstuk der Staten, dat haar vóór alle andere zaken tegen elkander in 't harnas joeg, uitgewischt door de Fransche verovering en door de politieke omkeeringen, welke zij in het land teweegbracht. Doch werkelijk was dit een ondergeschikte zaak. Het verborg evenwel dien ouden twist tusschen Kerk en Staat, welke, van uit de omgeving der vorsten en uit de regeeringsbureelen tot het volk afdaalt en er de meeningen verdeelt. Eigenlijk staan de liberalen en de katholieken van 1815 en 1830 in rechtstreeksche aansluiting met de volgelingen van Vonck en van van der Noot. De Vonckisten, waren slechts een minderheid in de Nederlanden. Daarentegen hebben zij de overhand in het land van Luik; de terugkeer van dit laatste in den schoot van het moderne België had dus tot rechtstreeksch gevolg, onder de partijen een evenwicht te doen ontstaan, dat tot het einde van het cijnskiesstelsel voortduurde.