Geschiedenis van België. Deel 3

Van den dood van Karel den Stoute tot de komst van den hertog van Alva in de Nederlanden

[p. 307]

Hoofdstuk IV
De Hervorming

Vóór de XVI^e eeuw is er in de Nederlanden van geen godsdienstkwestie spraak. In de middeleeuwen vindt men er wel, evenals elders, hier en daar eenige ketters. Rond 1110 verspreidt Tanchelm te Antwerpen kettersche leerstellingen; in de XIV^e eeuw belijden de aanhangers van Bloemardine, de Dansers en de Geeselbroeders, tijdens de zwarte pest, en ten slotte de Lollaarts die, naar het schijnt, onder de Vlaamsche wevers nog al talrijk waren, een tamelijk verdacht mysticisme. Doch welk verschil tusschen die oppervlakkige bewegingen en de hevige crisissen, teweeggebracht door de Albigenzen in Frankrijk, door Wicliff in Engeland of door Jan Huss in Duitschland! Niets daarvan in onze streken, waar Walen en Vlamingen zich zoowel door hun levendig geloof als door hunne strenge orthodoxie onderscheiden. Twee groote feestdagen der Katholieke Kerk, Drievuldigheidsdag en Sacramentsdag, zijn van Luiksche herkomst. In 1328, terwijl in de meeste Europeesche landen verdachte denkbeelden onder de begijnen vastgesteld worden, kan tegen hare Nederlandsche zusters niet de minste grief geuit worden. Terwijl aan den overkant der zee Wicliff tegen den paus, de kerkelijke rangorde en de sacramenten predikt, betuigt Geert Groote den paus de meeste toewijding, en staat hij hem ten dienste, nagenoeg als vrijwillige kettermeester. Na hem, zijn de beide grootste vertegenwoordigers van het katholiek gevoelen in de XV^e eeuw de schrijver van de ‘Navolging Christi’ en de Doctor Extaticus, Denijs Van Ryckel, insgelijks Nederlanders.

En toch zullen die zelfde Nederlanden aan het protestantisme de eerste martelaars, aan de dwepers van Munster hunne leiders en profeten geven, en ten slotte getuigen wezen van den

[p. 308]

verwoedsten en jammerlijksten tweestrijd, dien Kerk en Hervorming elkander ooit leverden. Want de nieuwe godsdienstige strekkingen vinden daar een terrein, dat gansch toebereid is door den invloed der Renaissance in de hoogere standen en door maatschappelijke veranderingen in de volksklasse. In der waarheid, ontwikkelen die strekkingen zich niet van zelf in het land. Doch, door dezes ligging, midden in de Westerwereld, en door de machtige aantrekking, die zijne economische levenskracht oefende, kon hetzelve er niet aan ontsnappen. Van alle kanten stroomen er, uit Duitschland of uit Frankrijk, Luthersche, anabaptistische of Calvinistische strekkingen heen, evenals de kooplieden aller natiën naar de beurs van Antwerpen aangetrokken worden, zoodat ook de geschiedenis der Hervorming in de Nederlanden, op de klaarblijkelijkste wijze, het wereldsch karakter hunner beschaving bevestigt.

Die geschiedenis bevat twee tijdvakken, die niet altijd genoegzaam onderscheiden werden. In het eerste, dat loopt over de regeering van Karel V, ontwikkelen zich het Lutherdom en het anabaptisme en wordt het onbarmhartig beteugelingsstelsel ingevoerd, door hetwelk de keizer hun vooruitgang stuiten wil. Den opstand der anabaptisten van 1534 daargelaten, biedt het overigens geenerlei revolutionnair karakter; de ketters ontzien en eerbiedigen de regeering, die hen bestrijdt. Doch met het tweede, dat met de regeering van Philips II begint, is het gansch anders gesteld. Want hier treedt het Calvinisme op. Gansch toegerust, stelt het eene Kerk tegenover de Kerk en wil het den Staat aan zijn invloed onderwerpen. Niet gelaten als het Lutherdom, is het stoutweg tot wederstand bereid; het geschil gaat van de louter godsdienstige stadie naar de politieke stadie over, en de omwenteling breekt los.

Van beide tijdvakken, waarin zich beurtelings de beide groote invloeden doen gelden, die steeds de Nederlanden beheerschten, eerst de Duitsche, vervolgens de Fransche, wordt in de volgende bladzijden alleen het eerste onderzocht.

[p. 309]

I

Is, op het einde der XV^e eeuw, het geloof nog ongeschonden, zoo verwaarloost de Kerk in de Nederlanden, en overigens in gansch het toenmalig Europa, hare roeping: hare dienaren, op alle trappen der rangorde, geven zich aan de grofste misbruiken over⁽¹⁾.

Vooraan ziet men de bisschoppen, die, op 's vorsten aanbeveling genoemd, veelal werktuigen van zijne macht zijn en onvoorbereid optreden, maar al te dikwijls den vromen zielen ergernis geven. Te Luik heerschen, na Jan van Heinsberg, wiens zeden door zijne talrijke bastaards genoegzaam geschetst zijn, Lodewijk van Bourbon, eer een potestaat in Bourgondië's dienst dan een bisschop, vervolgens Jan van Hoorn, die gekozen werd zelfs vóór dat hij priester gewijd was, en aanstoker of toch medeplichtige was aan den rechterlijken moord op Willem van de Mark. Te Kamerijk, laat Jan VI (1440-79), bastaard van Jan-zonder-Vrees en van Agnes van Croy, zijn bisdom door zijne grootvicarissen besturen, terwijl hij zelf aan het hof een lustig leventje leidt. In zijn testament staan de talrijke kinderen vermeld, die hij bij zijne verschillende minnaressen verwekte, en de abt van Saint-Aubert vermeldt, als eene alledaagsche zaak, in het dagboek van het klooster, dat hij het kind van den bisschop en van de dochter van den proost der domkerk ten doop hield⁽²⁾. Zijn opvolger, Hendrik van Bergen, is beter, doch Jacob en vooral Willem van Croy die, bisschop genoemd in 1516, het volgend jaar reeds aartsbisschop van Toledo en kardinaal wordt en op 23-jarigen leeftijd verongelukt, zijn opnieuw wereldsche bisschoppen. Te Doornijk ziet men eerst eene reeks politieke mannen in dienst der hertogen van Bourgondië: Jan

(1) Zie voor de gezamenlijke Nederlanden, J.G. de Hoop-Scheffer: Geschiedenis der Kerkhervorming in Nederland van haar ontstaan tot 1531 (Amsterdam, 1873). Ik schets hier vooral den toestand der zuidelijke Nederlanden. Zie bovendien nog: Henne: Histoire du règne de Charles-Quint, deel IV, blz. 282 en volg.

(2) Abt Dubrulle: Bullaire de la province de Reims sous le pontificat de Pie II, blz. 23 (Rijsel, 1905).

[p. 310]

Chevrot (1437-60), Willem Filastre (1460-73), Ferri van Clugny (1473-83), vervolgens vreemdelingen als den Italiaan Antonietto Pallavicini, die zijn ambt neerlegt in 1497, of als Karel van Hautbois, die hetzelfde doet in 1518. Te Utrecht gaat het nog erger met David van Bourgondië, procurator zijns vaders, hertog Philips, met Frederik van Baden, voortreffelijken bestuurder ‘nisi quod sacris se raro immiscuit’⁽¹⁾, vooral met Philips van Bourgondië († 1524), oudadmiraal van Holland, een geletterde, beschermer van kunstenaars en overtuigden aanhanger van Erasmus' gedachten. Kortom, door hare lichte zeden, door de gedurige afwezigheid van de meeste harer leden, door hare gansch wereldsche opvoeding, doet de hooge geestelijkheid der Nederlanden van de XVI^e eeuw denken aan de hooge geestelijkheid van Frankrijk, kort vóór de omwenteling. Zij laat haar bisschoppelijk ambt waarnemen door vicarissen of wijbisschoppen, die schier allen gekozen worden onder die monniken, met wie zij, onder humanisten, zooveel pret heeft⁽²⁾.

Met zulke herders, is de tucht onmogelijk. De kapittels, waar nog slechts jongere zonen van adellijke families of ‘voorname’ bastaards binnengeraken, komen in een deerlijk verval. Kanunniken onderhouden openlijk boeleersters⁽³⁾, spreken luidop in het koor⁽⁴⁾, slijten hun tijd met jagen en spelen. ‘In de kerk van Sint-Omaars evenals in de Sint-Ursmerkerk te Binche, kan men met moeite het noodige getal kanunniken bijeenkrijgen om de mis te lezen’⁽⁵⁾. Anderzijds brengt de vereeniging van geestelijke waardigheden in de handen van gunstelingen des hofs of van de hoogste kerkelijke dienaren stoornis in tal van instellingen. Adriaan van Utrecht is deken van Sint-Pieters te

(1) W. Heda: De episcopis Ultrajectinis, uitg. A. Buchelius, blz. 315 (Utrecht, 1643).

(2) Zie, b.v., in U. Berlière: Les évêques auxiliaires de Cambrai et de Tournai, blz. 146 (Brugge-Rijsel, 1905), den brief dien Erasmus aan den bisschop van Doornijk durft schrijven over zijn wijbisschop.

(3) Te Luik, in 1516, ‘pauci viri ecclesiastici existunt quin habeant publice focarias in domibus suis claustralibus enz.’ Van Hove: Etude sur les conflits de juridiction dans le diocèse de Liége à l'époque d'Erard de La Marck, blz. 17, n. (Leuven, 1900). Zie de andere terzelfder plaats aangehaalde bronnen.

(4) Analectes pour servir à l'histoire ecclésiastique de la Belgique, deel V, blz. 139 (Leuven, 1868).

(5) Abt Dubrulle: Bullaire de la province de Reims sous le pontificat de Pie II, blz. 19.

[p. 311]

Leuven, kanunnik van Anderlecht, proost van Sint-Quintens te Maubeuge, deken van de Lieve-Vrouwenkerk te Antwerpen, kanunnik van Sinte-Maria en proost van de Salvatorskerk te Utrecht. Evenzoo is Hieronymus Busleyden kanunnik van Sint-Rombouts te Mechelen, van Sinte-Waldetrudis te Bergen, van Sint-Lambrechts te Luik, schatmeester van Sinte-Gudula te Brussel, aartsdiaken van de Lieve-Vrouwenkerk te Kamerijk, proost van Sint-Pieters te Aire.

De abdijen, vooral de oude Benedictijner abdijen, leiden een ellendig bestaan. De ijver verflauwt, terwijl het bestuur te wenschen overlaat. In het midden der XVI^e eeuw, zijn er maar elf monniken meer te Saint-Denis-en-Broqueroie, en is de kloostertucht er op ongeloofelijke wijze verslapt. Sint-Maartens te Doornijk, het Val-des-Ecoliers te Bergen, Sint-Nicolaas te Oignies verkeeren te dien tijde volop in verval⁽¹⁾. Te Sint-Baafs te Gent dient in 1540 een jaarlijksch inkomen van 20,000 carolusgulden nog slechts tot het onderhoud van een dertigtal monniken⁽²⁾. In menig vrouwenklooster wordt de kloosterdwang niet meer nageleefd. De nonnen ‘leven er schier als wereldlijke vrouwen, want alle edellieden en andere leeken hebben vrijen toegang tot haar en kunnen met haar vertrouwelijk spreken, zelfs in hare kamer, waar zij komen gastreeren, soms tot groote ergernis en schande, als breken van geloften en verwekken van kinderen’⁽³⁾. In de gasthuizen veronachtzamen de zusters maar al te dikwijls de zieken.

Die misbruiken, al te blijkbaar om onopgemerkt te wezen, werden ongetwijfeld bestreden. Van het einde der XV^e tot het midden der XVI^e eeuw, werden tal van abdijen min of meer grondig hervormd. De invoering van den regel van Bursfeld in vele kloosters leverde zeker goede uitslagen⁽⁴⁾. De abt van Liessies, Lodewijk van Blois († 1566), oefende verre buiten de grenzen van Henegouw, een heilzamen invloed. De kloosters

(1) Voor al deze en veel andere feiten van denzelfden aard, zie U. Berlière: Monasticon Belge, deel I (Maredsous, 1897).

(2) Gachard: Relation des troubles de Gand sous Charles-Quint, blz. 108.

(3) Gachard: Correspondance de Philippe II, deel IV, blz. xix; zie ook deel I, blz. cxxi.

(4) U. Berlière: Mélanges d'histoire bénédictine, deel III, blz. 58 en volg. (Maredsous, 1901).

[p. 312]

te Jardinet (in het Naamsche), te Gembloers en te Cortenberg onderscheidden zich door hunne strenge tucht. Edoch, sedert het begin der XVI^e eeuw, heeft het bespiegelend leven blijkbaar geene aantrekking meer. De burgerij en de lage adel beschouwen de abdijen nog slechts als genoeglijke toevluchtsoorden voor hunne kinderen en arme verwanten. Men gaat in het klooster, zonder roeping, ja met tegenzin en om redenen waaraan de godsdienst meestal heel vreemd is. De eenige nog levende orden zijn de Karmelieten en de Predikheeren. Doch daar zij zich bezighouden met de godgeleerdheid, met geloofsstrijden, met hooger onderwijs hebben zij geene voeling met het volk, en derhalve geen invloed op hetzelve meer.

Met de lage geestelijkheid ging het er nog erger aan toe. Aangesteld door nalatige abten of door heeren met verflauwde godsvrucht, zijn de meeste pastoors niet meer in staat, de plichten van hun ambt te vervullen. Aan drank en wellust overgeleverd, zijn velen daarbij nog onwetend. In 1530 stelt men vast, dat tal van jongelieden onder hen ‘zoo weinig geleerd zijn dat hunne parochianen meer weten’. Meestal verblijven zij overigens in hun kerspel niet; zij verschacheren hetzelve aan een armen kapelaan die, om te leven, zijne ‘medicanten’ exploiteert en de sacramenten verkoopt⁽¹⁾. Aldus ontstaat een geestelijk proletariaat, waaronder men, bij de vleet, avonturiers, leegloopers, ja weggeloopen monniken aantreft. De gevolgen van dien toestand laten zich raden. De schraapzucht van die ongelukkige huurlingen overtreft soms alle verbeelding. Onder Philips II, toen de staat van zaken nochtans wat verbeterd is, bedreigt zekere pastoor een vader met de ontgraving van zijn kind, zoo hij hem geen drie dukaten voor begrateniskosten betaalt. In 1569 bevestigt Lorenzo de Villavicencio, dat vele kapelaans zoo onwetend zijn, dat zij geen onderscheid kennen tusschen orthodoxe en kettersche leerstellingen⁽²⁾. In de ‘registers der audientie’ wemelt het van voorbeelden van priesters die op de jacht gaan,

(1) Zie, dienaangaande, de bevindingen der regeering in Henne: Histoire du règne de Charles-Quint, deel IV, blz. 287.

(2) Gachard: Correspondance de Philippe II, deel II, blz. 87, 88. Zie nog eene ordonnantie van 1544 in de Placcaeten van Vlaenderen, deel I, blz. 132.

[p. 313]

in de taveernen vechten, openlijk met hunne boelinnen en bastaards leven. In 1547 verschijnt de priester Joos Busterman vóór de schepenen van Gent, om aan zijne vijf natuurlijke kinderen het hem toebehoorende huis af te staan⁽¹⁾.

In eene maatschappij die, onder den invloed der humanisten, naar wetenschap en naar fijnere zeden begon te dorsten, hoefde niet eens zooveel, om de geestelijkheid onbemind te maken. Voegt men daarbij, dat de vrijdommen en voorrechten der Kerk reeds in de XV^e eeuw een levendig misnoegen hadden verwekt, dan zal het geenszins verwonderen, dat, kort vóór de Hervorming, eené echte beweging tegen de geestelijkheid ontstond. Reeds onder Maximiliaan, acht de Excellente Cronycke van Brabant⁽²⁾ het een onuitstaanbaar misbruik, dat geestelijken deel uitmaken van de regeering, daar zulks hunne roeping niet was. De vrijdommen der geestelijken verwekken onlusten te 's Hertogenbosch in 1516, 1517 en 1518, te Bergen in 1525⁽³⁾. De openbare vijandschap uit zich des te onbewimpelder, daar de regeering die schijnt te deelen. Allerminstens, hoe vurig zij ook de orthodoxie wil verdedigen, is zij vast besloten, de Kerk geen inbreuk op de rechten van den Staat te laten maken. In 1484, 1497 en 1530 wordt verboden, zonder het placet van het hof, 's pausen bullen uit te voeren. Bij ordonnantie van 1520 wordt het invoeren van nieuwe tienden verboden; bij eene andere, de overgave van eigendommen aan kloosters, colleges, gasthuizen enz., tenzij met 's vorsten goedkeuring; bij andere nog, wordt de kerkelijke rechtsmacht besnoeid of het prediken van aflaten belemmerd. In 1531 bewerkt Karel V, niettegenstaande het verzet der geestelijkheid, zooals wij hooger zagen⁽⁴⁾, de wereldlijke inrichting van het armwezen.

Waar men ook rondblikt, overal ziet men den invloed en het gezag der Kerk verminderen. En nergens is de achteruitgang treffender dan op verstandelijk gebied. Inderdaad, het is buiten de Kerk, dat de halfwereldlijke scholen der Broeders van 't ge-

(1) Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen, 8^e reeks, blz. 7 (Gent, 1901).

(2) Jaar 1489.

(3) Henne: Histoire du règne de Charles-Quint, deel IV, blz. 57, 75.

(4) Zie hooger, blz. 272.

[p. 314]

meene leven zich ontwikkelen, dat de boekdrukkunst het licht ziet, dat, ten slotte, de eerste humanisten verschijnen. Haar blijven nog slechts de aan de aloude godgeleerdheid trouw gebleven hoogescholen; doch wat pret hebben de geletterden met hare magistri nostri, haar keukenlatijn, haar gekijf en hare morsigheid.

Onverschilligheid van wege de bisschoppen, tuchteloosheid in de kloosters, onwetendheid bij de lagere geestelijkheid, vijandschap van volk en Staat, verspreiding van het onderwijs onder de leeken en afzondering der godgeleerden, dat zijn de hoofdfactoren die, bij den aanvang der XVI^e eeuw, de macht der Kerk ondermijnen. Ongetwijfeld blijft zij nog pal, en denkt niemand er aan, haar te verlaten; doch zij baart dat vertrouwen, die veiligheid, dien inwendigen vrede niet meer, die zij zoovele eeuwen inboezemde. Trekken de godsdienstige oefeningen nog evenveel geloovigen aan⁽¹⁾, toch is de godsvrucht van de meeste hunner nog slechts uitwendig. Onder de geletterden als onder het volk, bespeurt men of verslapping óf ontvoogding van den godsdienstzin. Terwijl de eersten met de monniken spotten, verstouten zij zich vrijelijk de Schrift te onderzoeken; het volk, dat dank zij de ontwikkeling der boekdrukkunst, vertalingen van den bijbel begint te bezitten, vindt daarin nieuw voedsel voor individueel mysticisme en voor stille overdenking.

(1) Voor 1517, zie Pastor: Die Reise des Kardinals Luigi d'Aragona, blz. 73. In 1557 schrijft Badoero nog: ‘Quanto all'udire i divini uffici non si vede divozione maggiore in altra gente’. Alberi: Relazioni, 1^e reeks, deel III, blz. 291.

II

De meester der geletterden was natuurlijk Erasmus. Tegenover de Kerk, nam hij, naar het schijnt, eene houding omtrent gelijk Voltaire tegenover het Oude Stelsel. Hoe stout beiden waren, verstond de eene noch de andere met het verleden te breken. Evenals Voltaire de monarchie behoudt, zoo behoudt Erasmus de geestelijkheid: hij wou geen ketter zijn, dacht nooit het te zijn en was het ook werkelijk niet. Niets gelijkt minder op de nieuw-heidensche humanisten van Italië dan die

[p. 315]

vertegen woordiger bij uitnemendheid van het humanisme van het Noorden. Vol vertrouwen in de kracht der goede letteren, hoopt hij door haar de Kerk te hervormen, zooals hij door net College der Drie Talen de hoogeschool te Leuven hervormde. Zijn ideaal van een rationeel of liever rationalistisch catholicisme verschilt niet van het ideaal zijner Engelsche vrienden, Colet of Morus, of van dat van zijn Spaanschen leerling Vives. Zoo Erasmus van hen afwijkt, is het veel minder door den grond zijner gedachten dan door zijn strijdlust, zijne bijtende spotternij. Bij nauwkeurig onderzoek blijkt dadelijk, dat Utopia en en het Moriae encomium met elkander veel gelijkenis hebben, zoowel op godsdienstig als op zedelijk en verstandelijk gebied... en toch weet men, dat Morus den marteldood stierf voor zijne verknochtheid aan zijne katholieke overtuiging en aan de Kerk.

De uitwendige godsvrucht, de goede werken, de vereering der reliquieën, het priestercelibaat worden door Erasmus' scherpe, vinnige pen voortdurend en onmeedoogend afgebroken. Doch, de door hem gebruikte vorm daargelaten, vindt men dezelfde critieken in Utopia. Want de Utopiërs hebben geene beelden in hunne kerken, hunne priesters zijn getrouwd, hunne vrouwen zelven kunnen priester worden. Erasmus veroordeelt het ascetisme en de scholastiek. Doet Morus hetzelfde niet? Erasmus predikt onophoudend verdraagzaamheid. Bij de Utopiërs worden de onverdraagzamen gebannen. Ten slotte wil Erasmus de godgeleerdheid vervangen door de redematige verklaring van de Schrift. Vraagt Morus aan de rede niet, de godsdienstige overtuigingen na te gaan?

Doch die denkbeelden zijn het uitsluitend eigendom noch van Morus noch van Erasmus. Zij worden, rond hen, door de meeste humanisten beleden; alles wel ingezien zijn zij maar de op de Kerk toegepaste grondbeginselen der Renaissance⁽¹⁾. Zij zijn het gemeenschappelijk programma der geletterden; zij zijn het onderwerp van de gesprekken of van de gedachten eener ontwikkelde aristocratie, die zich gerechtigd waant alles te zeggen en alles te bevitten. Zij, die ze aankleven, rekenen niet op de volksmassa

(1) P. Wernle: Die Renaissance des Christentums im XVI Jahrhundert (Tubingen, 1904).

[p. 316]

tot het verwezenlijken van hun ideaal. Zij staan in de gunst van de vorsten en van hunne ministers, ja, van den paus en van de kardinalen; zij verwachten dus vol vertrouwen de vreedzame zegepraal van een door de wetenschap verjongd Christendom. De gramschap van monniken en godgeleerden beantwoorden zij met de minachting van zelfbewuste menschen, die hunne hoop stellen op de zegepraal van het licht, en die zeker zijn van de zuiverheid hunner inzichten. Zij vreezen dan ook niet, de eerste uitingen van het protestantisme toe te juichen. Busleyden is in briefwisseling met Lefèvre van Etaples en Erasmus ondersteunt de eerste pogingen van Luther. Hun verfijnd humanisme en hunne verdraagzaamheid beletten hen de nadering van de godsdienstige omwenteling te zien, waarvan zij een afschuw hebben en waarvan zij, samen met de Kerk, de slachtoffers zullen zijn.

Terwijl het humanisme zich van zelf in de Nederlanden ontwikkelde, werd het protestantisme er binnengebracht. Wel vindt men nog, in het begin der XVI^e eeuw, in Holland, Henegouw, Vlaanderen, eenige zeldzame ketters, behoorende tot de Waldenzen of tot de slecht gekende sekten der middeleeuwen, - als bij voorbeeld meester Herman van Rijswijck, die in 1512 in den Haag wegens ‘ketterie ende ongeloevicheyt gebrant werd tot pulver ende assche’⁽¹⁾, - doch tusschen die overblijfselen uit vroeger eeuwen en de Hervorming bestond nooit de minste betrekking. Uitzondering daarop bestaat voor Wessel Gansfort, overleden te Groningen in 1489, dien Luther, na het lezen zijner schriften, als een voorganger begroet. Doch behalve dat Luther, om de nieuwigheid zijner leerstellingen eenigszins te verzachten, hun verband met die van Gansfort tamelijk overdreef, oefende deze laatste, die in zijne godgeleerde studiën verdiept was, niet den minsten invloed op het volk, en droeg hij geenszins bij tot het leiden van de Nederlanden naar het protestantisme⁽²⁾.

(1) P. Fredericq: Corpus documentorum inquisitionis haereticae pravitatis Neerlandicae, deel I, blz. 501 (Gent, 1889).

(2) Omtrent Gansfort, zie K. Muller: Kirchengeschichte, deel II, blz. 203 (Tubingen, 1902). Men weet overigens, dat zijne schriften eerst in 1522 door de Hollanders Hoen en Rode uitgegeven werden.

[p. 317]

Doch werden zij niet van zelf daarheen geleid door den drang der omstandigheden? Moesten het gedrag der geestelijkheid, de verspreiding der boekdrukkunst, de vorderingen van het humanisme in de hoogere standen en de mystieke strekkingen van een groot deel der volksklasse den weg voor het Lutherdom niet banen? Kon, anderzijds, hetzelve buiten een land gehouden worden, dat door zijne economische als door zijne verstandelijke bedrijvigheid, bestendige betrekkingen met Duitschland onderhield?

In het voorjaar van 1518, nauwelijks zes maanden nadat Luther zijne leerstellingen te Wittenberg uithing, wordt men in de Nederlanden de eerste teekenen van godsdienstige gisting gewaar. Natuurlijkerwijze openbaren zij zich het eerst te Antwerpen, waar de Duitschers zeer talrijk en invloedrijk zijn. Op 18 Mei schrijft Erasmus, dat Luther's schriften in de stad verspreid worden; reeds in 1520 worden zij in het Nederlandsch vertaald. Terwijl zij, door de boekdrukkunst, onder het volk verspreid worden, vinden zij ook krachtdadige voorstanders in de Augustijnerkloosters, waarvan verschillende, bekeerd door Saksische monniken, in innige betrekking met noordelijk Duitschland gebleven zijn. Te Dordrecht prediken Augustijnen in 1518 openlijk de leerstellingen van Luther. In 1519 doet hun ordebroeder, Jacob Praepositus, leerling van Wittenberg, hetzelfde te Antwerpen met evenveel bijval. Want hunne sermoenen trekken dadelijk veel volk aan. Hoe meer hunne vurige overtuiging afsteekt bij de lauwheid der Kerk, hoe meer zij de gemoederen medesleepen en vervoeren. Hunne hevige uitvallen tegen de misbruiken der geestelijkheid beantwoorden al te zeer aan het openbaar gevoelen, om geen algemeene instemming te erlangen, zoodat hun invloed stijgt naarmate zij het geestelijk leven opwekken en 's volks geestdrift ontvlammen.

Hoewel minder vervoerd, verbergen de humanisten hunne genegenheid voor de stoutmoedige predikers niet. Ongetwijfeld keuren zij niet al de leerstellingen van Luther goed, doch hoe zouden zij dien monnik niet bijspringen, die het monnikendom bestrijdt, in naam van het Evangelie de godgeleerdheid veroordeelt, den godsdienst in het bereik der leeken stellen wil en

[p. 318]

Melanchton naar Wittenberg ontbiedt om de Schrift te verklaren? Wel is waar hebben zij hetzelfde ideaal niet als hij; verder zijn zij zoo aristocraat als hij demagoog, zoo wereldburgerlijk als hij nationaal, zoo opportunistisch als hij revolutionnair; doch zij hebben dezelfde vijanden, en dat is voldoende om, tijdelijk toch, een verbond te sluiten. Zij verstaan echter niet verder te gaan noch zich te laten overrompelen. Dat ziet men duidelijk in Erasmus' antwoord op de voorstellen, die Luther hem in 1519 doet; het is het welwillend, doch onbepaald en ontwijkend antwoord van iemand, die zich niet compromitteeren, noch zijne vrijheid verpanden wil. En zoo het waar is, dat alle Erasmianen niet even voorzichtig waren, zoo, te Antwerpen, Nicolaas van 's Hertogenbosch en Cornelis Grapheus⁽¹⁾ openlijk de Hervorming aankleefden, zoo C.H. Hoen van den Haag en Hinna Rode van Utrecht met den Hervormer in briefwisseling waren en Gansfort's werken uitgaven⁽²⁾, volgden de meesten echter het voorbeeld van hun leider, en bleven zij onafhankelijk tusschen Rome en Wittenberg. Tegenover het Lutherdom handelden zij ongeveer als ten huidigen dage de grondwettelijke oppositiepartijen tegenover de revolutionnaire partijen: zij stieten het vooruit door hunne aanmoedigingen zonder zich te verbinden, met de hoop zich, bij welslagen, als bemiddelaars en scheidslieden op te dringen.

De regeering, die het humanisme genegen was, liet in den beginne de ijveraars voor de Hervorming hun gang gaan. Margareta van Oostenrijk, Hendrik van Nassau, Philips van Ravestein onthaalden spottend de aanklachten der monniken en der godgeleerden. Te Utrecht laat bisschop Philips van Bourgondië zijn secretaris Geeraard Geldenhauer openlijk zijne genegenheid voor het Lutherdom belijden. 't Is klaar, dat niemand hunner den aard noch de beteekenis der beweging vat. Evenals Margareta van Oostenrijk, zijn zij overtuigd, dat die slechts een door de losbandigheid en de onwetendheid der monniken verwekte opbruising is, die zij zelfs niet met onge-

(1) O. Clemen: Johann Pupper von Goch, blz. 276 (Leipzig, 1896).

(2) De Hoop-Scheffer: Geschiedenis der Kerkhervorming, blz. 316 en volg.

[p. 319]

noegen zien⁽¹⁾. Overigens is Luther nog niet veroordeeld; men kan zelfs twijfelen of hij het zijn zal, en vooral - de keizer heeft nog niet gesproken.

Hij zou weldra spreken en zijn almachtigen wil stellen tegen de onverschilligheid van Margareta en van de Erasmianen van het hof.

Hij was in Juni 1520 in de Nederlanden gekomen, om den oorlog tegen Frankrijk voor te bereiden en om tevens de godsdienstkwestie in Duitschland op te lossen. Niemand kon zich over zijne inzichten vergissen. Want al had hij zelfs den titel van katholieken koning niet gevoerd, dan ware zijne keizerlijke waardigheid voldoende geweest om hem de rol van verdediger der orthodoxie op te leggen. Als keizer moest hij zonder de overlevering van acht eeuwen te verbreken, die tweevoudige geestelijke en wereldlijke eenheid van de Christenwereld in stand houden, waarvan de eerste belichaamd was in den paus en de tweede in zijn eigen persoon. Godsdienstige eenheid waarborgde overigens, hier en elders, de staatkundige eenheid. Eens dat de oorlog tusschen protestantisme en catholicisme verklaard was, moest de vorst wel partij kiezen; onzijdigheid was onmogelijk in een tijd, waarin een ieder, zelfs Thomas Morus en Erasmus, de noodzakelijkheid van een Staatsgodsdienst verkondigde⁽²⁾. Hoe vurig en oprecht Karel's katholieke overtuiging ook was, toch werd zijne houding niet door dezelve alleen voorgeschreven⁽³⁾, maar vooral om algemeen aangenomen en zoowel door zijne vijanden als door zijne aanhangers erkende staatkundige redenen.

Doch, zoo het van den keizer niet afhing, het protestantisme al of niet te bestrijden, zoo smeedde hij daarentegen

(1) Omtrent de toenmalige houding der regeering, zie De Hoop-Scheffer: op. cit., blz. 82. - Margareta verafschuwde de losbandigheid der geestelijken en meende altijd, dat die de oorzaak der Hervorming was. Zie, bijvoorbeeld, hare memorie aan den keizer in 1525, in Fredericq: Corpus, deel V, blz. 35 (Gent, 1903), en haren brief van 24 Juni 1525 aan den magistraat van Mechelen, in P.J. Van Doren: Inventaire des archives de la ville de Malines, deel IV, blz. 96 (Mechelen, 1866).

(2) In 1522 keurt Erasmus de beteugeling der ketterij goed. Fredericq: Corpus, deel IV, blz. 130, 161 (Gent, 1900). Doch hij was natuurlijkerwijze tegen de folteringen. Ibid., blz. 289.

(3) Dat is ook de meening van Karel's laatsten geschiedschrijver, Armstrong: The emperor Charles V, deel II, blz. 340.

[p. 320]

eigenhandig zijne wapenen tegen hetzelve. Hij, en hij alleen, gaf aan den godsdienststrijd het karakter eener bloeddorstige vervolging, en schiep, ter beteugeling der ketterij, de onverbiddelijkste wetten die Europa ooit kende. Vermocht hij niet, ze Duitschland op te leggen, zoo paste hij ze naar believen toe in zijne landen ‘van herwaerts over’ en heel zijne regeering door, zal hij, als door waanzin aangegrepen, ze steeds wreeder en ongerijmder maken.

Vier maanden na zijne ontscheping te Vlissingen, ontving hij op 28 September 1520, Hieronymus Aleander, legaat van Leo X⁽¹⁾. Dadelijk na dat bezoek verscheen het eerste van de lange lijst plakkaten tegen de ketterij⁽²⁾. Bezit men daarvan den tekst niet meer, zoo kan men ervan gemakkelijk den inhoud en den oorsprong raden, als men weet dat Aleander, reeds de volgende maand, in verschillende steden, tal van verdachte boeken in het openbaar deed verbranden. Intusschen was, op 3 Januari 1521, een banvloek tegen Luther geslingerd en stuurde de keizer op 20 Maart aan zijne justitieraden een nieuwe ordonnantie, waarbij de werken van den weerspannige tot het vuur veroordeeld, en het drukken en lezen daarvan verboden werden. En, in den loop van den zomer, was het edict van Worms (8 Mei 1521) in de Bourgondische gewesten van toepassing gesteld⁽³⁾. Het gelastte alle magistraten Luther's aanhangers ambtshalve te vervolgen en de doodstraf met verbeurte van goederen toe te passen op alle drukkers die, zonder oorlof van den ordinaris of van de dichtstbij zijnde faculteit van godgeleerdheid, boeken over geloofszaken zouden drukken.

Die maatregelen moesten monniken en godgeleerden wreken over Margareta's verachtelijke onverschilligheid jegens hen. Nu waren zij in hun schik, en zij lieten zulks wel blijken. Overal verbrandt men in 't openbaar kettersche of eenvoudig

(1) Zie, omtrent de gebeurtenissen van dat jaar, het voortreffelijk werk van P. Kalkoff: Die Anfänge der Gegenreformation in den Niederlanden, (Halle, 1903).

(2) Ibid., deel I, blz. 19. Dezelfde: Das erste Plakat Karls V gegen die Evangelischen in den Niederlanden, in Archiv für Reformationsgeschichte, deel I [1904], blz. 280.

(3) P. Kalkoff: Das Wormser Edikt in den Niederlanden, in Historische Vierteljahrschrift, deel VIII [1905], blz. 69.

[p. 321]

verdachte boeken. Terzelfder tijd wordt een verwoede, heimelijk door Aleander aangehitste veldtocht tegen Erasmus ingericht. Predikheeren en karmelieten, die hij zoo lang tot genoegen van het hof en van de geletterden gegekscheerd heeft, koelen hunne woede. Jacob van Hoogstraten, Nicolaas van Egmond, Vincentius Dirks prediken heftig tegen hem. Alle middelen zijn goed om hem te treffen: hem wordt zelfs een boek toegeschreven, waarin het verblijf van den heiligen Petrus te Rome geloochend wordt. Hij wordt openlijk van ketterij beschuldigd; geenerlei beleediging wordt hem gespaard tot dat hij ten slotte, ontmoedigd, de Nederlanden voor immer vaarwel zegt⁽¹⁾.

In den beginne dacht men, dat de ketterij, aldus bestreden, gemakkelijk zou uitgeroeid worden. Aleander meende zulks ook, doch hij moest bekennen, dat hij zich bedrogen had. Weldra vernam hij, inderdaad, dat Jacob Praepositus, trots banvloek en edicten, te Antwerpen Luther's leering predikte. Het kwaad had dus dieper wortel geschoten dan men wel dacht, en de legaat meende, dat het noodig was, ten voorbeeld der anderen, ‘een half dozijn Lutheranen levend te verbranden’⁽²⁾. Op 10 October kreeg hij van Karel oorlof, Praepositus te vervolgen. Toch gelastte de bisschop van Kamerijk eerst op 6 December twee kettermeesters met het proces. Het leidde tot de plechtige en openbare herroeping in Sinte-Gudulakerk, te Brussel, op 9 Februari 1522⁽³⁾. Doch andere vervolgingen waren nog ingespannen tegen den Augustijn Hendrik van Zutphen⁽⁴⁾ en tegen den schoolmeester Nicolaas van 's Hertogenbosch, die konden vluchten⁽⁵⁾, tegen den pensionaris van Antwerpen, den humanist Cornelis Grapheus, en tegen meester Roeland van Berchem, waarvan de eerste ‘eerlijke betering’ deed en de andere losgelaten werd⁽⁶⁾.

(1) P. Kalkoff: Anfänge der Gegenreformation, I, blz. 65, en II, blz. 41.

(2) P. Kalkoff: Anfänge der Gegenreformation, II, blz. 35.

(3) Fredericq: Corpus, deel IV, blz. 88.

(4) Ibid., blz. 137.

(5) Ibid., blz. 83. Zie P. Kalkoff: Der Inquisitionsprocess des Antwerpener Humanisten Nikolaus von Herzogenbusch, in Zeitschrift für Kirchengeschichte, deel XXIV [1903], blz. 416.

(6) Fredericq: Corpus, deel IV, blz. 88, 105.

[p. 322]

Men vermocht dus niet, door eene opzienbarende veroordeeling, de bevolking schrik aan te jagen en door vreeselijke bedreigingen haar af te wenden van de nieuwe leer, die steeds rassche vorderingen bleef maken. Het was blijkbaar, dat de bisschoppelijke inquisitie ontoereikend was en nog blijkbaarder, dat de leekerechters, die met de toepassing der plakkaten belast waren, de oogen loken. Hoe kon het ook anders, als men bedenkt dat de meesten hunner Erasmus' leer of ten minste de in Utopia en in de Colloquia opgedane verdraagzaamheid toegedaan waren⁽¹⁾. Onverwijld dienden dus andere maatregelen getroffen, wilde men de Nederlanden, het erf en het vaderland des keizers, voor protestantsche besmetting behoeden. Karel V aarzelde niet. Verdediger van het geloof, moest hij wel, wat hem dit ook kosten mocht, zijne Bourgondische gewesten aan hetzelve onderwerpen. Slechts bij het eenparig verzet van zijne raadsheeren, zag hij ervan af, er de inquisitie van Spanje in te voeren. Maar toch richtte hij er een beteugelend stelsel in, dat deze zoo nauwkeurig nabij kwam als maar mogelijk was, zonder de openbare meening tot opstand te drijven⁽²⁾. Op 23 April 1522 werd Frans van der Hulst, ‘raedt ordinaris’ in Brabant, gelast ‘alomme te procedere ende te vervolge alle de ghene die hij sal vinden besmet te sijne, dieselve corrigerende in alder vuegen ende manieren’, als de keizer dit zelf zoude doen⁽³⁾.

Hij kreeg volmacht, de ketters te dagvaarden, aan te houden en gevangen te zetten, beslag op hunne goederen te leggen, hun proces te onderzoeken door inquisitie, door aantijging, ja door foltering, ook zonder inachtneming van de gewone rechtsvormen, levenslange of tijdelijke verbanning uit alle of uit eenige Nederlandsche gewesten uit te spreken, desvoorkomend lijf en goederen verbeurd te verklaren, zijne vonnissen zonder verder beroep te doen uitvoeren. Karel machtigde hem, daar waar hij zulks oorbaar achtte, zich te doen vervangen door een

(1) Talrijke voorbeelden in P. Kalkoff: Anfänge der Gegenreformation, deel II, blz. 17, 27 enz

(2) Ibid., blz. 73.

(3) Fredericq: Corpus, deel IV, blz. 101. - De lastgeving van den 23ⁿ April werd den 29ⁿ (Ibid., blz. 115, 118) en den 7ⁿ Mei (?) (Ibid., blz. 123) aangevuld.

[p. 323]

of meer personen, die dezelfde bevoegdheid als hij zouden hebben. Zijne ambtenaars kregen opdracht hem de hand te leenen, doch de keizer vergde, dat die ‘commissaris’ geenerlei voorloopig of bepaald vonnis uitsprak of geenerlei schikking met de misdadigers trof, zonder het gevoelen van meester Joost Laurensz, voorzitter van den Grooten Raad van Mechelen, in te winnen en dat hij, als de gelegenheid zich voordeed, twee doctors in de godgeleerdheid of twee andere notabelen, die kennis van de Schrift en de godgeleerdheid hadden, zou aanstellen om door een voldoen onderricht degenen, die door Luther's dwaalleer zouden verleid zijn, naar de Kerk terug te brengen.

Dat was, zooals men ziet, eene Staats-inquisitie in den volsten zin des woords. De Staat alleen benoemt de commissarissen, die de ketterij moeten vervolgen; hij alleen bepaalt hunne rechten en machten en bovendien kiest hij hen onder zijne wereldlijke ambtenaars. De Kerk heeft niets te zien in die instelling, die haar verdedigen moet. Want Karel, die evenveel eerbied voor zijne opperheerschappij als voor de orthodoxie koestert, vreest de inmenging van de geestelijke macht. Zooals hij de beteugeling der ketterij begrijpt, schijnt die een openbare dienst, een politiemaatregel, in naam des vorsten getroffen tegen eene nieuwe soort wanbedrijf.

Doch de paus wilde geenszins voor den Staat onderdoen en de verdediging des geloofs aan den keizer en zijne bedienden overlaten. Tot groote spijt van Margareta van Oostenrijk en van Karel V, benoemde Adriaan VI, op 1 Juni 1523, met bijzondere afwijking van het canoniek recht, Van der Hulst, hoewel hij een leek was, tot ‘universalem et generalem inquisitorem et investigatorem’ in de Bourgondische gewesten⁽¹⁾. Nu was 's keizers commissaris een pauselijke kettermeester; hij hield op, 's keizers werktuig te wezen en derhalve te beantwoorden aan de hem door dezen gedane opdracht. Voegt men daarbij, dat Van der Hulst's verwaandheid en brutaliteit al dadelijk gevaarlijke conflicten deden ontstaan⁽²⁾, zoo begrijpt men gereedelijk dat de landvoogdes de ontdekking van eene door hem, in een geschil

(1) Fredericq: Corpus, deel IV, blz. 186.

(2) Ibid., blz. 228 en volg.

[p. 324]

met de Staten van Holland bedreven vervalsching ten nutte maakte, om zijne volmacht in te trekken. Zij zette hem af op 9 October 1523, verzekerd als zij was, door den dood van Adriaan VI (14 September), dat Rome tegen dien maatregel niet zou opkomen. De vernietigde inrichting hoefde echter vervangen, en wèl in gemeen overleg met den paus, om in de toekomst nieuwe bezwaren te vermijden. Op voorstel van de regeering der Nederlanden, besloot Karel den wereldlijken commissaris te vervangen door geestelijke kettermeesters, die, op zijne voordracht, door den Heiligen Stoel zouden aangesteld worden. Werkelijk zag hij van de Staatsinquisitie af. Aldus voorgesteld, moest de zaak de goedkeuring van Clemens VII erlangen. Deze zond naar de Nederlanden kardinaal Laurens Campeggi die, op 17 Juni 1524, Van der Hulst de waardigheid van apostolischen kettermeester ontnam en in zijne plaats drie nieuwe, door Margareta van Oostenrijk voorgestelde inquisiteurs aanstelde: Olivier Buedens, proost van Sint-Maartens te Ieperen, Nicolaas Houzeau, prior der Ecoliers te Bergen, en Nicolaas Coppin, deken van Sint-Pieters te Leuven⁽¹⁾.

De aloude bisschoppelijke inquisitie bleef overigens naast hen bestaan, en de bisschoppen wilden dezen, in den beginne, onder hun toezicht stellen. Doch de paus wantrouwde terecht de lauwheid en de nalatigheid der hofprelaten. In 1525 onthief hij niet alleen de nieuwe inquisiteurs van het bisschoppelijk gezag, doch hij gaf hun zelfs het recht, de bisschoppen voor zich te dagvaarden en, wanneer zij zulks oorbaar achtten, hulp-inquisiteurs aan te stellen⁽²⁾. Eenigen tijd lang wilde hij zelfs de in gemeen overleg met den Staat geschapen instelling aan dezes invloed onttrekken. Op 15 Februari 1525, gelastte hij den bisschop van Luik, Erhard van de Mark, ‘super dicta sancta inquisitione ejusque ministris... superintendentiam et auctoritatem’⁽³⁾ uit te oefenen. Doch, het verzet van Margareta verijdelde de Erhard opgedragen taak⁽⁴⁾. De inrichting der inquisitie in de

(1) P. Fredericq: Corpus, deel IV, blz. 275.

(2) Ibid., blz. 319 (20 Maart).

(3) Ibid., blz. 307.

(4) Op 12 April 1525 schrijft zij aan Karel om hem te vermanen, dat die lastgeving niet kan geduld worden en dat hij daarin geenszins mag toestemmen. Ibid., blz. 333.

[p. 325]

Nederlanden moest, tot het einde, zijn gemengd, w.z. half politiek, half geestelijk karakter behouden.

Naar het voorbeeld des keizers, ondernamen zijn vijand de hertog van Gelderland⁽¹⁾ evenals zijn vriend de bisschop van Luik⁽²⁾, terzelfder tijd als hij den strijd tegen de ketterij. De plakkaten van den eerste moeten in strengheid niet onderdoen voor die van Karel V, terwijl de tweede reeds in 1523, van de Staten des bisdoms, de uitvaardiging van het edict van Worms trachtte te verkrijgen. Het protestantisme was overigens veel minder verspreid in het Land van Luik en in Gelderland, weshalve het er minder verwoed bestreden werd. In de erfstaten van Karel zal de groote strijd geleverd worden, zullen ketterij en orthodoxie, tot het einde der eeuw, ten aanschouwen van Europa, als twee kampvechters tegenover elkander staan.

Dáár telde de Hervorming hare twee eerste martelaars. Op 1 Juli 1523, werden twee Antwerpsche Augustijnen Hendrik Voes en Jan van Essen, te Brussel verbrand⁽³⁾. Die foltering, waarmede Van der Hulst zijn kort kettermeesterschap begon, had het uitwerksel van alle godsdienstige vervolgingen. De regeering hoopte den gloed van het protestantisme door schrik te zullen smachten: zij wakkerde dien slechts aan. De moed der slachtoffers dwong de algemeene bewondering af; Luther bezong ze in een zijner schoonste gezangen, en, reeds het volgend jaar, stelt Erasmus vast, ‘dat hun dood vele Lutheranen maakte⁽⁴⁾’.

Toch deed dit ijselijk vonnis humanisten en geletterden voor goed vaarwelzeggen aan leerstellingen, die te gevaarlijk geworden waren om door een deftig mensch openbaarlijk beleden te wezen. Zoo Erasmus' volgelingen nog een vreedzame hervorming der Kerk blijven wenschen, zullen zij daarover vertrouwelijk onder vrienden spreken. Maarten Zipaeus drukt, in zijne brieven, zijne vrienden op het hart, Luther niet openlijk vóór

(1) De Hoop-Scheffer: Geschiedenis der Kerkhervorming, blz. 440.

(2) H. Lonchay: Les édits des princes-évêques de Liége en matière d'hérésie au XVI^e siècle, in Travaux du cours pratique d'histoire nationale de P. Fredericq, deel I, blz. 25 en volg. (Gent, 1883).

(3) Zie de stukken betreffende die gebeurtenis in P. Fredericq: Corpus, deel IV, blz. 191 en volg.

(4) Ibid., blz. 289.

[p. 326]

te spreken en hunne overtuiging met dezelfde zorg te verbergen, als hij zelf de boeken van den Hervormer verbergt. Dorpius verklaart, het begonnen ‘treurspel’ vreedzaam te willen toezien⁽¹⁾. De verschijning van De libero arbitrio (September 1524), waarin hun leider openlijk met Luther breekt, brengt hen overigens in hun schik en doet hun hunne laatste aarzeling afleggen. Keuren zij de folteringen af, zoo begrijpen zij ook de halsstarrigheid der protestanten niet. Te midden van de ontketende godsdienstige driften, denken zij nog altijd, dat alles zich zou kunnen schikken, ‘leviter, mansuete ac civiliter’⁽²⁾. Vervolgens worden zij als behoudende, fatsoenlijke lui of mannen van studie verontrust door de in Duitschland uitgebroken beroerten. Philips van Bourgondië die eerst - als een voorname heer die nieuwe denkbeelden genegen is - welwillend jegens de ketters was, doet ze nu in zijn bisdom vervolgen. Bij Erasmus noch bij zijne vrienden vindt men een enkel hartelijk woord voor de ongelukkigen, die den brandstapel beklimmen; men verwijt hun, dat hun discretio spiritus mangelt⁽³⁾.

Maar het volk mist teenemaal die door de humanisten zoo zeer gewaardeerde discretio spiritus. Het omhelst met vervoering dat nieuw geloof, voor hetwelk het weet te sterven. In spijt van de plakkaten, leveren de geheime drukkerijen Luthersche vlugschriften en bijbelsche vertalingen bij de vleet. In de werkplaatsen, in de winkels, overal, worden de leerstellingen van de goddelijke genade of van de kracht der sacramenten besproken:

‘Temmerlieden, metsers sijn ons doctoren nu,
Tengieters, pijpers, pinceellekers en schaliedekkers’⁽⁴⁾.

Bij de vertooningen der rederijkers, wordt de minste zinspe-

(1) Nève: La Renaissance des lettres en Belgique, blz. 208, 209.

(2) Zie de woorden van Maarten Lipsius in Nève: La Renaissance enz., blz. 209.

(3) Op 31 Augustus 1523 schrijft Erasmus aan Zwinglius, nopens de foltering van de Antwerpsche Augustijnen: ‘Quorum mortem an deplorare de beam nescio. Certe summa ef inaudita cum constantia mortui sunt. Scio pro Christo mori gloriosum esse. Nunquam defuit piis afflictio; sed affliguntur et impii, et πολῢτεϰυος ille, qui se subinde transfigurat in angelum lucis, et rarum est donum discretio spiritus’. P. Fredericq: Corpus, deel IV, blz. 225.

(4) Anna Byns: Refereinen, blz. 30 (Rotterdam, 1875).

[p. 327]

ling op de zeden der geestelijken en op de misbruiken der Kerk onstuimig toegejuicht. Te Antwerpen, wordt, in de steegjes der volkswijken, de Schrift onderwezen. In 1524 worden acht-endertig ambachtslieden voor den magistraat gebracht, omdat ‘zy mede gheweest hebben in de heymelicke, ongheoerloefde vergaderinghe in een straetken gheheeten dEckstraetken, daermen lesse ghedaen ende gheinterpreteert heeft de heylighe eeuwangelien... contrarie den gheboden vander Keyserlicke Majesteyt’⁽¹⁾. Uitgeloopen Augustijnen prediken kettersche sermoenen 's Zondags, rondom de stad, en zien het aantal hunner toehoorders gedurig stijgen⁽²⁾. Daarentegen wordt, in 1522, een Predikheer te midden zijner preek beleedigd door ‘groote injurieuse ende afdragende woorden’; hetzelfde jaar verlossen vrouwen een aangehouden Augustijn uit de handen der kettermeesters⁽³⁾; in 1523 wordt in eene ordonnantie de beteekenisvolle vermindering van de aalmoezen aan de kerken vastgesteld⁽⁴⁾; in 1525 worden, 's nachts, kruisbeelden door onbekend gebleven geestdrijvers omgeworpen en verbrijzeld⁽⁵⁾.

Terwijl het Lutherdom schrikbarende vorderingen doet te Antwerpen, waar de Duitsche kooplieden het meer en meer voortplanten, waar de Portugeesche Maraños het ondersteunen uit haat tegen het catholicisme⁽⁶⁾, waar, ten slotte, de regeering niet krachtig durft optreden uit vrees de handelswelvaart doodelijk te treffen, wint het ook meer en meer aanhangers in al de streken des lands⁽⁷⁾. Utrecht en het graafschap Holland krielen ervan; in het eerste wordt in 1525 Willem Dierks, een arme kuiper, ter dood gebracht; in het tweede ondergaat de priester Jan De Bakker (Pistorius) kort daarna hetzelfde lot, omdat hij, naar Luther's voorbeeld, in het huwelijk trad. Hoewel in mindere mate, zijn er toch ketters in al de andere gewesten. Alle, zoo Vlaamsche als Waalsche, worden bewerkt door de ijveraars

(1) P. Fredericq: Corpus, deel IV, blz. 259.

(2) Ibid., blz. 378.

(3) Ibid., blz. 135, 137.

(4) Recueil des Ordonnances, 2^e reeks, deel II, blz. 293.

(5) P. Fredericq: Corpus, deel IV, blz. 356.

(6) Omtrent de rol derzelve, zie P. Kalkoff: Anfänge der Gegenreformation, I, blz. 38.

(7) Op 15 Mei 1525 bevestigt Margareta van Oostenrijk, dat geen enkele provincie onaangetast is. P. Fredericq: Corpus, deel IV, blz. 344.

[p. 328]

uit het volk; hunne werking is merkbaar van 1521 tot 1528, te Rijsel (1521), te Gent (1522), te Bergen-op-Zoom (1525), te Kortrijk (1525), te Leuven (1526), te Breda (1526), te Brussel (1527), te Maastricht (1527), te Valencijn (1527), te Duinkerken (1527), te Doornijk (1527) en te Luik (1528)⁽¹⁾.

Inquisitie noch plakkaten vermochten dus het kwaad uit te roeien; het was alsof eene ‘gemeenschappelijke dwaling tegen geloof en Kerk’⁽²⁾ de Nederlanden zou overweldigen. Wel is waar, bleef de overgroote meerderheid der bevolking orthodox; doch zij was verre van blijken van levendig geloof te geven en koesterde jegens de ketters dien geweldigen haat niet, die in de redevoering des keizers aan de Staten-Generaal, in 1531, doorstraalde⁽³⁾. De meeste ambtenaars en gemeentemagistraten bleven de edicten tegen de Lutheranen met zichtbaren tegenzin toepassen. De kettermeesters waren het voorwerp der algemeene verachting. Zij, die hen niet ter wille der verdraagzaamheid afkeurden, zagen met ongenoegen hunne werking aan alle contrôle ontsnappen en de beschuldigden aan hunne natuurlijke rechters onttrekken. Vroegtijdig werd tegen hen opgekomen. In 1527 vragen de schepenen van Valencijn aan de landvoogdes het recht, de tegen hunne medeburgers ingespannen ketterprocessen bij te wonen⁽⁴⁾; Rijsel doet rond 1531 dezelfde vraag⁽⁵⁾, terwijl de Hollandsche Staten, nog stoutmoediger, verklaren dat de steden genoegzaam gewapend zijn om alle misbruiken in godsdienstzaken te beteugelen, dat de gisting in het land te wijten is aan de buitensporigheden der geestelijkheid, en wenschen dat een ieder vrijelijk Gods woord moge prediken⁽⁶⁾.

Doch hoe zachtmoediger het land was, hoe strenger de keizer werd. Hij had gezworen de ketterij in zijne gewesten uit

(1) Al die opgaven ontleen ik aan het rijk materiaal, verzameld in het Corpus van P. Fredericq; het zal wel overbodig zijn hier eene bijzondere verwijzing voor elke harer te geven.

(2) Dat zijn de bewoordingen van het plakkaat van 14 October 1529.

(3) Zie hooger, blz. 105.

(4) P. Fredericq: Corpus, deel V, blz. 269.

(5) Ibid., blz. 38. De heer Fredericq geeft voor dit stuk het jaar 1525 op, maar het moet vast en zeker geschreven zijn na den dood van Margareta van Oostenrijk (December 1530), daar de landvoogdes er ‘koningin’ geheeten wordt.

(6) Aert van der Goes: Holland onder de regeering van Karel V enz., deel I, blz. 432.

[p. 329]

te roeien, en daarom moest hij tot het uiterste onwrikbaar blijven. Verergerde de toestand in spijt van de getroffen maatregelen, dan moesten die maatregelen ontoereikend zijn. In stede van den strijd op te geven, moest hij dus nieuwe kracht bijzetten en alle gewetensbezwaar afleggen. Hij was maar al te goedertieren geweest! Hij moest dus zonder genade te werk gaan en de beteugeling op de hoogte des gevaars brengen. Het plakkaat van 14 October 1529 deelt de doodstraf zoo kwistig uit als later de decreten van de Fransche Omwenteling onder het Schrikbewind. De doodstraf voor degenen die, geen godgeleerden zijnde, het geloof zullen bespreken, - voor degenen die prenten tegen God, tegen de Maagd of tegen de Santen zullen maken en verspreiden, - voor degenen die ketters kennen en ze niet verklikken, dat ‘is het draconisch, ongerijmd, antijuridisch en wreedaardig stelsel in gansch zijn eenvoud’⁽¹⁾, dat door dat berucht plakkaat gehuldigd wordt⁽²⁾. Naast hetzelve blijft, wel te verstaan, de inquisitie voortbestaan, om jacht op de ketters te maken en ze aan het gerecht over te leveren, zoo zij in hunne dwalingen volharden.

Ware het plakkaat van 1529, dat nog op 7 October 1531⁽³⁾ versterkt werd, naar de letter uitgevoerd geworden, dan waren de Nederlanden in een wezenlijk bloedbad te midden van weergalooze puinhoopen herschapen geweest. Want, behalve de doodstraf, voerde het ook verbeurte van goederen in; daar het bovendien geen onderscheid tusschen de gezindten maakte, bedreigde het evenzeer orthodoxen als afvalligen. Doch zoo overdreven was het, dat het in al zijne strengheid niet kon toegepast worden. Toch belemmerde het op den lande drukkend schrikbewind zeer ernstig de uitbreiding van het protestantisme. De opkomende gemeenten gingen uiteen, de predi-

(1) Die uitdrukking is van Edm. Poullet: Histoire du droit pénal dans le duché de Brabant, deel II, blz. 70 (Brussel, 1878). - In afwachting van het derde deel van de Geschiedenis der Inquisitie van den heer Fredericq, dat over de XVI^e eeuw zal handelen, kan men, voor de kennis van de door Karel V tegen de ketterij uitgevaardigde wetten, met vrucht raadplegen: hoofdstuk II (II^e deel) van Poullet's boek en de populaire doch zeer nauwkeurige beschrijving van Fredericq: De Nederlanden onder Keizer Karel, deel I (Gent, 1885).

(2) Placcaeten van Vlaenderen, deel I, blz. 107; Recueil des Ordonnances. 2^e reeks, deel III, blz. 262.

(3) Placcaeten van Vlaenderen, deel I, blz. 113.

[p. 330]

kanten verborgen zich of trokken naar Duitschland. Doch niemand bood weerstand. Als trouwe onderdanen, hadden de Lutheranen immer vermeden zich als muiters aan te stellen. Zij bogen het hoofd, ijverden niet meer in 't openbaar, en beleden hun geloof in stilte. Velen hunner zouden echter weldra tot de nieuwe sekten overgaan, die zich rond dien tijd onder het volk verspreidden; immers door de verjaging hunner predikanten moesten zij voortaan alle godsdienstonderricht derven, en derhalve naar eigen ingeving de Schrift verklaren, daar schier allen tot de kleine burgerij of tot de werkersklasse behoorden en dienvolgens onbekwaam waren tusschen de leerstellingen te onderscheiden en het ontvangen geloof ongeschonden te bewaren. Terwijl de keizer het volk van het Lutherdom afwendde, joeg hij het werkelijk naar het anabaptisme. Een nieuwe tegenstrever, verschrikkelijker dan de eerste, zou weldra opdagen.

III

De indruk, dien de Lutheranen op het volk gemaakt hadden, had ook vat gehad op de overigens weinig talrijke aanhangers van de oude ketterijen der middeleeuwen. De vrijgeesten Coppin, in 1525, en na hem, Quinten (Couturier Picart) verspreidden in de omstreken van Rijsel, in Henegouw, ja tot in Brabant, eene soort van volks-pantheïsme⁽¹⁾. Rond denzelfden tijd stichtte een Antwerpsche schaliedekker, Loy Pruystinck, eene sekte van ‘geestelijke libertijnen’ of ‘Loïsten’, die korten tijd in Brabant en Vlaanderen nogal talrijk waren en de strekkingen der Manicheërs voorstonden. Hij dorst zelfs zijne leerstellingen aan Luther voorleggen, die hem woedend aan de evangelische gemeente te Antwerpen aankloeg⁽²⁾. Overigens zouden die bewegingen van alle belang ontbloot zijn, hadden zij niet ruimschoots het anabaptisme zijn weg naar de Nederlanden helpen banen⁽³⁾.

(1) P. Fredericq: Corpus, deel V, blz. 94.

(2) J. Frederichs: De secte der Loïsten of Antwerpsche libertijnen (Gent, 1891).

(3) Omtrent den opstand der wederdoopers, zie hooger, blz. 111 en volg. Ondanks mijne pogingen om de kwestie hier niet meer in een politiek, doch in een godsdienstig opzicht uiteen te zetten, kon ik toch sommige herhalingen niet vermijden.

[p. 331]

Het anabaptisme, dat te midden van de beroerten des boerenkrijgs in Zuid-Duitschland ontstaan was, waar het dadelijk evenzeer door katholieken als protestanten bestreden werd, had zich met verbazende snelheid onder het volk verspreid. In 1529 door Melchior Hofmann naar Emden overgebracht, veroverde het schier dadelijk al de noordelijke gewesten van den Bourgondischen Staat, ja kreeg het zelfs vertakkingen tot Maastricht en tot in Brabant⁽¹⁾. Reeds in 1529 hadden de Nederlandsche wederdoopers hunne gezangen, gloeiend van geestvervoerende godsvrucht, die, naast de beschrijving van de smarten, welke de zuiveren wachten en naast vermaningen, de folteringen lijdzaam te verduren, heftige aanvallen tegen de Kerk en hare leerstellingen behelzen⁽²⁾. Van in 1531 af, gaat van Amsterdam, waar eene secte Melchiorieten gesticht werd, eene wezenlijke anabaptistische voortplanting uit.

Die vorderingen zijn te begrijpen als men nagaat, dat het anabaptisme, zoowel door zijne eenvoudige theologie als door het mysticisme, dat Hofmann aan hetzelve mededeelde, wonderlijk strookte met het weinig ontwikkeld, naïef verstand des volks. Richtte het zich niet tot dezes beide machtigste gewaarwordingen, tot vrees en tot hoop, als het den ondergang der wereld en de opkomst der regeering Gods verkondigde? Doch, dan moest het anabaptisme van nature revolutionnair wezen. Zijn duister mysticisme verplichtte het, al de beginselen te verwerpen waarop de maatschappij gegrondvest was, dewijl die maatschappij, als het werk des boozen, verdwijnen moest. Het verwierp en veroordeelde tegelijk èn de Kerk èn den Staat. Weg met de priesters, maar ook weg met den eigendom, de legers, de rechtbanken, de meesters! De door Gods woord voorgelichte ‘rechtvaardigen’ en ‘zuiveren’ zouden in het volle licht een ideale wereld van deugd, van vrijheid, van gerechtigheid stichten, eene hemelsche stede, waar geenerlei onderscheid

(1) Omtrent Melchior Hofmann, zie F.O. zur Linden: Melchior Hofmann, ein Prophet der Wiedertäufer (Haarlem, 1885).

(2) R. Walkan: Die Lieder der Wiedertäufer, blz. 57 en volg. (Berlijn, 1903).

[p. 332]

onder de menschen zou bestaan, waar in naastenliefde alle standen zouden versmolten zijn.

Doch Hofmann en zijne volgelingen trachtten geenszins hun ideaal met geweld door te zetten. Zij waren theoretische, geenszins practische revolutionnairen. Hunne leerstellingen waren niettemin gevaarlijk voor den Staat; toen daze, rond 1530, daarvan den aard begreep en de vorderingen vaststelde, begon hij een verwoeden strijd tegen dezelve. Reeds in 1531 beval Maria van Hongarije aan de justitieraden en aan de stadhouders in de gewesten, de wederdoopers op te zoeken en jegens hen de noodige maatregelen van voorzichtheid te treffen⁽¹⁾. Erger nog werd het toen, in 1533, een nieuwe profeet, de bakker Jan Matthijs van Haarlem, te voorschijn kwam. Hier begint de ergste crisis van het anabaptisme. 't Is uit met geduld en gelatenheid: men wacht niet meer naar Gods regeering: ze worde ingevoerd door het zwaard; de boozen vernield; met geweld een nieuw Jerusalem gesticht! Het uur der wraak is geslagen; het mysticisme dier door Matthijs' zendelingen opgehitste dwepers verandert dadelijk in oorlogsdrift. In 1534 komen zij in opstand te Amsterdam, en scheelt het weinig of zij bemachtigen de stad⁽²⁾.

Doch de bedreigde maatschappij stelt zich te weer. Katholieken en protestanten haten hen om 't meest. De steden, waar de schepenen slechts met tegenzin de plakkaten tegen de Lutheranen toepassen, zijn onmeedoogend voor de wederdoopers. Want met hen is de godsdienstkwestie eene maatschappelijke kwestie geworden. Hun communisme verschrikt en verbittert de bezitters en sluit hunne harten voor medelijden. Met de volgelingen van Matthijs en van Jan van Leiden worden korte metten gemaakt: het vuur of het zwaard voor de mannen, het water voor de vrouwen. Gedurende de belegering van Munster, waar de uit de Nederlanden gedreven leiders het ‘nieuw Jerusalem’ stichtten, worden de benden, die zich bij hunne broeders willen vervoegen, onderweg door de soldaten van

(1) Inventaire des archives départementales du Nord, deel V, blz. 44, 45 (Rijsel, 1885).

(2) Zie hooger, blz. 113.

[p. 333]

den graaf van Hoogstraten in de pan gehakt. Bij plakkaat van Juni 1535 worden al de wederdoopers, zelfs degenen die hunne dwalingen zouden afzweren, ter dood veroordeeld⁽¹⁾. De slachtingen waren minder talrijk in de zuidelijke Nederlanden dan in Holland en elders, niet omdat de wederdoopers er minder verafschuwd, doch omdat zij er schaarscher en derhalve minder gevaarlijk waren. Hooger zagen wij, dat zij reeds in 1534 op straf van den lijve uit Antwerpen gebannen waren; in 1535 werd hun hoofd er nog op prijs gesteld en verbood men er aan ‘printers en figuerstekers’ het portret van Jan van Leiden te ‘schilderen ende te conterfeyten oft ter venten te stellen’⁽²⁾.

De val van Munster (26 Juli 1535) stelde nog niet dadelijk een einde aan den waanzin, die de wederdoopers bemeesterd had. Verscheidene jaren lang ontmoet men nog dwepers, waaronder de meest gekende, Jan van Batenberg van Vollenhove, in 1537 in Artesië aangehouden en op bevel van Maria van Hongarije ter dood gebracht werd. Later zullen half godsdienstige, half anarchistische secten, zooals die welke Lorenzo van Villavicencio in 1564 beschrijft, de voortduring van dat revolutionnair mysticisme, dat door Jan van Leiden zoo treffend belichaamd werd, bevestigen⁽³⁾. Doch dat zijn alleenstaande, onbeduidende verschijnselen. Vindt men Hofmann's geheimzinnige voorspellingen nog terug in het vreemd Wonderboek van David Joris (1542), zoo zijn die nu in overeenstemming met den eerbied voor het wettig gezag en met de gehoorzaamheid, verschuldigd aan de vorsten, die, door God voorgelicht, eenmaal vrijwillig hunne kronen zullen afleggen. Na die bloedige crisis, kwamen de meeste wederdoopers overigens terug tot hunne oorspronkelijke leerstellingen, die door Menno Simons van Witmarsum, opnieuw ingekleed werden⁽⁴⁾. Van toen af waren zij langen tijd zoo

(1) Placcaeten van Vlaenderen, deel I, blz. 118. - Het jaar te voren, op 27 Februari 1534 (1533 oude stijl), had de keizer vergiffenis geschonken aan alle wederdoopers van Holland, die binnen vier-en-twintig uren berouw zouden hebben. Eug. Hubert: Analyse du registre sur le fait des hérésies enz., in P. Fredericq: Travaux du cours pratique d'histoire nationale, deel II, bl. 117 (Gent, 1884).

(2) Antwerpsch Archievenblad, deel II, blz. 335.

(3) Gachard: Correspondance de Philippe II, deel II, blz. xxvi.

(4) Zie het artikel ‘Mennoniten’ van S. Cramer in de 3^e uitg. (1903) van de Realencyclopedie für Protestantische Theologie, van Herzog.

[p. 334]

zachtaardig als zij een oogenblik gevaarlijk geweest waren. Hunne gemeenten wilden het oorspronkelijk Christendom herstellen op grondslag van naastenliefde en van eigen geweten, zonder gebeden of sacramenten. Toch bleven zij aan den algemeenen haat en aan de onbarmhartigste vervolgingen blootgesteld. In 1566 stelde de strijder voor de verdraagzaamheid, Willem van Oranje zelf, aan Margareta van Parma voor, ze uit de Nederlanden te bannen⁽¹⁾. In zooverre daarover kan geoordeeld worden, leverden de wederdoopers, tot het einde der regeering van Karel V, bijna al de slachtoffers van inquisitie en plakkaten⁽²⁾. Men zou zeggen, dat 's keizers onbarmhartige wetten tegen die ongelukkigen afgekeerd werden om de Lutherschen eene betrekkelijke rust te gunnen.⁽³⁾ De folteringen stuitten echter de voortplanting der sekte niet. Zij wonnen zelfs tal van aanhangers onder het nijverheidsproletariaat der zuidelijke gewesten⁽⁴⁾. In 1561 hadden zij kerkgemeenten te Antwerpen, Doornijk, Ieperen, Poperinge, Armentières en Hondschoote, waar wij ze later, in de door de tusschenkomst van het Calvinisme verwekte hevige crisis, zullen terugvinden⁽⁵⁾.

(1) Gachard: Correspondance de Guillaume le Taciturne, deel II, blz, 220, 226, 385 (Brussel, 1850).

(2) Zie dienaangaande de ontleding van het bundeltje anabaptistische gezangen Het Offer des Heeren (1562-63) in Wolkan: Die Lieder der Wiedertäufer, blz. 59 en volg. Het Offer werd opnieuw uitgegeven door S. Cramer in de Bibliotheca reformatoria Neerlandica, deel II (den Haag, 1905). - Zie ook de lijst der Nederlandsche protestantsche martelaars, door de bewerkers van de Bibliotheca Belgica in hunne Bibliografhie des martyrologes protestants néerlandais (Gent, 1890). Op 877 vermelde martelaars, zijn er 717 wederdoopers. Van die 877 slachtoffers, stierven er 223 onder Karel V, de andere onder Philips II.

(3) Philips II stelt in 1559 vast, dat verschillende magistraten weinig rekening houden met Lutherschen en sacramentisten, en alleen tegen de wederdoopers eenigszins hun plicht vervullen. Gachard: Documents inédits, deel I, blz. 337 (Brussel, 1833).

(4) Zij bleven overigens, althans in het Noorden, aanhangers in de hoogere standen tellen. Zie, dienaangaande, de studie van F. Ritter: Zur Geschichte der Häuptlinge von Werdum und der taufgesinnten Märtyrerinnen Maria v. Beckum u. Ursula v. Werdum, in Jahrbuch der Gesellschaft für Väterl. Alterthümer zu Emden, deel XV [1905], blz. 390 en volg., 504.

(5) In 1563 en 1565 geeft de katholiek Cassander nog twee vlugschriften De baptismo infantium tegen hen uit, en in 1565 valt Guido van Bray hen geweldig aan in zijn boek: La racine, source et fondements des anabaptistes.

IV

Na het plakkaat van 1529 en de verplettering van het oproer der wederdoopers (1535), wordt de voortplanting der ketterij in

[p. 335]

de Nederlanden belemmerd. De humanisten zijn, in schijn toch, met de Kerk verzoend en blijven voortaan bij de loutere eruditie. De Luthersche gemeenten zijn ontbonden; de wederdoopers verbergen zich in het volk. Geen gepreek, geen ergernis meer in de kerken; geen opzienbarende afvalligheid meer als die van Praepositus of Pistorius. Anderzijds doet de rechtstreeksche invloed van Luther zich niet meer voelen, sedert hij, zijne houding veranderend, zich niet meer op het volk steunt, maar in gemeen overleg met de protestantsche vorsten van Duitschland handelt.

En toch voelt de regeering, dat haar zegepraal maar schijnbaar is. Toont de ketterij zich niet meer, dan leeft zij voort in de harten, gelijk een gevelde, doch niet ontwortelde boom nog levenssap uit de aarde trekt. Wellicht is zij nu zelfs gevaarlijker dan ooit. Want nu zij verlaten is door al degenen, die ze maar uit geestelijke liefhebberij, uit nieuwigheidszucht of uit revolutionnaire verzuchting aankleefden, telt zij nog slechts innig overtuigden, met hart en ziel het nieuwe geloof toegedaan, en desnoods bereid voor hetzelve hun leven te offeren. Zij geven overigens geen uitwendige blijken van hun geloof; de belijders zijn uiterst zeldzaam onder hen; zij zoeken het martelaarschap niet; slechts in uitersten nood, als zij, ontdekt en voor den rechter gesleept, moeten kiezen tusschen dood en afzwering, aanvaarden zij hetzelve. Vol eerbied voor de overheid die hen vervolgt, onderwerpen zij zich gedwee aan hare vonnissen. Zelfs op den brandstapel ontvalt geenerlei beleediging of verwensching hunne lippen. Zooals de eerste Christenen, sterven zij met de oogen ten hemel, hunne lofliederen zingend, en verwekken zij, door hunne zachtmoedigheid en vastberadenheid, bekeeringen onder de toeschouwers. Hunne ‘geestelijke testamenten’, de oprechte en aandoenlijke ontboezemingen, die zij van uit hun kerker aan magen en vrienden sturen, de eenvoudige doch aangrijpende verhalen van hunne aanhouding, 's nachts of aan den huiselijken haard, onder de kreten en de tranen van vrouw en kinderen, van hunne gelatenheid,

[p. 336]

van hunne ondervraging en van hunne laatste oogenblikken worden onder den duim uitgedeeld en versterken het geloof van deze, beroeren en treffen gene⁽¹⁾. Niet alleen uit Antwerpen, waar tal van geheime drukkerijen werken, doch vooral uit het protestantsche Emden, werden die schriften onophoudend verspreid.

En trots al hare voorzorgen, kan de regeering de verspreiding daarvan niet tegengaan. De verboden vrucht is, samen met bijbels en gezangen, overal verborgen, in den rugkorf der ‘calis-cremers’ (rondleurders), in het onderste ruim der schepen of in de zware vrachtwagens onder tonnen en kisten of ten slotte weggestopt in balen serges, linnen of tapijten. Alle middelen zijn goed om de kettermeesters te bedriegen en te misleiden. Verdachte werken worden voorzien van een onschuldigen titel of van een valsche geestelijke goedkeuring, of dragen allerminstens geen naam van drukker of drukmerk⁽²⁾. De plakkaten besnoeien dan ook voortdurend de vrijheid van drukkers en boekhandelaars. In 1544 wordt verboden ‘van gheen boucken te prenten zonder privilege, oock niet te prenten eenighe boucken in Spaensche, Inghelsche of Italiaensche tale’, en ook werken te zetten, die niet vooraf aan den Geheimen Raad onderworpen werden⁽³⁾. In 1546 legt men de ‘prenters’ een eed op, ‘op de verbuerte van den lyfve’; tevens geeft men de lijst uit der uitsluitend toegelaten schoolboeken en den door de Leuvensche hoogeschool opgemaakten index der verboden werken⁽⁴⁾.

Bovendien werd de vrijheid van tooneel afgeschaft. Van oudsher volkomen onafhankelijk, vreesden de rederijkers geenszins, in hunne ‘zinnepelen’ de geestelijkheid heftig aan te

(1) Zie, dienaangaande, de hooger aangehaalde Bibliographie des martyrologes protestants, blz. 75. Zie de levendige verhalen van F. de Enzinas: Denkwürdigkeiten vom Zustande der Niederlande und von der Religion in Spanien, vert. van H. Boehmer, blz. 5, 34 (Bonn, 1893).

(2) Talrijke verspreide bijzonderheden in Bibliographie des martyrologes protestants néerlandais. Te Antwerpen werden ook protestantsche boeken voor den vreemde gedrukt, b.v. de door Tyndal in 't Engelsch vertaalde bijbel, die de kooplieden der Hanze in hunne balen naar Londen verzonden. Hansísche Geschichtsblätter, deel I [1871], blz. 155.

(3) Placcaeten van Vlaenderen, deel I, blz. 130.

(4) Ibid., blz. 135. - De index werd heruitgegeven in 1550. Ibid., blz., 170.

[p. 337]

vallen, met bedevaarten, vasten, santenvereering of aflaten te spotten. De in 1539 te Gent gegeven vertooningen hadden ergenis verwekt en een hetzelfde jaar te Middelburg opgevoerd stuk had Luthersche strekkingen geopenbaard⁽¹⁾. Het gevaar was des te grooter, daar de schouwspelen zeer in den smaak van het volk vielen. Reeds van 1536 af, werd het den rederijkers verboden, zonder vergunning van de plaatselijke schepenen en zonder oorlof van de predikheeren, een nieuw stuk op te voeren; in 1540 verbood men hun, toespelingen op de Schrift en op de sacramenten te maken. Het spreekt, dat de scholen niet vergeten werden. Ingevolge de edicten van 1546 en 1550 mogen zij maar geopend worden na oorlof van den plaatselijken rechter en van den parochiepaap, het kapittel of den scholaster⁽²⁾.

En toch, niettegenstaande alle aangewende pogingen, won de ketterij gedurig veld. Het plakkaat van 22 September 1540 stelt vast, dat ‘de vermalendijdde ende perverse secten meer ende meer vermeerderen ende multiplieeren, tenderende altijdt van quaede in aergher’⁽³⁾. Daarom wil men met verdubbelde strengheid te werk gaan en de gestelde straffen nog verzwaren. Nu worden de ketters onbekwaam verklaard, over hunne goederen te beschikken; al degenen die zullen nalaten ze te verklikken of die ten hunnen gunste verzoekschriften zullen inzenden, zullen als hunne beschermers en medeplichtigen beschouwd worden; ten slotte zullen de ambtenaars die, terugdeinzend voor de wreedheid der edicten, dezer toepassing zouden verzachten, hun ambt verliezen en eigenmachtig gestraft worden.

Het schrikbewind verder drijven was onmogelijk. Karel had al de middelen uitgeput, waarover het burgerlijk gezag tot behoud der orthodoxie beschikte. En vermits zijn pogen vruchteloos was, bleef hem niets over dan zich door de apostolische inquisiteurs te doen helpen. Sedert hunne aanstelling, in 1524, hadden deze hunne bevoegdheid nog over heel het land niet

(1) Jonckbloet: Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, 2^e deel, blz. 466 (Groningen, 1889); Cramer en Pijper: Bibliotheca reformatoria Neerlandica, deel I, blz. 275 en vlg. (den Haag, 1903).

(2) Poullet: Histoire du droit pénal dans le duché de Brabant, deel II, blz. 79.

(3) Placcaeten van Vlaenderen, deel I, blz. 122.

[p. 338]

kunnen uitbreiden. Nooit hadden zij kunnen dringen in Luxemburg⁽¹⁾, noch in Groningen; en Brabant, het rijkste en voornaamste der gewesten, was hun zoo vijandig gezind, dat hun invloed er onbeduidend was⁽²⁾. De strengheid der plakkaten verwekte overigens, bij hen, zeer begrijpelijke gewetensbezwaren. Zij aarzelden de stukken der door hen onderzochte processen aan de justitieraden over te maken en de doodstraf te doen uitspreken tegen eene menigte lieden, die er in de biecht met een eenvoudige boete waren afgekomen. In 1544 moest men hen zelfs daaromtrent geruststellen: eene brève van Paul III oorloofde hen, in zake ketterij, vóór de wereldlijke rechters te getuigen⁽³⁾.

Die brève bevestigt het gemeenschappelijk optreden van Staats- en Kerkbedienden tot bestrijding der ketterij. De inquisiteurs behouden hun apostolisch karakter en blijven door den paus benoemd. Reeds in 1545 beveelt de keizer, dat bijzondere kettermeesters aangesteld worden in Artesië, in Brabant, in Vlaanderen, in Henegouw, in Holland en in Zeeland; de onderrichtingen, die zij in 1546 krijgen, stellen hen onder de contrôle der regeering, en wèl als medewerkers der crimineele rechters⁽⁴⁾. Het nieuw stelsel wordt bij plakkaat van 28 April 1550 ingevoerd⁽⁵⁾. Niet alleen bevestigt het al de strafbepalingen der voorgaande plakkaten, niet alleen vergt het een getuigschrift van rechtgeloovigheid van een iegelijk, die zich in het land komt vestigen, maar het stelt de kettermeesters met de keizerlijke ambtenaars gelijk en beveelt aan alle openbare ambtenaars hun de hand te leenen. Doch Brabant en Antwerpen, die hun handel bedreigd zagen, kwamen zoo krachtdadig

(1) J. Frederichs: De inquisitie in het hertogdom Luxemburg, in J. Frederichs en J.J. Mulder: Twee verhandelingen over de inquisitie in de Nederlanden (Gent, 1897), blz. 102 en volg., heeft bewezen dat de inquisitie in Luxemburg werkzaam was, doch hij geeft geene voorbeelden voor de regeering van Karel V.

(2) Gachard: Correspondance de Philippe II, deel I, blz. cxxiii. - Voor Antwerpen, zie J.J. Mulder: De uitvoering der geloofsplakkaten en het stedelijk verzet tegen de inquisitie te Antwerpen, in Twee verhandelingen enz., blz. 1 en volg.

(3) Eug. Hubert: Analyse du registre sur les faits des hérésies (zie hooger, blz. 333, n. 1), deel II, blz. 119.

(4) Gachard: Correspondance de Philippe II, deel I, blz. cxiv; Poullet: Histoire du droit pénal dans le duché de Brabant, deel II, blz. 94.

(5) Placcaeten van Vlaenderen, deel I, blz. 157. Die tekst is gedagteekend 29 April, doch werd reeds den 28ⁿ in Brabant afgekondigd.

[p. 339]

tegen die bepalingen op, dat de regeering er de strengheid moest van verzachten, en de beteekenis verbloemen. Bij edict van 25 September worden de vreemde kooplieden vrijgesteld van de rechtvaardiging hunner orthodoxie; ook is daarin geen spraak meer van kettermeesters, doch wel van ‘gheestelicke rechteren’⁽¹⁾. Maar dat was slechts een schijnbare voldoening. Want de inquisitie bleef onder de contrôle en met de hulp van den Staat voortwerken, overal waar zulks kon, zonder de openbare meening al te zeer te verontrusten. Op 31 Mei 1550 gaf Karel V haar nieuwe onderrichtingen⁽²⁾ en, in 1555, beval hij nog aan de deurwaarders en ‘serjanten’ van den Geheimen Raad, van den Grooten Raad van Mechelen en van den Raad van Vlaanderen, haar hulp en bijstand te verleenen⁽³⁾. Voorloopig toch, bepaalde hij er zich bij, ze den Brabanders niet op te leggen, en veinsde hij zelfs niet te weten, dat de burgemeesters van Antwerpen het plakkaat van 25 September 1550 maar aangenomen hadden onder voorbehoud van hunne privileges, ordonnantiën, statuten en costumen. Bovendien hadden zij het wijselijk buiten hunne tegenwoordigheid laten afkondigen en had de daarmee belaste heraut het zoo erbarmelijk voorgelezen, dat niemand er een woord van verstaan had⁽⁴⁾. Dit plakkaat is het laatste, dat Karel V in godsdienstzaken gegeven heeft. De oorlog van Frankrijk, die kort daarop uitbrak en de laatste jaren zijner regeering vervulde, belette overigens, dat het streng toegepast werd.

Kortom, vermocht de keizer den vooruitgang van de nieuwe leeringen te belemmeren, toch gelukte het hem niet, in spijt van al zijne pogingen, de ketterij uit te roeien. Onder de blijkbare oorzaken daarvan, ligt wel de eerste aan den aard van het land. Inderdaad, zonder de gewesten ten onder te helpen, was het onmogelijk ze aan al de strengheid der verschrikkelijke bepalingen der plakkaten te onderwerpen. Hoe zou men die ‘aan

(1) Placcaeten van Vlaenderen, deel I, blz. 186.

(2) Ibid., deel I, blz. 41.

(3) Gachard: Correspondance de Philippe II, deel I, blz. cxxi: ordonnantiën van 31 Januari en 1 Februari 1555. Zie nog (Ibid., blz. cxxii), de ontleding van een brief aan de bisschoppen van 27 Januari 1555.

(4) Piot: Chroniques de Brabant et de Flandre, blz. 129 (Brussel, 1879). Zie Mulder: Uitvoering der geloofsplakkaten te Antwerpen, blz. 5 en volg.

[p. 340]

alle landen gemeenschappelijke streek’, welke bovendien leefde van den uitvoer en van den internationalen handel, ooit onttrekken aan den invloed van gedachten, die Europa door verspreid waren? De wereldburgerlijke beschaving van den Bourgondischen Staat was onvereenigbaar met het streng behoud der orthodoxie, en onverdraagzaamheid op het stuk van godsdienst moest noodzakelijkerwijs zijne welvaart vernietigen. Dat zag Willem van Oranje in, toen hij eenige jaren later schreef, dat ‘de Nederlanden de markt der Christenheid zijn en dus geen afzonderlijke wereld kunnen uitmaken’⁽¹⁾.

Doch daarvan gaf Karel zich zelf rekenschap. Kon hij, hoe machtig en oprecht de godsdienstzin was, die hem de Kerk deed beschermen, daaraan de welvaart zijner onderdanen offeren? Wist hij niet, dat die welvaart de grondslag zijns krediets was, en dat hare verdwijning een geweldige schok aan zijne financiën en derhalve ook aan zijne macht geven zou? Zijne houding verraadt dan ook blijkbaar zijne weifeling tusschen zijne geloofsplichten en zijn vorstelijke belangen. Hij vaardigt de wreedste straffen uit, toont zich onverbiddelijk in den tekst zijner edicten, doch duldt verzachting in hunne toepassing. Door een beteekenisvolle strijdigheid, stelt hij Antwerpen, een echt ketternest, vrij van de rechtstreeksche tusschenkomst zijner ambtenaren en laat hij er de vervolging der verdachten aan de schepenen over, omdat hij de uitwijking der vreemdelingen en het verval der haven en der Beurs vreest. Hoogstens verbant hij er nu en dan de Portugeesche Maraños, en nog bewijzen de veelvuldigheid en de strijdigheid der tegen hen getroffen edicten, hoe weinig doeltreffend deze zijn⁽²⁾. Anderzijds wacht hij er zich wel voor, zich onbemind te maken bij den hoogen adel, die niet verontrust wordt. De prins van Oranje bevestigt, in 1567, dat ten tijde des keizers verscheidene Luthersche edellieden zijn paleis bewoonden en nooit verontrust werden⁽³⁾.

Daarbij voege men, dat de barbaaischheid zelve der plak-

(1) Groen van Prinsterer: Archives de la maison d'Orange, 1^e reeks, deel II, blz. 435, 438 (Leiden, 1835).

(2) Liste chronologique des Edits et Ordonnances de Charles-Quint, blz. 213 (jaar 1537), 225 (jaar 1538). 318 (jaar 1549), 332 (jaar 1550) (Brussel, 1885).

(3) Gachard: Correspondance de Guillaume le Taciturne, deel II, blz. 329.

[p. 341]

katen hunne uitvoering onmogelijk maakte. Hoe konden de schepenen ongelukkigen ter dood veroordeelen, alleenlijk om den bijbel gelezen, een boek met verboden gezangen bezeten of onder vrienden over geloofszaken gesproken te hebben? Te goeder trouw beschouwden de meesten onder hen de plakkaten alleen als een schrikaanjagend middel, dat derhalve oordeelkundig, in verhouding tot de gewichtigheid der misdrijven, moest toegepast worden⁽¹⁾. Schier alleen de justitieraden, die onder den rechtstreekschen invloed der regeering stonden, voerden ze naar de letter uit. Wat de kettermeesters betreft, die moesten slechts de stijfhoofdige ketters aan de rechterlijke macht overleveren. Tot in 1545 hadden zij zich niet te bemoeien met de overtredingen der plakkaten, en hooger zag men, dat zij zelfs aarzelden, vóór de wereldlijke rechters te getuigen.

Daaruit moet men kortom besluiten, dat de toestand der ketters, onder de regeering van Karel V, minder verschrikkelijk was, dan men eerst meenen zou. Alleen de wederdoopers werden met onverbiddelijke strengheid behandeld; de Lutheranen en de sacramentisten konden nog al ontsnappen, door geen openlijke ergernis te geven. Van 1527 af, telt men tamelijk veel uitwijkelingen. Verdachten vluchtten naar Wesel, in het her ogdom Kleef, naar Emden, naar Frankfurt, naar Keulen; anderen, Hollanders, gingen naar Pruisen waar hertog Albrecht kolonisten heenlokte⁽²⁾; nog anderen vestigden zich in Engeland en stichtten, in 1548, te Canterbury, de eerste kerk der ‘gerefugieerden’⁽³⁾. Dat waren voorzeker onrustwekkende ver-

(1) Zeer belangrijk voorbeeld in Diegerick: Inventaire des archives d' Ypres, deel V, blz. 245.

(2) B. Schumacher: Niederländische Ansiedelungen im Herzogtum Preussen zur Zeit Herzog Albrechts, blz. 25 en volg. (Leipzig, 1903). Bucer schat in 1530 het aantal uitgewekenen op 4000. Schumacher bewijst (blz. 32), dat dit getal zeer overdreven is. - Andere Hollanders vestigden zich in de streek rond Dantzig. E. Schmidt: Geschichte des Deutschtums im Lande Posen unter polnischer Herrschaft, blz. 315 (Bromberg, 1904).

(3) Histoire du règne de Charles-Quint, deel IX, bl. 81 (Brussel, 1859); Rahlenbeck: Quelques notes sur les réformés flamands et wallons du XVI^e siècle réfugiés en Angleterre, in Proceedings of the Huguenot Society (Lymington, 1892); W. Cunningham: Alien immigrants to England, blz. 137 en volg. (Londen, 1897); F.W. Cross: History of the Walloon and Huguenot church at Canterbury (Canterbury, 1898). - In 1550 wordt voor de Nederlandsche vluchtelingen te Londen eene tweede gereformeerde kerk gesticht. Zie Bibliotheca reformatoria Neerlandica, deel I, blz. 423. - In 1545 werd een edict tegen de vluchtelingen gegeven. Liste chronologique des édits de Charles-Quint, blz. 435.

[p. 342]

schijnselen, maar die toch nog de welvaart des lands niet in gevaar brachten en die, wat wonderlijk heeten mag, de populariteit des Keizers algeheel lieten.

Want het is opmerkenswaardig dat, niettegenstaande de kettervervolging, Karel, zelfs bij vele protestanten, in hoog aanzien bleef. Men loofde zijne zachtmoedigheid en zijne menschelijkheid, om de geestelijken en vooral de monniken aansprakelijk te stellen voor al de verfoeilijke maatregelen die hij trof⁽¹⁾. De haat, dien hij stookte in de harten der menschen, kwam neder op de Kerk, die hij verdedigde!

Overigens, mogen wij het gewicht en de macht van de scheurmakers niet overdrijven. Waren de wederdoopers zeer talrijk onder het proletariaat der nijverheidssteden, waren er veel sacramentisten en enkele Lutheranen in het Sticht en in de graafschappen Holland en Zeeland⁽²⁾, waren, ten slotte, alle gezindten en sekten sterk vertegenwoordigd te Antwerpen, zoo worden, heel de regeering door, in de andere gewesten slechts zeldzame ketters aangetroffen. Behalve in het Rijselsche en het Oudenaardsche, hadden de nieuwe leeringen zeer weinig invloed op de Waalsche gewesten; men vindt daarvan maar weinig sporen in het Naamsche, in Artesië, in Luxemburg, in het Land van Luik. En hoewel zij in Vlaanderen meer verspreid waren, hadden zij de volksmassa niet ernstig aangestoken. In al de gewesten, bleef de overgroote meerderheid der bevolking trouw aan het katholiek geloof. In 1554 bewondert Hendrik Dyonisius hare althans uitwendige godsvrucht⁽³⁾, en in 1557 stelt Badoero vast dat, te oordeelen naar het aantal geloovigen die 's Zondags ter kerk gaan, de godsdienst nergens zoo bloeiend is⁽⁴⁾.

(1) Enzinas: Denkwürdigkeiten enz., blz. 51, 77.

(2) Tot rond 1550 werd het woord ‘Lutheraan’ dikwerf in de Nederlanden gebruikt voor alle niet-anabaptistische ketters. Doch in Holland waren de meeste afvalligen ‘sacramentisten’, die dichter bij Zwinglius dan bij Luther stonden. Zie De Hoop-Scheffer: Geschiedenis der Kerkhervorming, blz. 109. Omtrent het onderscheid tusschen hunne leerstellingen en die van Luther, zie Schumacher: Niederländische Ansiedelungen im Herzogtum Preussen, blz. 149.

(3) J. Hansen: Rheinische Akten zur Geschichte des Jesuitenordens, blz. 247 (Bonn, 1896).

(4) Zie hooger, blz. 314.

[p. 343]

Doch reeds is een nieuw gevaar in aantocht; rond 1543 bereikt de Calvinistische voortplanting de grenzen der Nederlanden; zij zal in die gewesten de godsdienstcrisis ontketenen, waarvan Karel V slechts den voorbode zag.