Geschiedenis van België. Deel 2

Van het begin der XIVe eeuw tot den dood van Karel den Stoute

[p. 315]

Derde boek
De Bourgondische staat

[p. 317]

[Inleiding]

De territoriale vereeniging der Nederlanden door de hertogen van Bourgondië moest natuurlijk aangevuld worden door hunne staatkundige eenmaking. Op gemeenschap van vorst moest gemeenschap van regeering volgen. De door een zelfden vorst geregeerde verschillende vorstendommen konden niet langer onderscheiden Staten blijven: zij zouden provinciën worden van dat onmeetbaar Rijk, waarvan zij zoovele deelen waren; zij zouden aan hetzelve, vrijwillig of gedwongen, een stuk van hunne zelfstandigheid offeren, zich onderwerpen aan het hoofdgezag, dat hunne vereeniging bewerkte en voortdurend waarborgde.

Doch, samen met die eerste hervorming, voltrok zich, veel sneller en veel krachtdadiger, nog eene andere. De hoofdinstellingen, die als een gemeenschappelijk dak boven de verschillende plaatselijke regeeringen tot stand kwamen, werden slechts zeer traagzaam geschapen; vóór de regeering van Karel den Stoute, beperkten zij zich tot het volstrekt onontbeerlijke. Daarentegen ontwaart men, reeds bij den aanvang van het Bourgondisch tijdvak, grondige wijzigingen en eene teenemaal nieuwe politieke richting in elk vorstendom. Inderdaad, sedert de troonsbestijging van Philips den Stoute, ziet men in Vlaanderen hervormingen invoeren, die in elk vorstendom beurtelings het karakter der staatsregeling wijzigen en overal nagevolgd worden, naarmate de gewesten van den rechteroever der Schelde opvolgenlijk onder den schepter der hertogen komen.

Al die hervormingen zijn ingegeven door een zuiver monarchalen geest. Zij worden ingevoerd namens de opperste rechten des vorsten, krachtens zijne souvereiniteit. Den grooten strijd, dien de verdedigers van vrijheden en privileges heel de vorige eeuw doorstonden, hebben zij bepaald verloren. Met Philips den Stoute zegeviert de politiek van Lodewijk van Male, en die zegepraal verklaart zich niet alleen door de macht des hertogs: men

[p. 318]

kan zich gemakkelijk vergewissen, dat zij beantwoordt aan de eischen van den tijd en aan het streven van het grootste deel der bevolking.

Geen wonder ook. Het maatschappelijk leven neemt eene hoogere vlucht, de groothandel breidt zich uit, de staatkunde vergt eene meer ontwikkelde diplomatie en talrijker en ook kostelijker legers, de verstandelijke beschaving verspreidt zich en het individualisme uit zich op alle gebied der menschelijke bedrijvigheid; in gelijke verhouding worden de zelfzuchtige groepen, waarin de middeleeuwsche maatschappij verdeeld was, noodzakelijker wijze ondermijnd. De drie klassen of standen, waarin zij ingedeeld zijn, kunnen zich niet vlot houden, omdat zij hunne roeping niet meer kunnen volbrengen. Wetenschap is het monopolie der geestelijkheid niet meer; de militaire rol des adels is op huurtroepen overgegaan; de poorterij is niet meer in staat eene economische beweging te leiden, die steeds veelzijdiger wordt en waarin het kapitaal een steeds grooter aandeel neemt. Daardoor worden de sterk afgeteekende palen, die hen eeuwen lang van elkander scheidden, minder en minder merkbaar. Klassegeest en gildegeest verslappen; voortaan is het minder geboorte dan maatschappelijke stand, die den mensch zijne plaats aanwijst.

Doch nu staan de privileges, die voorheen de bevoegdheid van elke klasse vaststelden, ook niet meer in verhouding tot de bewezen diensten; met hun nut, verliezen zij ook hunne bedoeling. Behalve voor de bevoorrechten, verschijnen zij nu als kluisters, die door niets gewettigd worden. Het tijdvak van monopolie, van locaal protectionnisme, van vrijdom van belasting is voorbij; vrijheid wordt niet meer beschouwd als het bijzonder voorrecht van eene groep, ter uitsluiting van alle anderen. Het ‘gemeen welzijn’, het ‘gemeen recht’ staan voortaan tegenover het ‘bijzonder welzijn’, de ‘vrijheden’ der bevoorrechten. De eerste kenteekenen van het moderne gelijkheidsbewustzijn openbaren zich; daardoor werkt deze nieuwe geestesrichting ten voordeele van den vorst, die de toevlucht wordt niet alleen van degenen die geen deel hebben van de privileges, doch ook van de bevoorrechten zelven, wier wederzijdsche privileges elkander hinderen. In aller oogen is de vorst de waarborg der zwakken

[p. 319]

tegen de uitbuiting en tevens als de noodige voorwaarde tot ontwikkeling der nieuwe maatschappelijke krachten, die tegen de middeleeuwsche overlevering strijden. Zoowel boeren en kleine steden, als juristen, geleerden, kapitalisten en kunstenaars staan den vorst ter zijde. Zijn politiek belang komt meer en meer met het openbaar belang overeen. De hervormingen, die zich in den schoot van de maatschappij der XV^e eeuw op economisch gebied en op geestelijk gebied voltrokken, vallen noodzakelijker wijze tot zijn voordeel uit. Het is overigens bekend, dat de vorderingen van het monarchaal gezag eene der kenschetsendste en algemeenste verschijnselen van dat tijdvak zijn.

De door de hertogen van Bourgondië in de Nederlanden doorgevoerde hervorming der staatsregeling maakt derhalve deel uit van een grondigen en algemeenen staatkundigen ommekeer. Zij is aan toeval noch aan willekeur te wijten, hoewel zij ten onrechte gewoonlijk beschouwd wordt als de brutale zegepraal van macht over recht. Het ging met haar evenals het, verscheidene eeuwen vroeger, met leenroerigheid en gemeenten ging. Gelijk deze, kwam zij op haren tijd en gelijk deze was zij een stadium des vooruitgangs. Sedert al te lang waren de Belgische gewesten toegankelijk tot de Europeesche beschaving, om zich te kunnen onttrekken aan den invloed der oorzaken, die in de XV^e eeuw het monarchaal stelsel bevorderden. Dit stelsel had overigens in die gewesten, evenals overal elders, te strijden met de moeilijkheden en de pogingen tot wederstand, die elke groote staatkundige ommekeer pleegt te verwekken. Die pogingen tot wederstand verklaren de bijzondere vormen welke het aangenomen heeft, en die eerst vooral grondig dienen onderzocht.