Geschiedenis van het roomsch-katholicisme tot op het concilie van Trente. Deel 1

[p. 233]

Hoofdstuk IV.
Synodale bepalingen omtrent de uitwendige organisatie van de Roomsch-Katholieke hiërarchie.

Het Episkopaat en in het algemeen de hiërarchie, door de Roomsch-Katholieke rigting in het leven geroepen, vertegenwoordigt, gelijk wij hebben aangetoond, een denkbeeld, rust op een theorie waarvan de wording en de ontwikkeling ons thans bekend is. Het is evenwel ten dezen niet bij een theorie gebleven. De theorie is in de werkelijkheid overgegaan. Het protestantsch en ten deele bijbelsch denkbeeld van een algemeen priesterschap der geloovigen is van den aanvang af in de Katholieke kerk buitengesloten. Wij hebben dus thans na te gaan hoe in de Katholieke rigting het hierarchisch systeem zich verwezenlijkt heeft. Tweeërlei, wanneer wij ons althans tot de hoofdzaken bepalen zullen, moet hierbij onze aandacht trekken. Wij moeten de hierarchie gadeslaan in hare individuëele leden van den laagsten tot den hoogsten rang, en daarna onderzoeken hoe zij werkte wanneer hare individuëele leden zich in synoden vereenigden.

Wij onderscheiden in het groot geheel der hiërachie vier verschillende trappen: de gewone clerici, de Bisschoppen, de Metropolitaan-bisschoppen, en de Bisschop der Bisschoppen of de Paus van Rome.

[p. 234]

Onder de clerici heeft men te verstaan allen die op eenigerlei wijs tot den klerus of de orde der geestelijken behooren, zonder met de bisschoppelijke waardigheid te zijn bekleed. Bij de Bisschoppen heeft men, althans gedurende het tijdvak waarin wij ons thans nog altijd bewegen, te onderscheiden tusschen Bisschoppen in steden gevestigd, en Bisschoppen van landgemeenten (zoogenaamde Chorepiskopi).

De gewone klerus, de lagere geestelijkheid, bestond uit personen die. onderscheiden rangen bekleedden. Van onderen naar boven gerekend waren zij Kerkdienaars, Onder-diakenen, Diakenen of eindelijk, Priesters.¹ Zij allen behoorden tot de orde, die de kerk bestuurde en stonden krachtens dit karakter tegenover het plebs of de groote menigte der geloovigen. Als algemeenen regel mogen wij vaststellen dat ieder lid der kerk in den klerus of geestelijken stand kon opgenomen worden, tot welken stand of rang in de maatschappij hij ook behooren mogt, met uitzondering alleen van de zoogenaamde liberti of vrijgelaten slaven wier heeren nog heidenen waren, en dat waar-

1 Hoe scherp de grenslijn reeds in dit tijdvak getrokken werd, blijkt o.a. uit den 18^den Canon van het Niceensch concilie, waarbij streng verboden wordt 1^o. dat Diakenen de eucharistie aan de priesters overreiken, 2^o. dat Diakenen vóor de Bisschoppen communiëeren. De Diakenen toch moeten binnen hun eigen grenzen blijven, wetende dat zij dienaren van den Bisschop en minder dan de presbyters zijn (‘ἐμμενὲτωσαν οἱ διάϰονοι τοῖς ἰδίοις μέτροις, εἰδότες ὅτι τοῦ μὲν ἐπισϰόπου ὑπηρέται εἰσὶ, τῶν δὲ πρεσβυτέρων ἐλάττους τυγχάνουσι’). De Diakenen mogten evenmin tusschen de Priesters in plaats nemen. (Het heeft niet veel geholpen. Verg. Hieron. epist. 85 ad Evagrium). En wanneer een Diaken deze (gelijk men ziet, slechts het uitwendig ceremoniël rakende) bepalingen overtrad, dan verloor hij het Diakonaat (πεπαύσϑω τῆς διαϰονίας). - Justinus Martyr, in zijne Apologia I, meldt nog dat de Diakenen het brood en den wijn aan de aanwezigen overreikten. Verg., ofschoon de zin onzeker is, Syn. v. Arles, Can. XV. Later, gelijk blijkt uit de Apost. Constitt. lib. VIII. C. 13 en uit Cyprianus, de lapsis, reikten de Diakenen alleen den wijn over. Verg. Hefele t.a.p. blz. 408. en van Espen (Comment. in Canones. blz. 101). - Men begrijpt voor het overige dat dit slechts een voorbeeld uit velen is van de wijze waarop de organisatie der hiërarchie zich langzamerhand ontwikkeld heeft.

[p. 235]

schijnlijk om de zeer goede reden, dat zulk een vrijgelatene nog niet geheel afhankelijk was van zijn heidenschen meester.¹ Maar terwijl maatschappelijke positie aldus geen verhindering kon vormen, waren er niettemin vele exceptiën vastgesteld ten aanzien van de toelating tot den clericalen stand, exceptiën die hetzij met de zedelijke hetzij met de verstandelijke gesteldheid van den kandidaat in natuurlijk of ook willekeurig verhand stonden. Zoo gold behalve de algemeene restrictie dat men slechts in die provincie in den klerus kon opgenomen worden waarin men den doop ontvangen had² en dus bekend was, voor de priesters de regel dat niemand de priesterwijding kon ontvangen³ vóor zijn dertigste jaar, in welk een goeden reuk hij anders ook staan mogt. Dat een bezetene geenerlei kerkdienst mogt verrigten, ook zelfs die niet van de lampen aan te steken, vonden de synode van Elvira⁴ en de 78^ste apostolische canon noodig uitdrukkelijk te bepalen; het laatstgenoemde kerkelijke voorschrift voegt er evenwel bij, dat wanneer de booze geest uitgedreven was, niets de opneming van den vroeger bezetene verhinderde. Volstrekt onbevoegd om tot den klerus te behooren was hij die een publieke,⁵ of ook een overspelige vrouw⁶ getrouwd had, die in een zware ziekte, en dus vermoedelijk gedreven door vrees voor den dood, het sacrament van

1 Synode van Elvira 305 (of 306). Can. LXXX. De exceptie waarop Theodoretus H.E. IV. 9 doelt valt later dan ons tijdvak. De 82ste van de zoogenaamde Canones Apostolici moet ook van later dagteekening zijn. Het spreekt van zelf dat wij voor deze geheele afdeeling enkel die synodale bepalingen gebruiken kunnen die binnen ons eerste tijdvak vallen. Wij volgen geregeld voor die bepalingen den tekst gelijk hij gegeven wordt in Hefele's beredeneerde verzameling der conciliënakten.

2 Syn. v. Elvira, Can. XXIV.

3 Synode van Neocaesarea, tusschen de jaren 314 en 325, Can. XI; op dezen grond: ὁ γὰρ ϰύριος ἐν τῷ τριαϰοστῷ ἔτει ἐφωτίσθη ϰαὶ ἤρξατο διδάσϰειν.

4 Syn. v. Elvira, Can. XXIX verg. can. XXXVII.

5 Syn. van Arles (welligt later evenwel dan die van het jaar 314), Can. II.

6 Syn. v. Neocaesarea, Can. VIII.

[p. 236]

den doop ontvangen had,¹ die zichzelven uit eigen beweging had gecastreerd;² onbevoegd evenzeer, althans tot de bisschoppelijke of zelfs priesterlijke waardigheid, hij, die nog slechts neophyt, een pas bekeerde, was.³

Waardoor kon een lid der lagere geestelijkheid zijn waardigheid geheel of ten deele verbeuren? Ook daaromtrent vinden wij in dit eerste tijdvak reeds eenige bepalingen vastgesteld. Voor altijd afgezet werd de Diaken, van wien het uitkwam, dat hij vóor zijn wijding een doodzonde had begaan, ofschoon hij als leek kon blijven communiëeren en wel, wanneer hij het zelf had uitgebragt, na driejarige, wanneer een ander dit had gedaan, na vijfjarige poenitentie.⁴ Een lid van den klerus, die in de zonde van ontucht of woeker vervallen was, mogt geen deel hebben aan de communie en werd gedegradeerd.⁵ Beging iemands huisvrouw, nadat hij reeds tot de kerkdienst gewijd was, overspel, dan was hij gehouden haar te laten gaan, weigerde hij dit, zoo kon hij de hem opgedragen kerkelijke diensten niet blijven vervullen.⁶ Niet alleen moest hij zijn ambt nederleggen, van

1 Syn. v. Neocaesarea, Can. XII. Hierop was evenwel een uitzondering toegelaten: διὰ τὴν μετὰ ταῦτα αὐτοῦ σπουδὴν ϰαὶ πίστιν ϰαὶ διὰ σπάνιν ἀνϑρώπων: Wegens later aan den dag gelegden ijver en geloof, en bij gebrek aan andere (geschikte) mannen.

2 Syn. v. Nicea, Can. I de castratie ἐν νόσῳ of ὑπὸ βαρβάρων gold natuurlijk niet als een verhindering. Verg. Can. App. XXII en XXIII.

3 Syn. v. Nicea, Can. II.

4 Syn. v. Elvira, Can. LXXVI.

5 Syn. v. Arles, Can. XII en van Elvira, Can. XVIII en XX. Verg. Cann. App. XXV, XXVI. Indien de 17^de en 18^de apostolische Canones uit dit tijdvak dagteekenen (de ouderdom dezer Canones is evenwel hoogst onzeker), dan bleef men ook van den klerus uitgesloten door het aangaan van een tweede huwelijk, of door het huwen van de zuster zijner overledene vrouw. Wat dit laatste punt betreft, moet evenwel opgemerkt worden dat de Syn. v. Elvira (Can. LXI) op een huwelijk met de zuster der overledene slechts de straf eener vijfjarige excommunicatie zet. - Tegen het woekeren van clerici, zie nog Syn. Nic., Can. XVII, waar het verboden wordt op grond van Ps. XIV: 5.

6 Syn. v. Neocaesarea, Can. VIII.

[p. 237]

wien door twee of drie getuigen bewezen was, dat hij tijdens de waarneming van zijn ambt in een zware zonde was vervallen,¹ maar ook hij bevond zich in dezelfde harde noodzakelijkheid, die zonder dat een behoorlijk onderzoek omtrent zijn levensgedrag was ingesteld of ook wel in weerwil van zijn eigen belijdenis van zware zonden te hebben gepleegd, tot priester was gewijd.² Bestond deze zonde daarin dat men afgevallen was van het geloof (dat men tot de zoogenaamde lapsi had behoord) dan verloor men niet alleen de priesterlijke maar elke kerkelijke waardigheid.³ Een minder zware straf trof hem die, na reeds toegelaten te zijn, vrijwillig bekende, dat hij vóor zijne toelating met het ligchaam gezondigd had. Was hij een Priester, dan mogt hij al zijne functies blijven waarnemen, met uitzondering alleen van het misoffer;⁴ was hij een Diaken, dan werd hij verlaagd tot den rang van eenvoudigen kerkdienaar (minister).⁵

Alle bepalingen⁶ zien wij derhalve strekken om van den klerus in waarheid een klerus, een afzonderlijken stand te maken. Duidelijk treedt dit ook aan het licht als wij daarop letten welke pligten en verbodsbepalingen de onderscheidene synoden den klerus opleggen. Wij hebben reeds in het vorig Hoofdstuk uit de brieven van Cyprianus⁷ vernomen, dat een Priester zich met geen voogdij belasten mogt.

1 Syn. v. Nicea, Can. II

2 Syn. v. Nicea, Can. IX; dit wordt geadstruëerd met de trotsche spreuk: τὸ γὰρ ἀνεπίληπτον ἐϰδιϰεῖ ἡ ϰαϑολιϰὴ ἐϰϰλησία, het onberispelijke toch verlangt de Katholieke kerk.

3 Syn. v. Nicea, Can. X.

4 Syn. v. Neocaesarea, Can. IX. Dat zijne overige functiën hem gelaten werden, geschiedde op dezen grond: τὰ γὰρ λοιπὰ ἁμαρτήματα (de ontucht dus uitgezonderd) ἔφασαν οί πολλοὶ ϰαὶ τήν χειροϑεσίαν ἀΦιέναι. De χειροϑεσία wordt hier dus praktisch reeds als een sacrament beschouwd.

5 Syn. v. Nicea, Can. XI τὴν ὑπηρέτου τάξιν ἐχέτω. Deze τάξις werden geacht te bekleeden alle clerici, van de onderdiakenen af benedenwaarts.

6 Verdere redenen van afzetting komen straks ter sprake.

7 Ep. I. De Priester en (a fortiori) de Bisschop mogt in het geheel geen wereldsche zorgen (ϰοσμιϰάς φροντίδας) op zich nemen. Can. Apost. VII. Zie ook Can. Apost. XX.

[p. 238]

Het reizen in andere provinciën wegens handelsaangelegenheden was hun evenzeer verboden,¹ gelijk ook aan den Bisschop en den Diaken. Ten aanzien van de verpligte betrekking der clerici tot het vrouwelijk geslacht, zien wij nog niet altijd volkomen eenstemmigheid heerschen. Nu eens wordt ieder lid van den klerus voorgeschreven geen andere vrouw bij zich in huis te hebben dan zijn zuster of zijn dochter, en dan nog wel onder voorbehoud dat deze zusters of dochters maagden zijn en de gelofte der kuischheid hebben afgelegd.² Elders en een weinig later, is men minder streng en wordt het den klerikus veroorloofd een moeder, een zuster, een tante, en in het algemeen elk vrouwspersoon in zijn woning op te nemen, wier tegenwoordigheid in zijn huis volstrekt geen reden tot booze vermoedens geven kan.³ Deze bepalingen brengen ons van zelf op de vraag: wat in dit tijdvak omtrent het celibaat was vastgesteld. Praktisch wordt het elk lid van den klerus opgelegd door de synode van Elvira in zijn beroemden 33^sten kanon, waardoor alle klerici op straffe van ambtsontzetting gehouden zijn geen sexuëelen omgang met hunne vrouwen te hebben.⁴ Diakenen mogten op het oogenblik van hunne wijding te kennen geven, of zij al dan niet zich in staat gevoelden ongehuwd te blijven. Verklaarden zij zichzelven daartoe niet in staat, dan stond het den Bisschop vrij hun het aangaan van een huwelijk te veroorloven. Maar hadden zij op het oogenblik hunner aanstelling in het geheel geen verklaring omtrent dit punt afgelegd, dan konden zij zonder hun waardigheid te verliezen niet meer in het huwelijk treden.⁵ Het blijkt

1 Syn. v. Elvira, Can. XIX.

2 Syn. v. Elvira (305), Can. XXVII. Hetzelfde verbod, slechts algemeener uitgedrukt, Syn. v. Ancyra (314), Can. XIX. (τὰς μέντοι συνερχομένας παρϑένους τισὶν ὡς ἀδελφὰς ἐϰωλύσαμεν).

3 Syn. v. Nicea (325), Can. III.

4 t.a.p. ‘abstinere se a conjugibus suis et non generare filios.’

5 Synode v. Ancyra, Can. X. Verg. Canon. Apost. XXVII (ἀναγνώστας ϰαὶ ψάλτας μόνους). Zeer opmerkelijk is Can. LI waar de onthouding sterk afgekeurd wordt, wanneer zij uit verachting van het zinnelijke en natuurlijke geschiedt (οὐ δἰ ἄσϰησιν ἀλλά διά βδελυρίαν); want alles (al het geschapene) is zeer goed (ὅτι πάντα ϰαλά λίαν). Was iemand een onverbeterlijke dualist, dan moest hij zelfs uit de kerk gestooten worden, ook al behoorde hij niet tot de geestelijkheid. Deze bepaling is natuurlijk zeer oud. De ἄσϰησις (askese) heeft hier nog haar oorspronkelijken zin. Verg. ons 2^de Hoofdstuk, blz. 120.

[p. 239]

evenwel nergens dat de Priester vooruit zeggen mogt, wat hij ten aanzien van het huwelijk van plan was te doen. Ondernam hij het te huwen, dan had hij opgehouden lid van den klerus te zijn.¹ Maar hoe duidelijker het is, dat deze en soortgelijke bepalingen voor het minst praktisch gelijk stonden met een wet die het celibaat voorschreef, des te gewigtiger is de diskussie, die op het eerste oekumenische, of algemeene concilie, dat te Nicea plaats gegrepen heeft, over de meerdere of mindere wenschelijkheid van een celibaatswet in te voeren. De kerkgeschiedschrijver Socrates doet ons daarvan een aanschouwelijk verhaal, aan welks getrouwheid van Roomsch-Katholieke zijde wel nu en dan getwijfeld is, maar, naar het mij voorkomt, zonder eenigen grond.² De Bisschoppen te Nicea, zoo luidt zijn berigt, hielden het voor goed een nieuwe³ wet in te voeren, waarbij aan Bisschoppen, Priesters en Diakenen gelast werd geen sexuëelen omgang te onderhouden met de vrouwen, die zij vóor hunne

1 Synode van Neocaesarea, Can. I. Doch, gelijk ons gebleken is, men kon, ofschoon gehuwd, zeer goed tot priester gewijd worden, mits onder voorwaarde van abstinentie. De contrôle over deze scheiding ‘quoad torum’ en niet ‘quoad vinculum matrimonii,’ zooals Valesius het noemt, zal wel eigenaardige moeilijkheid opgeleverd hebben, althans wanneer er geen, ‘generare filios,’ plaats greep. Van de veronderstelling dat Bisschoppen, Priesters en Diakenen gehuwd kunnen zijn, gaan kennelijk uit Canones Apost. VI, waar hun het verstooten der echtgenooten, XVIII, waar hun het huwen van verstootenen, weduwen, ligtekooijen of actrices verboden wordt.

2 Namelijk door Baronius en Valesius, de laatste in zijne aanteekeningen op Socrates H.E. I, 11. Die in de wederlegging hunner argumenten belang stelt, verg. Hefele, Conciliën gesch. I blz. 417. Dat men het verhaal van Socrates bij Sozomenus terugvindt, bewijst niets, daar de laatste hoogst waarschijnlijk den eerste bestolen heeft (Soz. H.E. I: 23.).

3 Socrates schijnt dus onbekend met het besluit van de Syn., Elvira, en dit besluit zelf, twintig jaar ouder dan het Niceensch concilie, niet tot een algemeen gebruik aanleiding gegeven te hebben.

[p. 240]

wijding gehuwd hadden. Toen de diskussie op dit punt geopend was, stond Paphnutius op, een Bisschop van een der steden in Opper-Thebe, een man van zulk een uitstekende vroomheid, dat hij buitengewone wonderen deed. Hij had maar éen oog, het andere was hem uitgerukt in den tijd der vervolging. Keizer Constantijn droeg hem zulk een achting toe, dat hij hem dikwijls in zijn paleis ontbood en dan de ledige oogholte kuste. Deze Paphnutius bad de Niceensche vergadering ernstig geen gevolg te geven aan het geopperde plan, immers den bedienaren der godsdienst niet zulk een zwaar juk op te leggen. Hij verzekerde, met aanhaling van den Brief aan de Hebreën, (Hoofdst. XIII: 3), dat het huwelijk eerlijk is onder allen en het bed onbevlekt, zoodat zij de kerk geen schade moesten doen door al te strenge bepalingen. Want alle mannen, zeide hij, kunnen den regel van volstrekte onthouding niet verdragen; en misschien zou de kuischheid van elk der respectieve vrouwen er niet ongeschonden bij blijven. Aan den omgang van een man met zijn vrouw gaf hij den naam van kuischheid. Het was dus voldoende [de conclusie is in verband met de premisse wel eenigzins vreemd], dat priesters die ongehuwd gewijd zijn, ongehuwd blijven, overeenkomstig de oude overlevering der kerk.¹ Maar laat niemand gescheiden worden van de vrouw met wie hij vóor zijn wijding reeds verbonden was. En deze gevoelens droeg hij voor, ofschoon hij geen ondervinding van het huwelijk had en, om duidelijker te spreken, nooit een vrouw gekend had: want van toen hij een knaap was, was hij opgebragt

1 Deze woorden verdienen onze aandacht. - Vraagt men hoe het celibaat bijval kon vinden zoo lang de lex Papia-Poppaea gold, (waarbij o.a. ongehuwden niet dan in de regte lijn erven konden en kinderloozen de helft van elke erfenis moesten afstaan), niet alleen Constantijn heeft die wet krachteloos gemaakt (10 Febr. 319, Cod. Theod., VIII, t. 16, I, 1), maar zij moet reeds lang vóor hem in onbruik zijn geraakt. Tacitus, Annales, III c. 25, schrijft: ‘Relatum deinde de moderanda Papia Poppaea..... nec ideo (nl., door deze wet) coniugia et educationes liberum frequentabantur,’ en wel, gelijk hij er geestig bijvoegt, ‘praevalida orbitate.’

[p. 241]

in een klooster en was boven alle mannen beroemd door zijn kuischheid. Eenstemmig was de vergadering aan de zijde van Paphnutius, zoodat de diskussiën gesloten werden.

Veel van hetgeen wij reeds in het midden hebben gebragt, is op den klerus in het algemeen van toepassing, gelijk wij telkens uitdrukkelijk vermeld hebben, en dus ook op den Bisschop. Wij moeten thans nog toelichten hetgeen in dit tijdvak, in onderscheiding van de lagere geestelijkheid, omtrent de Bisschoppen was vastgesteld. Gedurende de eerste vier eeuwen hebben wij ze in twee klassen te onderscheiden: Bisschoppen, die in steden wonen en Bisschoppen op het land gevestigd¹. En deze onderscheiding werkte natuurlijk op de hun ondergeschikte priesters terug². De Bisschoppen ten platten lande worden in hunne betrekking tot de overige Bisschoppen niet onaardig gekenschetst door den voorlaatsten kanon van het concilie te Neocaesarea, alwaar het heet: ‘De landbisschoppen zijn ingesteld naar het voorbeeld van de zeventig (discipelen van Christus), als medearbeiders; evenwel, wegens hunne zorg voor de armen, mogen zij eershalve het offer verrigten.’ Bedenkt men daarbij, ofschoon het hier niet uitdrukkelijk verzekerd wordt, dat de Bisschoppen gewoonlijk plaatsvervangers van de apostelen heeten, dan staan de landbisschoppen tot de stedelijke Bisschoppen, gelijk de zeventigen tot de twaalven³.

1 Zie boven bl. 234. Hetgeen in Hoofdst. III omtrent de theorie van het Episkopaat werd gezegd en waarvan de praktische toepassing voor de hand ligt, (als bijv., dat de priester zonder des Bisschops goedkeuring geen enkele kerkelijke handeling mogt verrigten, enz.) wordt hier als bekend ondersteld en dus niet herhaald.

2 De priesters ten platten lande heeten ἐπιχωριοι πρεσβύτεροι. Zij mogten in de kathedraal, in de stadskerk, de mis niet bedienen, wanneer aldaar de Bisschop of de priesters tegenwoordig waren. Bij ontstentenis van dezen, mogten zij evenwel hunne plaats vervullen, wanneer zij daartoe uitgenoodigd waren. Synode van Neocaesarea, Can. XIII. Den Bisschoppen daarentegen moest men in vreemde kerken gelegenheid geven om te offeren. Syn. v. Arles, Can. XIX.

3 Synode van Neocaes., Can. XIV.

[p. 242]

De Bisschop moest door twee of zelfs drie andere Bisschoppen tot zijn ambt gewijd worden, terwijl hij zelf, zonder medewerking van anderen, in staat was priesters, diakenen en andere leden van den klerus te wijden¹. De wijding van den Bisschop mogt evenwel, volgens het concilie van Nicea, niet geschieden, dan wanneer men in het bezit was van de schriftelijke goedkeuring van al de Bisschoppen der provincie waarin de plegtigheid plaats greep. Het is hier vooral dat wij het toenemen en de eindelijke zegepraal van de hierarchische rigting duidelijk kunnen opmerken. Te oordeelen naar den brief van Clemens Romanus aan de Corinthiërs² werden, onmiddelijk na den dood der apostelen, nog uitstekende mannen onder de goedkeuring der geheele kerk gekozen.

Veel uitvoeriger evenwel, en beslissend omtrent het oudere gebruik bij de bisschopswijding, is de 67^ste Brief van Cyprianus, die ons naar aanleiding van de afzetting der spaansche Bisschoppen, Basilides en Martialis, het volgende onwaardeerbare berigt geeft: ‘Want dit zien wij ook ingesteld door goddelijk gezag, dat de priester in tegenwoordigheid van het volk en onder de oogen van allen gekozen en dat zijne waardigheid en geschiktheid door het publieke oordeel en getuigenis gewaarborgd worde³. God beveelt, dat de priester voor de geheele gemeente moet aangesteld worden, en toont daarmede dat die aanstelling niet geschieden mag zonder de medewerking van het aanwezige volk... en dat die ordening regtvaardig en wettig is, die door de stemming (suffragium) en het oordeel van allen onderzocht

1 Canones Apost. I, 11 (uit de drie eerste eeuwen afkomstig.) Verg. het bekende werk van Drey over de apostolische Constitutiones, blz. 264-271. Verg. ook Syn. v. Arles, Can. XX en Syn. v. Nicea, Can. IV, waar het uitdrukkelijk heet: ἐπισϰοπον προςήϰει μάλιστα μὲν ὑπὸ πάντων τῶν ἐν τῇ ἐπαρχίᾳ ϰαϑίστασϑαι.

2 συνευδ οϰησάσης τῆς ἐϰϰλησίας πάσης, c. XLIV.

3 Hier volgt een beroep op Num. XX: 25, 26. Voor Aäronszoon, Eleazar, op den berg voor de geheele gemeente.

[p. 243]

is¹..... Daarom moet men zorgvuldig acht geven op de goddelijke en apostolische overlevering, en zich houden aan hetgeen men ook bij ons en bijna in alle provinciën in acht neemt, dat, namelijk, om de ordening (der Bisschoppen) op de regte wijze te doen plaats grijpen, bij de gemeente, voor welke een opziener wordt aangesteld, de naastbij zijnde Bisschoppen van dezelfde provincie (waarin de plegtigheid zal geschieden) bij elkander komen, en de Bisschop gekozen worde in de tegenwoordigheid van het volk, dat het leven van elk in het bijzonder volkomen goed kent en ieders wandel uit zijn omgang gezien heeft².

Derhalve ten tijde van Clemens Romanus is het de gemeente die haren opziener kiest³; ten tijde van Cyprianus is voor de keus van den bisschop de sanctie zijner medebisschoppen en die van de gemeente noodzakelijk, en in het begin der vierde eeuw wordt op een oekumenisch concilie niet alleen de sanctie der gemeente geheel en al achterwege gelaten, maar, behalve de goedkeuring der Bisschoppen van de provincie, het oktrooi van den Metropolitaan gevorderd. Men kan moeielijk aannemen, dat het Niceensche concilie op dit punt

1 Dit gaat gepaard met een beroep op het voorbeeld van Petrus (Handelingen I: 15 en VI: 2); en Cyprianus verzekert, dat deze wijze van kiezen zich niet alleen tot de Bisschoppen en priesters maar ook tot de diakenen uitstrekte.

2 Hij beroept zich bovendien op een, blijkbaar toen nogrecente, Ordening: Quod et apud vos factum videmus in Sabini collegae nostri ordinatione, ut de universae fraternitatis suffragio et de episcoporum, qui in praesentia convenerant quique de eo ad vos literas fecerant, iudicio episcopatus ei deferretur, caet. Ep. LXVII, V. Verg. ook over de volksmagt tegenover de Bisschoppen, Syn. van Ancyra, Can. XVIII, over welken kanon straks, in een ander verband, gehandeld wordt. Zie beneden bl. 244.

3 Aan een Bisschop in den eigenlijken zin des woords valt hier niet te denken. Men herleze aandachtig den aanhef van Hoofdst. XLIV van Clemens' brief. De Apostelen wisten, volgens Clemens altijd, dat er over het opzienersambt gestreden zou worden, en hebben daarom verordeningen gemaakt (πρόγνωσιν εἰληφότες τελείαν) wegens personen die na hun dood hun dienst zouden overnemen (διαδέξωνται τὴν λειτουργίαν αὐτῶν.)

[p. 244]

iets geheel nieuws heeft ingevoerd. Het is dus waarschijnlijk dat de laatste evolutie in de geschiedkundige ontwikkeling van het Episkopaat tusschen den tijd van Cyprianus en de genoemde groote kerkvergadering valt, dat inzonderheid de volstrekte ondergeschiktheid der Bisschoppen aan hun metropolitaan (waarover straks) in dit tijdvak tot stand gekomen is. Hierbij moet evenwel vermeld worden¹, dat de roomsche kerk, in onderscheiding van de grieksche, het volk niet terstond van de keus der Bisschoppen heeft uitgesloten, en dat in haar boezem het Niceensche besluit eerst sedert de elfde eeuw in de praktijk is overgegaan², al nam daar dan ook spoedig de paus de plaats van den metropolitaan in.

Gelijk ten aanzien der priesters, zoo konden er ook ten aanzien der Bisschoppen redenen zijn die hunne afzetting noodzakelijk maakten. Wij hebben hier niet te herhalen hetgeen reeds omtrent de afzetbaarheid van den klerus in het algemeen werd opgemerkt. Wat nu de hoogere geestelijkheid in het bijzonder betreft, Bisschoppen werden geëxcommuniceerd: 1^o wanneer zij, na op een plaats gekozen te zijn, aldaar niet aangenomen waren geworden³ en dien ten gevolge in andere parochiën trachtten in te dringen, om er zich tegenover den bestaanden Bisschop een eigen aanhang te vormen; 2^o wanneer zij de zorg over de gemeente waarin zij gekozen waren niet wilden aanvaarden⁴;

1 Verg. Hefele t.a.p. blz. 369.

2 De roomsche kerk heeft deze ongehoorzaamheid jegens een oekumenisch concilie kunnen plegen door gebruik te maken van een onduidelijkheid in het Niceensch besluit. Sprak dat besluit enkel van de ordening of ook van de keus eens Bisschops? Wat was de zin van het ϰαϑίστασϑαι? De grieksche kerk verstond er onder keus en ordening tevens, de roomsche kerk alleen het laatste.

3 Syn. v. Ancyra, Can. XVIII. Dit is de kanon waarop wij vroeger doelden. Zie vorige bl. Het geval, hier ondersteld, was natuurlijk slechts mogelijk, zoo lang de keus van den Bisschop ook van de volksstemming afhing. Dan kon het ligt gebeuren, dat de partij, die de keus had doorgezet en dus tijdelijk de meerderheid had gevormd, weder voor de vroegere minderheid op haar beurt wijken moest.

4 Can. Apost. XXXVIII (datum evenwel niet geheel zeker.)

[p. 245]

3^o wanneer zij zich aan dobbelspel of dronkenschap schuldig maakten¹, wanneer zij berouwhebbenden weigerden in de kerk op te nemen², of op feesten geen wijn of vleesch nuttigden³.

De taak van den Bisschop, in het algemeen beschouwd, wordt door den 39^sten apostolischen kanon kort en schoon omschreven: ‘De Bisschop drage zorg voor al de kerkelijke zaken en besture dezen als onder het oog van God.’ In bijzonderheden wordt evenwel deze taak niet nader bepaald. Vermelden wij slechts, dat hij zijnen medebisschoppen op geenerlei wijze tot overlast mogt zijn, hen niet mogt pogen te overschaduwen⁴, dat alleen dezelfde Bisschop die een geloovige geëxcommuniceerd had, dezen weder in de kerk mogt opnemen⁵, en dat in het algemeen het regt van wederopneming slechts den Bisschop toekwam⁶. Als oorzaak van incompetentie voor het Episkopaat vinden wij slechts opgegeven doofheid, stomheid en blindheid⁷.

Boven de Bisschoppen stonden de Metropolitanen. Met de behandeling van dit gedeelte van ons onderwerp, gaan wij reeds over van de beschouwing der onderscheidene geestelijken als individuen tot onze

1 Can. Apost. XLII. Voor andere gevallen, zie Can. XLV, (αἱρετιϰοῖς συνευξάμενος, ἀφοριζέσϑω. εἰ.... ἐπέτρεψεν αὐτοῖς ὡς ϰληριϰοῖς ἐνεργῆσαί τι, ϰαϑαιρείσϑω) en Can. XLIX (εἰ..... ϰατὰ τὴν τοῦ ϰυρίου διάταξιν μὴ βαπίτσῃ); in overeenstemming hiermede Can. L Verg. nog Canon. LVIII, LIX, LXIII, LXIX, LXX, LXXXIV.

2 Can. LII, zeer kenmerkend tegenover de gestrengheid der Montanisten en Novatianen.

3 Can. LIII, mede zeer kenmerkend tegenover de Gnostiek-manichaëistische dwalingen.

4 Synode van Arles, C. XVII: Ut nullus episcopus alium conculcet episcopum (conculcare is vertreden, verachtelijk behandelen.)

5 Syn. v. Elvira, Can. LIII.

6 Syn. v. Elvira, Can. XXXII. Een uitzondering was alleen toegelaten in geval van den uitersten nood; dan mogt de priester of zelfs de diaken den Bisschop vervangen.

7 Zie boven bl. 235 hetgeen omtrent den klerus in het algemeen werd opgemerkt en Can. Apost. LXXVIII. Er wordt echter uitdrukkelijk bijgevoegd: ‘οὐχ ὡς βεβλαμμένος, ἀλλ῾ ἵνα μὴ τὰ ἐϰϰλησιαστιϰὰ παρεμποδίζοιτο.’

[p. 246]

beschouwing van diezelfde geestelijken in hunne betrekking tot elkander¹, hier voorloopig in hunne gemeenschappelijke ondergeschiktheid aan een geestelijk opperhoofd. Maar daarom juist schijnt het hier de plaats om vooraf nog een oogenblik stil te staan bij de zorg die de katholieke rigting aan den dag heeft gelegd voor de bescherming van de zelfstandigheid der verschillende gemeenten. Wij vinden daaromtrent een aantal bepalingen, dagteekenend uit dit ons eerste tijdvak, die onze aandacht niet mogen ontgaan, aangezien bij de beschrijving van een zoo magtige organisatie als de roomsch-katholieke hierarchie, die punten van gewigt zijn waardoor de grenslijnen tusschen de verschillende magten getrokken worden.

Als hoofdbeginsel kunnen wij vaststellen (en zonder nu het straks te behandelen oppergezag der Metropolitanen in aanmerking te nemen), dat iedere gemeente als een volmaakt zelfstandig geheel werd beschouwd. Op deze hare zelfstandigheid mogt door een andere gemeente geenerlei inbreuk gemaakt worden, en het geheel der katholieke kerk doet zich alzoo aan ons voor als een confederatie van gemeenten, wier autonomie ten opzigte van elkander boven alle bedenking verheven is. De bepalingen, die wij zullen mededeelen, hebben blijkbaar slechts de strekking om dit hoofdbeginsel te handhaven, en op verschillende wijzen toe te passen.

Die bepalingen zijn zes of zeven in getal. 1^o Van den geringsten kerkdienaar tot den priester toe moet ieder blijven in de kerk waarin hij geordend is². Doch deze regel voor de lagere geestelijkheid wordt ook ten aanzien der hoogere geestelijkheid doorgetrokken. 2^o Geen Bisschop mag zijn parochie verlaten om het beheer over een andere

1 Zie boven bl. 233.

2 Synode van Arles, Can. II verbonden met Can. XXI: De his qui in quibuscunque locis ordinati fuerint ministri, in ipsis locis perseverent; en Quodsi (presbyteri aut diaconi) relictis locis suis ad alium se locum transferre voluerint, deponantur. De Bisschop, die van een andere kerk overgeloopen clerici in zijn dienst nam, werd geëxcommuniceerd. Can. Ap. XVI.

[p. 247]

parochie op zich te nemen¹. 3^o De priester of de diaken die door zijn Bisschop van de dienst verwijderd was, mogt niet door een anderen Bisschop aangenomen worden, tenzij de eerste overleden ware². Evenmin als de eene Bisschop het regt had om de uitspraak van den andere praktisch te vernietigen, evenmin 4^o mogt een Bisschop in eens anders jurisdictie en buiten medeweten van dezen clerici wijden³. 5^o Alleen ter plaatse waar men geëxcommuniceerd was, mogt men weder in de kerk opgenomen worden⁴. Of omgekeerd, die in de eene provincie was uitgesloten mogt niet in de andere opgenomen worden⁵. 6^o Lid van den klerus kon men slechts worden in de provincie waar men gedoopt was⁶; 7^o Geen reizend geestelijke mogt zonder aanbevelingsbrieven van zijne gemeente, door een andere gemeente tot de communie worden toegelaten⁷.

1 Can. Apost. XIV, met een exceptie evenwel: εἰ μή τις εὔλογος αἰτία ᾖ τοῦτο βιαζομένη αὐτὸν ποιεῖν, ὡς πλέον τι ϰέρδος δυναμένου αὐτοῦ τοῖς ἐϰεῖσε λόγῳ εὐσεβειάς συμβάλλεσϑαι. Maar dit stond niet aan den Bisschop zelven om te beoordeelen, ἀλ λὰ ϰρίσει πολλῶν ἐπισϰόπων ϰαὶ παραϰλήσει μεγίστῃ. Deze exceptie vinden wij in de andere kerkelijke uitspraken omtrent dit punt niet terug. Verg. de vorige noot en Syn. v. Nicea, Can. XV, die het verbod volstrekt maakt. Had de Bisschop reeds van parochie gewisseld, dan moest deze stap geannulleerd worden en hij zelf tot zijn eerste jurisdictie terugkeeren.

2 Canon Apost. XXXIII.

3 Can. Apost. XXXVI. De schuldige Bisschop en de door hem geordende personen werden gelijkelijk afgezet.

4 Syn. v. Arles, Can. XVI; Syn. v. Elvira, Can. LIII. Het verbod was evenwel niet zoo absoluut, of den Bisschop, die een niet door hem geëxcommuniceerde weder opnam, werd altijd de gelegenheid gelaten om zich deswegens nog te verantwoorden op een provinciale synode.

5 Syn. v. Nicea, Can. V. Ook dit verbod weder niet absoluut. Tweemaal 's jaars, wordt er in éen adem aan toegevoegd, moeten in iedere provincie synoden gehouden worden, juist met het doel om het regtmatige van iemands uitsluiting door zijn Bisschop te beoordeelen en die uitsluiting zelve desgevorderd te casseeren. Verg. Can. Apost. XIII.

6 Syn. van Elvira, Can. XXIV.

7 Can. Apost. XXXIV.

[p. 248]

Maar terwijl op deze wijze de zelfstandigheid der verschillende gemeenten gewaarborgd was, waren zij langs een anderen weg weder nauw met elkander verbonden. Hare eenheid was namelijk verzekerd door hare gemeenschappelijke ondergeschiktheid aan een geestelijk opperhoofd. Deze ondergeschiktheid was van dubbelen aart. Voor zoover de gemeenten tot eene provincie behoorden, waren zij vereenigd onder den herdersstaf van den Metropolitaan-bisschop, voor zoover zij deel uitmaakten van een der drie groote afdeelingen van het Romeinsche rijk stonden zij onder een zoogenaamden Patriarch, in het oosten den Bisschop van Antiochie, in het zuiden den Bisschop van Alexandrie, in het westen den Paus. Het Patriarchaal gezag moet daarom slechts beschouwd worden als de voortzetting en uitbreiding van het gezag van den Metropolitaan. En wij mogen ons de inrigting van de roomsch-katholieke kerk dus op de volgende wijze voorstellen. Iedere gemeente vormt een kring waarvan de priester het middenpunt is. Deze kleinere kringen liggen allen binnen den omtrek van een grooteren cirkel, waarvan de Bisschop het middenpunt is. Een zeker aantal van deze grootere cirkels zijn weder binnen een omtrek vereenigd waarvan de Metropolitaan het middenpunt is, en eindelijk is om al de jurisdictiën van de onderscheidene metropolitanen weder een cirkel getrokken, die den Patriarch (hier en daar Exarch) genoemd, tot middenpunt heeft. Alle Patriarchaten en Exarchaten vormen dan het geheel der katholieke kerk, waarvan ten slotte de Paus van Rome het middenpunt is. Laat ons thans het laatste gedeelte van dit verwonderlijk eenvoudig en welgesloten samenstel van naderbij beschouwen. Wij betreden hiermede een gebied (dat der metropolitaansche inrigting der katholieke kerk), waarover veel getwist is, en welks beschrijving een gansche litteratuur heeft doen ontstaan¹.

1 Zie Hefele t.a.p. I, blz. 371-387, Phillips Kirchenrecht II blz. 35, waar men de litteratuur over dit onderwerp verzameld vindt, en het met grooten gloed van overtuiging geschreven boek van Dr. Fr. Maassen der Primat des Bischofs von Rom und die alten Patriarchalkirchen enz. Bonn 1853.

[p. 249]

De grondslag van de metropolitaansche kerkinrigting vinden wij aangewezen in den negenden kanon van het concilie van Antiochie¹: ‘De Bisschoppen van iedere provincie moeten weten, dat den Bisschop van de hoofdstad der provincie (van de metropool) de verzorging is opgedragen van de gansche provincie, waar allen die zaken hebben in de hoofdstad zamenkomen.’ Hieruit blijkt, dat de burgerlijke indeeling van het Romeinsche rijk het uitgangspunt heeft gevormd van de indeeling der katholieke Kerk. Het centrum der burgerlijke is ook het centrum der kerkelijke administratie. Dit was geen willekeur, maar door de historische ontwikkeling der kerk van zelf aangegeven. Het was vooral in de hoofdsteden, dat de Apostelen het eerst het Christendom verkondigd hadden, en daar waren de eerste bisschoppelijke zetels opgerigt. Van daar ook had het Christendom zich in de omliggende steden en streken uitgebreid. Geen wonder dat dezen zich terstond tegenover de hoofdplaatsen in een betrekking van afhankelijkheid gevoelden.

De 4^de, 5^de en 6^de kanon van het concilie van Nicea leeren ons met welke bijzondere attributen de Bisschoppen der provinciale hoofdsteden waren toegerust. Het eerste der genoemde besluiten betreft de keus der Bisschoppen. Wij weten reeds, dat, volgens dit concilie, een Bisschop eigenlijk door alle Bisschoppen der provincie moest aangesteld worden, doch dat, zoo dit moeilijkheden baarde, er althans drie tegenwoordig moesten zijn en de overigen schriftelijk hun stem hadden uit te brengen. Daarmede was evenwel nog niet alles gezegd. De bevestiging, zoo eindigt de 4^de kanon, de bevestiging en opperste leiding der handeling komt echter in iedere provincie aan den Metropolitaan toe.

Derhalve: geen bisschopskeus geldig zonder bekrachtiging van den Metropolitaan.

Daar geen andere zin door het concilie aangeduid wordt, moeten

1 Deze synode valt slechts even buiten ons tijdvak. Zij vond plaats in 330.

[p. 250]

wij ook hier onder Metropolitaan den Bisschop van de hoofdstad der provincie verstaan.

De volgende kanon, de 5^de, leert ons, althans indirekt, een nieuw attribuut kennen. Als beginsel houdt het concilie vast, dat hij die door den eenen Bisschop geëxcommuniceerd is door den ander niet kan worden aangenomen. De mogelijkheid wordt evenwel erkend, dat de excommuniceerende Bisschop gedwaald hebbe. De geëxcommuniceerde kan daarom in appel komen. En wat is dan voor hem het hof van appel? Een provinciale Synode, tweemaal elk jaar in elke provincie te houd en, dat is, een Synode zamengesteld uit al de Bisschoppen eener provincie. In verband met den vorigen kanon en hetgeen wij van elders weten, mag hieruit opgemaakt worden dat deze provinciale Synoden, zich verzamelend in de hoofdsteden en door den Bisschop der plaats gepresideerd, een raad vormden, die den Metropolitaan tweemaal 's jaars voor alle gewigtige aangelegenheden ter zijde stond. Bij de bekrachtiging van Bisschoppen door den Metropolitaan had deze raad een stem.

Belangrijker nog dan de twee voorgaande is de 6^de kanon. ‘De oude gewoonte die in Egypte, Libye en in Pentapolis gevonden wordt, blijve ook verder van geldende kracht, dat namelijk de Bisschop van Alexandrië over alle deze provinciën gezag voere, nademaal hetzelfde ook gebruikelijk is voor den Bisschop van Rome. Desgelijks moeten ook te Antiochië en in de provinciën de kerken haren voorrang behouden.’ Hier zien wij de metropolitaansche inrigting zich uitbreiden tot het Patriarchenstelsel. De Metropolitaan was het kerkelijk hoofd van slechts éene provincie. Den Bisschop van Alexandrie worden hier verschillende provinciën ter verzorging opgedragen, of liever zijn oud regt op het beheer dezer vereeniging van provinciën (diocesen genaamd)¹ wordt door deze Synode plegtig bevestigd. Van zulke Patriarchen (de

1 In deze beteekenis vindt men het woord het eerst Conc. Chalcedon. act. 2. Zie Harduin. II. p. 285.

[p. 251]

Exarchen, nu niet medegerekend)¹ dat is, Bisschoppen voor meer dan één provincie aangesteld, waren er drie in 't geheel, een te Alexandrie voor Egypte² in den ruimsten zin des woords, een te Antiochie, voor het Oosten,³⁾ een te Rome voor het geheele Westen⁴⁾. Een juiste omschrijving van de regten en het ambt der Patriarchen heb ik in de synodale besluiten van dit tijdvak niet gevonden.

Uit de laatstvermelde ontwikkeling van het Episcopale systeem, de aanstelling van Patriarchen, zien wij èn wat het gezag van den Bisschop van Rome nog tijdens het concilie van Nicea was, én tegelijk wat het weldra moest worden. Het Patriarchaat van Alexandrie en Antiochie, wij hoorden het, werd bevestigd naar analogie van het Patriarchaat van Rome. (‘De Bisschop van Alexandrië voere gezag over al deze provinciën, daar ook eenzelfde toestand voor den Bisschop van Rome bestaat’)⁵. Hieruit blijkt vooreerst dat de kerkelijke waardigheid van den Alexandrijnschen nog niet zeer veel verschilde van die van den Roomschen Bisschop (en dat hier dus nog geen sprake kan zijn van een Primaat

1 Ephese voor Asia proconsularis, Cesarea in Cappadocie voor Pontus, en Heraklea (later Constantinopel) voor Thracie.

2 Kort na het Niceensche Concilie omvatte het 6 staatsprovinciën: Pentapolis (Libya superior), Libya inferior, Thebais, Egypte (in engeren zin), Augustamnika, (het oostelijk gedeelte van Egypte) en Arkadie of Heptanomis (Midden-Egypte).

3) Het oosten omvatte volgens de Notitia dignitatum (Böcking I in part, orient. p. 9.) Palaestina, Foenice, Syria, Cilicia, Cyprus, Arabia, Isauria, Palaestina Salutaris, Palaestina II, Foenice Libani, Eufratensis, Syria Salutaris, Osrhoëna, Cilicia II.

4) Het westelijk Patriarchaat was verreweg het grootste. Het omvatte niet minder dan 8 diocesen, die in het begin der 5de eeuw 69 provinciën omvatten. Die acht diocesen waren: de Praefectura Italiae; drie diocesen: Italie, Illyricum, Africa; de praefectura Galliarum; Hispaniae septem provinciae (het eigenlijke Gallie met Belgie, Germania I, II caet.) en Britaniae; praefectura Illyrici: Macedonie en Dacie. Zie Notitia dignitatum ed. Böcking II, p. 9 sqq. p. 13 sqq. en I, 1, p. 13 sqq.; Maassen t.a.p. bl. 125, Hefele t.a.p. bl. 383. Opmerking verdient het echter, dat de Bisschop van Rome niet overal in het geheele Westen zijn Patriarchale regten ten volle uitoefende.

5 ἐπειδὴ ϰαὶ τῷ ἐν τῇ ῾Rώμῃ ἐπισϰόπῳ τοῦτο σύνηϑές ἐστιν

[p. 252]

des laatsten¹, en verder dat de Patriarchsregten van den Bisschop van Rome boven alle bedenking verheven waren en reeds als normatief door een oekumenisch concilie in het begin der vierde eeuw erkend worden. Eerst in het volgend tijdvak wordt het volstrekte Primaat van Bisschop van Rome gevestigd. Doch de grondslag is hier reeds gelegd. Geen vereeniging van oorspronkelijk op zich zelf staande elementen is denkbaar in de katholieke Kerk, zonder dat die vereeniging tevens in het bezit zij van een zigtbaar middenpunt. Een zeker aantal priesters vindt zulk een middenpunt in den Bisschop, een zeker aantal bisschoppen in den Metropolitaan, een zeker aantal Metropolitanen in den Patriarch, een zeker aantal Patriarchen, eindelijk, vinden hun zigtbaar middenpunt in den Paus.

Wij zouden hier ten slotte de aandacht moeten vestigen op den band die tusschen de onderscheidene leden der hierarchie gelegd was door middel van de Synoden of Conciliën², doch liever dan hieromtrent het wetenswaardige achtereenvolgens te vermelden, willen wij het verstrooid mededeelen, naar gelang de groote kerkvergaderingen ter sprake komen.

1 Men heeft zich van de vroegste tijden af aan tot op onzen tijd toe de ondankbare moeite gegeven om een erkenning van het Primaat van den Paus in het niceensch besluit te lezen. Dr. Maassen wordt zelfs tot sentimentaliteit verleid door de drooge woorden van onzen 6den kanon. ‘Warum aber ertheilen sie ihre Sanktion nicht schlechthin, sondern unter Hinweis auf ein gleiches Verhältnisz des Bischofs von Rom als die Norm? Eine rührendere Darlegung der tiefen, von dem Vätern dem sichtbaren Haupte der Kirche gezollten Ehrfurcht ist nicht denkbar.’

2 Verg. de belangrijke Inleiding van Hefele tot zijn meergenoemd werk, bl. 1-68.