Naaukeurige beschryving der uitwendige godtsdienst-plichten, kerk-zeden en gewoontens van alle volkeren der waereldt. Deel 1

[p. 45]

Historische verhandeling Over de hedendaagsche godtsdienst-pligten En gewoontens der jooden.
Derde Afdeeling.

I. Hooftstuk.
Van der Jooden Sabbatdag.

⁺ VAn alle der Jooden Feesten is 'er geen die zy in zoo groote waarde houden dan den Sabbat; naar dien die onmiddelyk na de Schepping der Waereldt is ingestelt, en op verscheiden plaatsen en dikmaals in de H. Schrift genoemt word, voornamentlyk in de Tiengeboden, alwaar verboden is niets op dien dag te doen, en bevolen word te rusten.

⁺ De Rabbynen hebben alles wat Godt op den Sabbatdag verboden heeft, in negen-en dertig Hoofdtdeelen verdeelt, die ieder zyne omstandigheden en afhankelykheden hebben, te weeten, van 't landtbouwen, zaaijen, oogsten, busselen en garven binden, graandorsschen, wannen, ziften, maalen, builen, kneeden, bakken, snoeyen, bleeken, kemmen, of kaarten, spinnen, twynen, weeven, verwen, binden, ontbinden, naaijen, in stukken scheuren, jaagen of visschen, bouwen, afbreeken, met den hamer kloppen of smeeden, slagten, bereiden, en leertouwen, het snyden om te verwerken, schryven, doorhaalen, aflynen om te schryven, vuur ontsteeken, uitblusschen, eenig ding van een verborgen plaats in 't openbaar te brengen. Dit alles zyn zaaken, verboden, en die verscheiden dingen insluiten; gelyk vylen of schaaven is afhankelyk van maalen, naar dien het een en 't ander een lichaam aan stukken breekt; Melk stremmen is als bouwen of timmeren, want beide maaken ze van verscheiden deelen een. Insgelyks is 't met de anderen, die alle zeer fyn door de Rabbynen verklaart worden, en zelfs wanneer en op welk eene wyze.

Zy mogen op deezen dag geen vuur ontsteeken noch uitdooven, over een komende met het geen Exodus 35. vers 3. gezegt word: op den Sabbat zult gy geen vuur in geen van uwe huizen aansteeken, zulks zy 'er niet durven aanroeren, noch zelfs hout byleggen om aan te stooken. Zy mogen ook geen lamp in koude gewesten aansteeken noch uit blaazen, wanneer zy 'er geen warme kachels hebben; maar zy konnen zich van iemandt, indien het geen Joodt zy, bedienen, om hun het vuur te ontsteeken, of zy bereiden iet 't geen zich zelf ontsteekt, of behelpen zich zonder vuur. Overzulks zy dien dag niets gereed maaken, noch laaten kooken, en zy mogen ook niet eeten 't geen op dien dag gekookt is geweest, noch 't geen deezen dag voortgekomen en opgewassen zy.

't Is hun mede verboden deezen dag eenige last te draagen: dus word alles gereed gezet 't geen zy noodig hebben, om zich te kleeden, en wat 'er van afhangt; nademaal

+ De Sabbat by de Jooden in hooge waarde gehouden.

+ Welk verbodt in negen en dertig Hoofdtstukken bestaat, en hoe.

[p. 46]

het overige een last of dragt is. Deeze naaukeurigheit strekt zich uit tot op het gaade slaan der gewoontens van de vrouwen, kinderen en huisgenooten, zonder uitzondering van de beesten; gelyk in de Tiengeboden begreepen staat;^(a) Gy zult geen werk doen, gy noch uwe zoonen, enz.

⁺ 't Is hun ongeoorloft deezen dag van koophandel te spreeken, en gelast zich te onthouden van zaaken die gekocht of verkocht worden; noch iet te geeven, noch te ontfangen, gelyk Isaias 58. uitgedrukt staat: Indien gy uwen voet van den Sabbat afkeert, enz.

Zy mogen deezen dag niets behandelen, noch niets 't geen zwaar zy, aanraaken, noch geen handwerks gereedschap, ten waare het zaaken zyn die het Sabbat vieren vereischten. Ook mogenze niet meer dan een myl weegs buiten de Stadt, en voorsteden gaan; te weeten, twee duizend schreeden.

Om allen handel van arbeidt der handwerken deezen dag met te meer voorzorge te doen ophouden, hebben de Rabbynen by deeze verboden noch veele andere gevoegt; als geen geldt te handelen, noch te paardt te ryden, noch in een schuit te vaaren, op geen Speeltuigen te speelen, noch zich te baden.

⁺ In ziektens en gebreeken die den Wondheelder noodig hebben, daar over zyn de Rabbynen zeer straf: maar ten opzicht der Artsen, byaldien den Geneesheer oordeelt dat 'er gevaar is, of wanneer een vrouw zal baaren, is alles geoorloft. Men overdenkt dan des Vrydags, wat 'er op den Sabbat noodig zy, overeenkomende met het geen Moses van het Manna zegt:^(b) En het zal geschieden op den zesden dag, en zy achten ook dat het zeer wel gedaan zy, veele onkosten deezen dag te doen, om 't Feest te vieren, gelyk Isaias 58. vers 13. zegt; zy gelooven zelfs den Sabbat te eeren met zich te verneederen, verrichtende iets gerings, en 't geen beneeden hunne staat zy.

Men onderneemt des Vrydags geen werk, 't welk men voor den avondt niet zou konnen eindigen. Omtrent een uur voor Zonnen ondergang, zet men in een warme plaats, zoo goet men kan, 't geen en bereidt heeft om den volgenden dag te eeten. Waar na allen arbeidt word gestaakt, en in eenige Steeden is 'er iemandt bestemt, die dit uitroept of een teeken geeft een half uur voor den Sabbat begint, op dat een ieder als dan op dien dag vry en zonder arbeidt zy.

Omtrent een half uur voor zonnen ondergang⁺ is 't, dat men stelt de Sabbat te beginnen, en bygevolg moet men alle de geboden in acht neemen. Als dan zyn de vrouwen verpligt een lamp t' ontsteeken in een kamer, die naar gewoonte zes, of ten minsten vier lemmeten of pitten heeft, en een groot gedeelte van den nacht moeten branden. Zy dekken mede een tafel met een wit laken, en zetten 'er broodt op, 't welk zy met een ander lang en smal lywaar dekken. Dit geschied, zeggenze, ter gedachtenisse van 't Manna dat zodanig viel, zynde van den dauw boven en onder bevochtigt, want op den Sabbatdag regende het niet.

Daar zyn 'er, die, om de Sabbat wel te beginnen, wit linnen neemen, zich de handen en 't aangezicht wasschen, vervolgens naar de Synagoge gaan, alwaar zy den 92^sten Psalm opzeggen: Het is goed dat men den Heere loove, enz. en de gewoone gebeden, voegende 'er by de gedachtenisse van den Sabbat, met deeze woorden van Genesis,^(c) alzoo zyn volbragt de Hemel, enz. En de Heere zegende den zevenden dag, enz.

In 't uitgaan van de Synagoge, keert een⁺ ieder naar zyn huis, en in 't groeten, zeggen ze noch goeden dag, noch goeden avondt: maar een goeden Sabbat. Wat meer is, de Vaders zegenen hunne kinderen, de Meesters hunne leerlingen, waar by zy andere zekere Spreuken ter eere van den Sabbat voegen, eenige voor- en anderen na de maaltydt, volgens het gebruik des Landts alwaar men zich bevind.

Ieder ter tafel gezeten, zegt de Vader van den Huize, houdende een drinkschaal met wyn in de handt, deeze woorden van Genesis,^(d) alzoo zyn volbragt den Hemel, enz. waar na hy Godt dankt den Sabbat bevolen te hebben, en hy zegent den wyn; vervolgens drinkt hy 'er van, en geeft 'er ook een weinig van aan alle die aan de Tafel zyn. Daar na zegt hy den 23^sten Psalm: Godt is myn Herder, enz. Dit verricht hebbende zegent hy het broodt, en geeft 'er een ieder van, waar na elk deezen avondt goede sier maakt ten besten hy kan, en ook den volgenden dag. Na

(a) De Jooden mogen op den Sabbatdag zoo veel weg in 't wandelen afleggen als 't hen lust, gemerkt zy zich binnen den omtrek der voorsteeden hunner Stadt houden. Zy begrypen de voorsteeden met de Stadt, en wanneer zy op dien dag willen buiten de Stadt gaan, tekenen zy het zy het einde van de voorstadt, den weg die hun geoorloft is af te leggen.

+ Koophandel op deezen dag verboden.

+ Orde omtrent de Wondheelders en Artsen beraamt, en voor alles wat den Sabbat raakt.

(b) Exod. 16: vers. 22.

+ Wanneer de Sabbat zyne aanvang neemt.

(c) Genesis. 2.

+ Hoe zich de Jooden in 't uit gaan van hunne Synagoge gedragen.

(d) Genesis 2.

[p. 47]

den maaltydt, wascht men de handen, en men houd zich bezig, als rakende de wyze van eeten is gezegt.^(a) Eenige zeggen na den eeten den 104 Psalm: Looft den Heere myne ziele, enz.

⁺ Des morgens van den Sabbat, staanze laater dan naar gewoonte op, en in de Synagoge gekomen, zeggenze veel Psalmen en bequaame Gebeden tot lofzegging wegens den Sabbat, mengende tusschen beide het gezang der gewoone Gebeden. Men haalt mede de Pentateuchus of Boeken Moses, en zeven persoonen, leezen de gansche Afdeeling, waar in men is: vervolgens leest men een plaats der Profeten, die opzicht heeft met het geen men van de Wet leest. Deeze laatste lezing noemt men^(b) Aftara, en een kindt heeft de gewoonte van die tot a oeffening te leezen.

Vervolgens heft den Lezer het Boek, 't welk hy in zyne armen heeft, om hoog, en geeft een zegening aan alle de omstanders. Daar na geeft hy een plegtelyke zegening voor den Vorst onder wiens heerschappy men vergadert is, biddende Godt dat hy hen in vrede en vreugde hunne rust bewaare; dat zyne voorneemens gelukken moogen; dat zich zyne Staaten uitbreiden, en dat hy hunne Natie beminne, gelyk geschreeven staat:^(c) En zoekt den vrede der Stadt daar heene ik u gevankkelyk hebbe doen wegvoeren, en bidt voor haar tot den Heere, want in haaren vrede zult gy vrede hebben. Hy doet vervolgens een ander gebet, Mussaf genoemt, 't welk bygevoegt beteekent. Men besluit dan met de woorden der offerhande die op den Sabbatdag in den Tempel uitgesproken wierden, en dit is het einde.

⁺ Men predikt 's morgens onverschillig, of wel's namiddags in de Synagogen, of andere plaatsen ter vergaderingen geschikt, waar van het onderwerp genomen is van 't geen men dien dag in de Pentateuchus of Boeken Moses geleezen heeft. In deeze Predikatien leerart men de goede zeden, en men veracht alle misdryf, verzellende die met der Rabbynen zinspreuken, gelyk reeds is gezegt.^(d)

Wanneer het avondt geworden is, gaan ze weder naar de Synagoge, alwaar men by de gewoone gebeden gedachtenis van den Sabbat voegt, en men leest door drie persoonen, in de Boeken Moses de aanvang van de Afdeeling der volgende week.

Zy hebben in de gewoonte driemaal in de⁺ 24 uuren van den Sabbat te eeten; de eerste is des Vrydags na het avondt Gebedt, de twee andere 's anderendaags om het Feest te eeren. Het tafellaken blyft geduurende dien tydt op de tafel leggen. Wanneer het nacht word, en men drie middelmaatige starren zien kan, als dan is de Sabbat ge-eindigt, en men kan weder aan den arbeidt gaan, naar dien het avondt Gebedt, dat zy zoo lang uitstellen, als dan begonnen is.

Zy voegen by het gewoone avondt Gebedt, een gedachtenis van 't geen den Sabbat van andere dagen der week onderscheid, met den 91^sten Psalm, Die in de schuilplaatsen des Allerhoogsten is gezeten, enz. verzelt van veele Schriftuurplaatsen, zegeningen en gunstige toe wenschingen.

Alzoo zy mede gelooven^(e) dat de zielen der verdoemden en deezen, die in 't voorburg der Helle zyn, geduurende den tydt van den Sabbat verquikkinge gevoelen; dies verlengen zy deezen tydt door zingen en hun Gebedt.

Wanneer een ieder t'huis gekomen is,⁺ steek men een toorts aan, of een lamp die ten minsten van twee pitten zy. De meester van den huize, wyn in een schaal, en speseryen van een goeden geur genomen hebbende, als mede eenige Schriftuurplaatsen der Profeten, verhaalt, als Psalme 116. Ik zal de Beker der Dankzegginge, enz. en 't geen ten einde van Ester Hoofdstuk 8. gezegt word: By de Jooden was licht, enz. en andere diergelyke spreuken, om alle heil en voorspoedt in de ingaande week te wensschen, zoo zegent hy den wyn en speseryen, en ruikt ze, om de week met genoegen te beginnen. Vervolgens zegent hy het schynsel van 't vuur, waar van men noch niet gedient is, en hy beschouwt zyne handen en nagels, naar dien men aan den arbeidt gaat. 't Geen wy hier by gebragt hebben, heeft veel andere betekenissen in der Rabbynen Boeken: maar alles komt 'er op uit, van te kennen te geeven, da de Sabbat voleindt is, en gescheiden van den dag des arbeidts die volgt, en zy dus eindigen. Ook word deeze gansche plegtigheit Habdala, of onderscheiding genoemt. In dien zelven tydt gieten eenige den wyn ten teeken

(a) 1 Afdeeling Hoofdtst. 5.

+ Hunne verrichting op den Sabbat in de Synagoge aangeweezen.

(b) Alzoo men dan afscheid neemt, vermits men na de leezing der Profeten vertrekt. Dit woordt beteekent de zelfde zaak als de Mis in de Roomsche Kerk, 't welk van het Latynsch woordt Missio of Missa afkomt.

(c) Jerem. 29: vers 7.

+ Waar in hunne Predikatien bestaan.

(d) Tweede Afdeeling. Hoofdtst. 1.

+ Wanneer hunnen Sabbat eindigt.

(e) Dit is in den tweeden druk uitgelaaten.

+ Plechttigheden waar mede den Sabbat eindigt en waarin die bestaan.

[p. 48]

van vreugde uit; andere zingen of herhaalen eenige Psalmen en Schriftuurplaatsen, om een gelukkinge week te voorstellen; waar na een ieder verricht het geen hy begeert; groetende elkander deezen avondt, doch niet met het zeggen goeden avondt: maar, Godt geeve u een goede week.