Naaukeurige beschryving der uitwendige godtsdienst-plichten, kerk-zeden en gewoontens van alle volkeren der waereldt. Deel 1

[p. 1]

F. Morelon la Cave del. et sculp. 1723.

Inleiding,
verhandelende de godsdienstige eerbewyzing
In 't Algemeen.

HEt grootste gedeelte der menschen zoude onkundig zyn, dat 'er een Godt is, indien de eerbiedt die men hem schuldig is te geeven, niet van eenige uitwendige merktekenen was⁺ verzelt. Minder heeft men het Opper-wezen gekent, te meer deeze merktekenen vreemt van aart en buitensporig waren. De onweetenheit heeft zelfs de Godtsdienstigheit tot onmenschelykheit aangezet, en de wyste onder een oneindig getal van onzachlyke Schyn-Godtvruchtigen hebben zich bespottelyk gemaakt. Eenige hebben gelooft, dat 'er om Godt te dienen vereischt wierd^(a) menschen op een barbaarsche en wreede wyze te dooden. Anderen,^(b) dat men zich verharden moest rondomspringende, stuitende het stof der aarde van zyne borst;^(c) zich wippende en over een vuur slingerende;^(d) houdende zich geduurende eenige uure in verrukking, enz. Men heeft de grondlegging van Tempelen en Kapellen Godtsdienstige eerbewyzing genoemt; insgelyks de plegtigheden van den Godtsdienst; de omgangen, de veelvuldigheit der Kerken. Eindelyk, men heeft gelooft om Godts hulp en vergeeving zyner zonden te verwerven, dat, zoo men 't zeggen mag, vereischt wierd, Hem, door veelvuldige herhaalde uitdrukselen moejelyk te vallen, en door prachtige plegtigheden of ongemeene gebaarden te verblinden, die door quellende en somtydts onverdraaglyke oeffeningen verzelt gingen: maar weinige zyn magtig geweest zich tot de Goddelykheit op te beuren, en de verhindernissen voor te komen die hun door zoo veele onechte oeffeningen daar in weer houden. Dit alles zal ten deele in deeze redeneering blyken.

Wy zullen ons niet ophouden om in deeze verhandeling de oorsprong der woorden te onderzoeken, die de pligt uitdrukken, hoe in alle tyden de menschen gelooft hebben onnalatelyk verpligt te zyn aan eene Goddelykheit, hoedanig die ook zy. 't Is byna noodeloos dat we te kennen geeven, dat aanbidden (adorer) en adorare van ad⁺ en orare komen, als of men zeide: ad os referre manum; bidden, met de handt op den mondt leggende. Wy laaten deeze oorsprongkennis, en veele andere den geenen over wien 't behaagt, om die in hunne verhandelingen in te lyven: maar wy zullen alleen zeggen, dat de menschen ongemeen de woorden vermeerdert hebben, die om de Godtsdienstige bedryven dienen aangemerkt te worden; gelovende, mogelyk, dat het zelve denkbeeldt in hunne gebeden onder verscheiden woorden uitgedrukt, eenige meer onderwerpelyk dan anderen zyn, en altoos van zekere plegtigheden verzelt, die zy oordeelen Godt behaagen moeten, met hun zyne hulpe op een krachtiger wyze tot zich te ttekken.

De Grieken en Romeinen eigenden groote⁺ kracht aan zekere woorden en overgelovige voorschriften, die zy in hunne gebeden invoerden, tot dat zy zich konden dietsmaaken, met behulp van eenige woorden

+ Algemeene buitensporigheden in 't stuk van uitterlyke Godtsdienstplichten aangewezen.

(a) Gelyk de Scyten, Mexicanen, enz.

(b) De Turksche Dervisch.

(c) De Braminen.

(d) Gelyk de Quakers, en die men Pietisten noemt.

+ Van welke bewoordingen men zich heeft bedient.

+ En waar in de kracht weleer bestond.

[p. 2]

door zeldzaame plegtigheden onderschraagt, de Godheit ten hunner gunste te noodzaaken. Wy gelooven wel dat 'er geen Christen is, zoo overgelovig dwaasch, zich in te beelden, dat zyne gebeden een zodanige kracht hebben: maar mogelyk zyn 'er wel eenige onder die zich inbeelden van Godt te verwerven 't geen zy hem afsmeeken, door kracht van veele gelyknamige woorden te gebruiken, en van deeze uitterlyke Godtsdienstigheit verzelt, die de geheele Godtsdienst van ontallyke volkeren uitmaakt.

⁺ Niet zeer moeielyk is 't de oorsprong van 't gebedt na te speuren. Sedert den eersten mensch zondigde, werd hy genoodzaakt de Goddelyke barmhartigheit aan te roepen, en van haar hulpe te verzoeken tegen de quaalen die hem na zyne ongehoorzaamheit te duchten stonden: maar wanneer hy zyne onschult wilde bedekken, zoude hy zich niet konnen van de hulp-aanroeping tot zynen Schepper onthouden, en hem zyne geloften toeëigenen. Dit is de oorsprong^(a) van Abel en Kaïns offerhanden, waar van wy behalven dat, van de verdienste en maniere onkundig zyn; alles 't geen men 'er van zeggen kan, bestaat alleen, om de gewyde Text te volgen, dat Kaïn toen reeds een boos mensch was. Na de doodt van Abel,^(b) en wanneer Seth ter onderscheiding van jaaren, om Godt aan te bidden, gekomen was, begonnen mogelyk de verstandige menschen een soort van Kerk te stichten, en een geregelden Godtsdienst te oeffenen: maar van de maniere van dien zyn we mede onkundig.

Alle menschen zyn geneegen Godt om een zelvige zaak te bidden; niet verwonderenswaardig is 't, dat de voorbeelden hunner⁺ gebeden byna op een uitkomen, of ten minsten in veele zaaken. Zy hebben een zelfde oogmerk, en hunne benoodigtheden zyn overeenkomende: maar naar maate, dat de mensch het waare denkbeeldt van de Godtheit verlooren heeft, en dat hy behaagen schept, Godt, lichaamelyke of zwakke menschelyke hoedanigheden toe te eigenen, zoo heeft hy mede de waare indrukzelen van 't gebedt verlooren. Hy heeft by zynen Godtsdienst het bygeloof gevoegt; hy heeft Godt onder lichaamelyke denkbeelden gedient, en niet meer het vermogen hebbende van hem in den geest te beschouwen, 't zy door hoogmoedt, 't zy door vreeze of zwakheit, schept hy behaagen in zich, hem door afbeeldzels, door standbeelden, enz. te verbeelden, hy offert hem alles 't geen men aan menschen om te bevredigen aanbieden kan, en hy is tot een zodanigen trap van buitensporigheit gekomen, dat hy hem niet meer zonder plegtigheden van eene korte gemaklyke en klaare manier, durft aanspreeken, die te licht van 't volk word verstaan, en hy zelf naaulyks verstaat: Dit is het beginzel en de oorsprong van zoo veele ongemeene plegtigheden, buitensporige Godtsdienstigheden, en van eene oneindige behandelingswyze in de gebeden ingebruik gebragt, die niet dan een bespottelyk uitwerkzel konnen veroorzaaken, wanneerze niet verstaan wierden. Zodanig was de Iopean by de aloude Heidenen, die zy in de gebeden aan Apollo toegewyt, stelden, en die zy niet verstonden, daar van oordeelende zeer verscheidentlyk, waar van zy deeze^(c) twee woorden hebben verklaart.

By de aloude Afgodendienaars gingen de gebeden somtyds den offerhande voor; somtyds volgden die, en men verdeelde ze ook wel in tweën. Blykbaar is 't dat de eerstelingen der menschen, Godt geene bloedige offerhanden deeden, en geene Tempels hebbende: datze hem op 't vlakken veldt, of ieder by zich onder zyn huisgezin, zonder geruchtmaaking, zonder verborgenissen, en zonder eenige menschelyke uitvindingen aanbaden, 't welk vervolgens de Ongodsdienstigheit van eenige, en de schynheiligheit van anderen heeft voortgebragt. Dit gebruik was zeer eenvoudig; men ging hem eerlang in de bosschen dienen, en men bouwde hem daar kapellen. Het stilzwygen werkte een invloedt op de Godsdienstigheit. Men wyde hem de hoogste boomen der bosschen; en men ging tot de heuvelen over. Eindelyk werd den geestelyken dienst op de bergen geoeffent, en naar maate dat men van plaats veranderde, droeg men zorg de Goden ter plaatse te laaten die men verliet. Godt verweet den Jooden deeze Afgodery. Nochtans is 't in de H. Schrift aan te merken, dat de Patriarchen voor de Wet-geving insgelyks omtrent den waaren Godt gehandelt hadden. Na dit alles stak 'er geen ander quaadt in de behandeling deezer Godsdienstigheit, dan de overdragt die men 'er van aan de valsche Godheden deed. De Godvrucht vereischte de stilte en afgetrokkenheit, waar toe de bosschen en velden dienden. De bergen en andere verheven plaatzen, gaven een denkbeeldt

+ Oorsprong van 't Gebedt waar in 't bestondt.

(a) Gen. 4.

(b) Gen. 4. vs. 26.

+ En hoedanig het waare oogmerk verbastert is, waar uit het bygeloof ontsproot.

(c) Eenige hebben die door ἳη παιὰν, genees Poean verklaart; Poean, zegt men, was een van Apollôs bynamen. De andere wierden met deeze twee woorden van verscheiden uitdrukzelen gegeeven, en mogelyk datze die geenen, die de zelve van twee hebreeusche woorden hebben afgeleidt, die Eenige Godt Jehovah enz. beteekenen, veel beeter getroffen hebben, dan de aloude Grieken, en hedendaagsche Vertaalders.

[p. 3]

van de verhevenheit Godts boven ons gestelt; en hierom was 't, mogelyk, dat men volgens Arrianus^(a) Jupiter op de bergen van Bithinië aanbad; doch zonder hem een Tempel toe te wyen, (vermits de onmeetbaarheit Godts) alzo min dan de Sicyoniers Aan eenige hunner Goden deeden. De Geten⁺ en aloude Indianen wyden hun alzo min toe; en wat de aloude Persen aangaat, genoeg is 't bekent, dat zy in hunnen inval in Griekenlandt alle de Tempels die zy'er vonden, verdelgden; begrypende, dat Godt oneindig zynde, niet kon bepaalt worden, nog in een Tempel opgesloten. Deeze Persen vertoonden geen Opperwezen door standbeelden; zy bouwden hem geen Autaar: maar zy offerden hem op verheven plaatzen. Zeker is 't dat de Afgondendiest dezer volkeren veel zuiverder was, dan die van andere Heidenen, en voor al meer van de beuzelingen der bygelovigheden en verdichtzelen der Grieken ontheven. De geleerde Hide gaat veel verder; hy meent in zyne Historie van de aloude Persen, datze zeer lang de waare⁺ Godtsdienst hebben behouden. De Romeinen zelfs, die hunne Goden vervolgens zoo krachtig vermeerderden, datze 'er voor alle behoeftigheden des levens hadden: voor ziekten en gezondheit; voor de keuken en den haart; voor de tafel en 't bedt, enz. zonder te reppen van zoo veel kleine Goden, die zy zich inbeelden het bestier in hunne huwelyken te hebben;^(b) De Romeinen, zeggenwe, hebben 170 jaaren in den dienst van aanbidding der Goden doorgebragt, zonder eenig afbeeldzel daar van te maaken ; en indien dit nu noch in achtgenomen wierd, zegt Varro, zoude de Godsdienstigheit die men hun bewyst, zuiverder en heiliger zyn. Van eenige blykbaarheit is 't dat Numa, insteller van hunnen Godsdienst, veel rechtmatiger denkbeelden van denzelven had, dan de andere Afgodendienaars; en mogelyk heeft hy die uit den oorsprong opgedolven, die noch niet t'eenemaal vernietigt was. De zelve Romeinen van de eerste tyden niet ontaardt, te weeten, van de gewoonte de Goden in de bosschen aan te bidden, en hunne Godsdienstigheit in wouden te oeffenen; daar was 't dat zy de Tempel van Diana Aricina en Iuno Lacinia plaatsten; daar was 't dat men deeze van de Godinne⁺ Pomona zag, in de gedaante en zodanig als Chartari ons die in een afbeeldsel vertoont, 't welk na deeze verhandeling verbeelt word.^† Insgelyks is 't dat heden de Indiaanen hunne Afgoden in velden en bosschen verspreiden. De volkeren van Guinea, en die van 't Eilandt Socotora quyten zich mede van hunnen Godsdienstigen pligt in Bosschaadjes. Zy verkiezen groote holle boomen voor Temples. De Goden der Negers hebben volgens 't bericht van Reizigers geene andere gewyde plaatzen. De Lappen plaatsten hunnen Storjunkare tusschen 't geboomte op de bergen, of in ongenaakbaare toegangen. Eindelyk hebben we mede, volgens de Schriftuur, eenigermaaten deeze Veld-Godsdienstigheit geheiligt, onderstelde dat Godt de Heiligen heeft ingestelt, voor de bescherming van 't Heelal, en dat zy eens daags moeten oordeelen; wy hebben hunne namen in de Bosschen, op Bergen en Rotsen ge-eert.

De Godsdienstigheit dus in woeste en ontoegankelyke plaatsen geweeken zynde, moet noodwendig volgen, dat de menschen, Godsdienstiger dan anderen, de zorg van hun leven ter zyden stellen, met hunner handen arbeidt nalaatig zyn, lui worden en zelfs verwildert wegens de genegentheit der Goden. Maar dit voldoet niet: men geeft een verborgen onzwier aan deeze eenzaame dienstoeffening, en men voegt 'er boetvaardigheden by. Dus is 't dat de Braminen zich gemeenlyk onder de boomen onthouden, gelovende gelyk de aloude Afgodendienaars, dat hunne geestelyke Godsdienst niet byzonder genoeg, noch duister genoeg zoude zyn; zy draagen zorg, dat de ingang hunner Pagoden zeer laag is, en⁺ dat naaulyks het daglicht hunnen Afgodendienst beschynen kan. Zy leeven genoegzaam, (of ten minste een gedeelte van hun) in Bosschen en Woestenyen, om 'er hunne Godsdienstigheit in een elendigen staat te oeffenen, in navolging der aloude Brachmannen en indiaansche Philosofen, die in hunne eenzaamheit de noodigste dingen weigerden; die van Zonnen opgang tot haaren ondergang, zich bezich houden, zegt Augustinus, in 't gestadig beschouwen en zonder ooit de oogen te beweegen, met zich in 't midden van 't brandend zant dan op 't eene en dan op 't andere been staande te houden.⁺ De Turken hebben meede hun deel, in deeze soort van Godsdienstigheit; getuigen zyn de eenzaame leevenswyze van veele

(a) Ook eerde men Jupiter Casius op een berg van dien naam onder de Syriers en Egyptenaaren. Insgelyks werd den zelven Jupiter op eenen berg van Moab aangebeden, Pehor genoemt; want hier om is 't dat men hem Baal-pehor geheeten heeft.

+ Hoe de aloude Persen zich in 't stuk van den Godsdienst gequeeten hebben.

+ Veelheit der Goden krachtig onder de Romeinen toegenomen en waar in die bestond.

(b) By Augustinus van de Stadt Godts 4 b. 31 Hoofdtst, kan men een genoeg uitwydend verhaal van deze kleine Godheden der Romeinen vinden, die zich met alle de bezigheden van 's menschen leven bemoeiden, en zelfs met de tuigwerkkelyste bezigheden.

+ In Boschen en afgezonderde plaatzen den Goden geeert, en welk een gebruik andere volkeren hier van maakten.

† Zie het afbeeldzel. N^o. 1.

+ Het gedrag der Braminen en andere Indiaansche volkeren hier in aangemerkt:

+ Insgelyks dat der Mahometaansche Derwies waar toe mede de Christenen onder voor wendzel van Godvruchtigheit zyn overgegaan.

[p. 4]

hunner Derwies tusschen de steenrotsen en in de Bosschen, zodanig als ons de beruchtste Reizigers verhaalen. De Christenen zelfs voegen zich naar deeze eenzaame en moejelyke Godsdienstigheit. Wy hebben eertyds gehad, en heden noch, Godtvruchtige Kluizenaars, die geen minder strengheit oeffenden dan de Braminen van Indië, en die gewillig uitstaan, alles 't geen het lichaam op de vreemste, pynelykste en wreedste wyze lyden kan. Eindelyk is 't zeker, dat de menschen van alle tyden af, groote geneigtheit hebben gehad hunne Godsdienstigheit in eenzaamheit te oeffenen; gelovende ongetwyfelt aldaar de middelen te ontdekken, van de Godtheit waardiglyker, met minder afwending en meer verborgenheit te dienen: en stellende mogelyk eene eere van in 't gezeldschap der woeste dieren de wanorders af te leggen dan zy die zouden in 't byzyn der menschen konnen vermyden.⁺

Wanneer de Aloude Afgodendienaars in eenige plaats aanquamen, moesten ze een soort van uitstortend gebedt voor de Landt-Goden doen Indien zy reizen wilden, beweezenze hunne huldiging den Goden die zy onderstelden in de plaatsen alwaar hunne reistogt lag, te zullen vinden Faunen, Driaden, Napeen, Grens-Goden, geenen wierden vergeeten: en zelfs was de achting der Romeinen voor de Goden hunner yyanden zoo groot, dat ze, eer zy een stadt belegerden,^(a) Priesters afzonden om hen het van daar vertrekken af te smeeken, duchtende de Plaats niet te zullen veroveren, indien de Goden sterker waren, of zy waren genoodzaakt deezen Goden gevangen te neemen, zoo zy overwonnen wierden. In buitengewoone benoodigtheden van den staat, offerde men zich voor 't Vaderlandt op, zulks men de toorn der Goden bevredigde door de gewillige doodt van iemandt voor al den volke. Veele volkeren hebben menschen offeringen gedaan, en dusdanig dienden de Amommiten den Moloch, de Karthaginenzen Saturnus, en de Taurische Scyten Diana. Deeze handeling van Godsdienst is noch heden by verscheiden Amerikaansche volkeren in gebruik. De Mexikanen hebben die tot der Spanjaarden komst in de Nieuwe Waereldt geoeffent. Maar min wreeder volkeren vergenoegden zich eereertydts met eenige inkerving en geesseling om de vergramde Goden te bevredigen; en men ziet onder ons noch overblyfselen van deese bloedige Godsdienstigheit. De boetdoende Christenen geesselen, kerven en reiten zich het vleesch op in hunne omgangen, om over zich de Goddelyke barmhartigheit te verwerven; en men doet somtydts deeze Godvruchtige omgangen in een tydt van rampspoedt, om den bystant Godts en der Heiligen af te smeeken, bestemt om beschermers van onze Staten te zyn.

De menschen allenks beschaafder geworden,⁺ stichtte men steden: de Godsdienstigheit werd yverigeren uit de velden in de steden overgebragt. Wy hebben gezegt dat de Persen geloofden dat het Opper-Wezen in geen enge paalen van eenen Tempel konde ingesloten worden: Nochtans was 't nu volstrekt noodig, die, om 't gemakshalven van den tempeldienst, hem ter eere en voor den Godtsdienst te bouwen Het scheen zelfs dat de ontsteeken yver en de Godvruchtigheit, zich in deeze Geestelyke plaats vestigde. Godt was voorzitter in deeze vergaderingen aldaar gehouden. De minst verlichte Heidenen hebben 't gelooft; en dit is 't geen Godt te kennen geeft: ik zal zyn, zegt hy, in 't midden van drie of vier persoonen in mynen naam vergaadert. De Grieken en Romeinen⁺ baden hunne Goden in Tempels aan. De gansche Oudheit getuigt het: maar onder 't voorwendzel van Godtsdienst sloop 'er de ongemaniertheit eerlang in, en werd eindelyk byna een geloofs handeling in den dienst veeler Godheden. Bacchus, Saturnus, Adonis, Pan, Flora, Priapus en Venus, werden 'er op eene ongeregelde wyze en zedeloos gedient. De vrouwen lieten zich te Babilon ter eere van deeze laatste Godheit voor hoeren gebruiken, die men onder den naam van Mylitta eerde;^(a) en de nachtgeheimenissen van Ceres werden van eerlosheit verzelt. Het Christendom gedoogt wel niet zodanige verfoeielykheden: maar daar zyn 'er die in de Kerken, noch eenige geneugten, minneryen en diergelyke bedryven oeffenen; men houd 'er niet al te eerbaare byeenkomsten; en de Godsdienstigheden der Bedevaarten, hedendaagsche gebeden enz: zyn zeer dikmaals tot andere zaaken geschikt dan tot den Godtsdienst.

Hoe 't ook zyn mag, de Godtsdienstige⁺ eerbewyzing in Tempelen opgesloten zynde, werd 'er noodwendig vereischt Bedienaars der Godheit aan te stellen. Godt was zelfs de insteller der geenen die in den waaren Godtsdienst moest gedient worden. De menschen stelden de valsche dienst in. In 't een en 't ander vermeerderder d'oneindige menschelyke inzichten. Dit is de oorsprong van zoo veele onnutte bedienden, die door den Autaardienst leeven. De waare Godtsdienst werd allenks min geestelyk: maar meer in pleg-

+ Zeldzaam gedrag eeniger Aloude Afgodendienaars en waar in dit bestondt.

(a) Coram obsessa urbe Sacerdotes Deos evocabant &c. Zie Brouerius de Veterum ac recent. Adorationibus.

+ Tempelen te bouwen in gebruik gebragt.

+ En hoe zich de Grieken en Romeinen hier in queeten.

(a) Vid. Castell. & alios de Festis Graec. in Thesmoph. Muliebre, pudendum colebatur.

+ Tempel Bedienaars ingestelt, en wat daar op is gevoglt.

[p. 5]

tigheden uitgebreidt; de valsche dienst werd vol van geheimenissen en styfzinniger. De Priesters vonden het geheim den menschen hunne oeffening te verhinderen, ten zy men te vooren met hun raadpleegde. Zy deeden alle middelen van gemoedsneigingen van hun afhangen, zy bestierden de geslepenheden, en wisten zich der Vorsten hoven zelfs meester te maaken. Zy doemdenze eindelyk ter genegenheit Godts. Dusdanig heeft altoos het gezag der Geestelyken in alle Godsdiensten geweest.^* Immers is ons het vermogen der Wicchelaaren, Waarzeggeren en Priesteren by de Grieken en Romeinen, de Wyzen by de Persen, de Druiden by de Gallen, de Barden by de Celten en Britten niet onbekent. Tegenwoordig word de Waereldt dus byna noch bestiert. De Mufti en de Geleerden van de Mahometaansche Wet zyn dikwils de beweegraderen der beraadslagingen van den Divan. De bewoonders van Amerika, Afrika, d'Oost-Indiën enz: doen niets zonder raadvraaging by hunne Priesters en Geestelyken. Onnoodig is 't voorbeelden by te brengen van 't geene onder ons omgaat.

Laat ons kortelyk verhaalen alles 't geen de menschen te werk hebben gestelt, ter eere van de Godheit in hunne Godtsdienstige eerbewyzing. De Romeinen begroetten des morgens de Goden. Men eerde hun door loftuitingen op feestdagen, en andere plegtelyke gelegentheden volgens deezen last, (de Wet van 12 Tafelen zag 'er uitdrukkelyk op) dat men de Goden, die men altoos voor zodanige erkent had, eeren moest, en de menschen wier verdienste hen in den hemel had doen plaatsen, als Hercules, AEsculaap, Castor en Pollux enz: Dat men de Kapellen ter eere van deugdzaame mannen inwyde, waar aan men de Vergoding schuldig was. Men nam in tyden van behoefte toevlucht tot hun: men vierde dagen van boete, gelyk noch heden geschiedt. Men stelde^(a) blootvoets omgangen aan enz: De aloude Germannen of Duitsen offerden alle donderdagen voor hunnen Godt Thor, zulks hy de donder van hun afweerde, insgelyks hagel en blixem.^(b) De geloften werden in gebruik gebragt, om de Goden eenigermaaten aan hun te verbinden, en in hunne belange te stellen door gunstige voorslagen die men hun voordroeg^(c) De voorwaardens die men met hun in deeze gelegenheit aanging, werden in hunne Tempels gebragt, en voor de voeten hunner Stantbeelden gelegt. Wanneer men de gunst die men van de Goden verzocht, verkreegen had, was het tydt zyne gelofte te voldoen, en men scheurde de voorwaarde, 't welk voor een quytschelding verstrekte.

Wat de gebeden aangaat, Jesus Christus verbied zyne Discipelen die door herhaalingen⁺ uit te breiden. Zeker is 't dat de herhaaling van een zelfde zaak in 't gebedt geen werkdaadt van den yver, noch van de achting is. Waarschynlyk waren deeze der Afgodendienaren lang genoeg: maar vermoedelyk zyn de Christenen tot dezen misslag vervallen. Zich zynen pligt te achten, vyftigmaal de zelfde gebeden in een bepaalden tydt op te zeggen, schynt ons, geen meer uitwerking by Godt te zullen doen, dan of men door eigen hoofdigheit een gevolg van vyftig afschriften van 't zelfde versoekschrift voor had aan zynen Vorst over te geeven.^(d) De Turken hebben onder hun zekere Godsdienstigheden die de herhaaling van den naame Godts met een zekere snelheit verpligt zyn, en die veeler een dwaasheit dan Godsdienstigheit behelst. De Alouden hadden veel met het getal van drie in hunne gebeden op;^(e) (Wy zullen 'er heir eenige voorbeelden van geeven.) Zy geloofden dat hunne Goden behaagen schepten in 't ontfangen van veele tytels en verscheiden bynaamen, om daar door de uitgestrektheit van hun vermogen te kennen te geeven; en beducht zynde hun eenigen^(f) onaangenaamen naam te geeven, waren ze bezorgt deeze toeëigeningen van een verzachtende uitdrukking te doen verzellen: maar dit behelsde noch de gansche plegtigheit van 't gebedt niet. Wanneer zy het met een verheven stem deeden, stelden het een^(g) Bedienaar der Goden den volke op, die niet deeden dan het met de zelfde woorden te herhaalen. Dit word noch heden

* De Priesters by de Allemannen vonnisden over 't leven der strafwaardige misdaden. Veele volkeren hadden eertyds hunne Priesters voor Koningen erkent. In de Oost en West- Indiën, China, Japan enz: hebben de Priesters en Geestelyken een onbepaalde magt. De menschen zyn 'er zodanig opgestelt, dat men noodwendig de Priesters eeren moet, indien men begeert dat de Godtsdienst zyne waardigheit behoude. Het geschil zoude zyn om de Juiste paalen aan deeze eerbewyzing te stellen, wilde men niet in de buitenspoorigheit der geenen vervallen, die zich blindelings aan de driften der Priesteren overgeeven.

(a) Nudipedalia. Vid. Tertull. Apolog.

(b) Vid: Olaus Histor.

(c) Vota concepta Tabellis inscribebant.... ita conscripta Signabant... obsignata Affigebant Deomum Status.... Voti compotes, facti Tabellas Solvebant, id est laterabant. Brouerius, de Adorationibus.

+ Lange gebedeon ingestelt, en eenige byzonderheden daar in aangemerkt.

(d) Vid: Thevenot.

(e) Par ex: zegt Horatius tot Diana: quae laborantes utero puellas ter vocata audis. Tibulle. Ter cane, ter dictis despue carminibus. Ovidius. Ter tollit in AEthera palmas.

(f) qu quo nomine, quoquo ritu, quaqua facie te fas est invocare; als mede Sive Dea, Sive Deus es: durvende niet zeggen van welke Sexe de Godt was die zy aanbaden.

(g) Praeco, Ιιροϰηρυϕ.

[p. 6]

in de Roomsche en Engelsche Kerke, als ook by de Turken onderhouden. Wy zullen hier geen gewag maaken van de binnensmonds gebeden in de openbaare vergaderingen, noch^(a) plaatsen gemeenlyk aan dit Godvruchtig gebruik by de Alouden en hedendaagschen gewyt. Ieder Godtsdienst heeft de zyne: en zelf zoude het onmogelyk zyn alles aan te merken, ten minsten wanneer men de onorde en heerschloosheit in den Godtsdienst wilde invoeren.

Wy hebben gezegt dat de Romeinen 's morgens hunne Goden begroetten. Byna hebben alle volkeren der Waereldt, zelfs de allerwoeste van aart, deeze gewoonte. Met het opkomen van den dageraat, zongen de Wyzen der Pesen lofzangen ter eere hunner Goden, en begroetten de opgaande zon, dit vuur, 't geen zy als een eeuwige Oorsprong beschouwden. De Aloude Tartaren maakten mede een aanvang van den dag door aanbidding van de zon, en zy offerden haar 's morgens de eerstelingen van hunne spys en drank: maar de Afgodendienaars die Godvruchtig waren, bepaalden hunne Godsdienstigheit des morgens niet; Alle de uuren van den dag waren bequaam een zodanige pligt te oeffenen: Insgelyks de Avondt-uuren, gelyk die van 's morgens waren den Goden toegewyt; zonder van zoo veele offerhanden, plegtigheden, en nachtelyke gebeden by de Heidenen in gebruik, te melden. De Mahometanen bidden vyfmaal des daags, en om een gelovig Musulman te zyn, moet hy dit gebruik naaukeurig waarneemen. Zy verbeelden in deeze Godtvruchtigheit een zodanig zedig en ingetogen gelaat, dat 'er gene nederiger onderwerping te verbeelden is. De^(b) Jooden en^(c) Christenen oeffenen mede hunne uuren voor het openbaar gebruik des gebedts, en om de Godheit eerbewyzingen te doen. Wy zullen nu aanmerken 't geen de menschen noodig geoordeelt hebben, om Godt zuiverlyk te dienen, dat dit worde ingestelt, en wat zy gelooft hebben, dat het Opper-Wezen van hun ter dezer gelegentheit konde afeisschen.

Bekent is 't dat het Joodsche volk geheiligt heeft, en noch heden den Zaturdag heiligt om in hunne Godtsdienstigheden met eene naaukeurigheit bezig te zyn, die byna tot een kinderachtigheit overgaat. Behalven dat hebben de Jooden plegtelyke dagen ingestelt om de gedachtenis te onderhouden, wegens de weldaaden die Godt⁺ hun heeft gedaan. De Christenen hebben in de plaats van Zaturdag, den Zondag ingestelt, en onderhouden het Paasch en Pinxterfeest der Jooden ter gedachtenisse van Jesus Christus, als Insteller van hun Christendom. Vervolgens hebbenze dagen ter eere van zyne Apostelen ingewyt. Eindelyk heeft men ter liefde van de Heiligen de Feesten zodanig vermeenigvuldigt, zulks ieder dag van 't jaar zynen Voorzitter heeft.^(d) Indien men dan deeze Hemelsche Hierarchie volgens haare verdiensten dienen wilde, zoude men verplicht zyn, zyn leven in een volmaakte afscheiding van alle waereldsche bezigheden te moeten doorbrengen: maar de Koomsche Kerk heeft 'er wyschelyk in voorzien, en het meerendeel der Protestantsche Christenen, hebben in hunne Reformatie niet dan vier plegtelyke Feesten, te weeten, 't Kersfeest, Paasche, Hemelvaartsdag en Pinxter behouden.

De Heidenen hebben mede hunnen Go-

(a) Deeze gemeene plaatsen en geloofs onderwyzingen zyn den volke voor al noodig, die gene bequaamheit genoeg hebben hunnen Godtsdienst zonder zodanige hulpmiddelen te begrypen. Indien in 't Christendom de eerbiedenis voor deeze voorschriften tot bygelovigheit zyn voortgesproten, is zekerlyk de schuldt aan den Insteller niet te wyten. Klein gebefde mannen zyn 'er die hier toe gelegenheit gegeeven hebben. Mogelyk heeft 'er zich eenig belang mede vermengt; want te meer den mensch onkundig is, te meer de Leeraar van 't geweeten als Leider geeert word. De onweetenheit is een moeder die mildelyk een goedt getal luye kinderen voedt. Wat de Godtsdienst des huisgezins aangaat; (het eerwaardig Orakel van Delphos den Athenienzen aanbevolen om de gewoontens hunner Voorvaderen te volgen: zie Cicero de Legibus) men kent lieden, die, van alle de drukken der Psalmen Davids door Clement Marot en Theodorus Beza in rym gestelt, deeze verkiezen, waar in men als gehelligt heeft, de woorden zeer volmaaktelyk in 't oud Gallisch uitgedrukt; zulks men die in de taale hunner over oudt Grootvaderen zingen kan, en eene heilige duisterheit in de Godtsvrucht hunnes huisgezins vereeuwigen.

(b) De schryver A. Ross vertelt in zyne Waerelds Godtsdiensten van veele gebruiken die de Jooden in 't gebedt waarneemen; by voorbeeldt, hy zegt, dat zy opgeschort zynde, bidden, het gezicht naar den Tempel gewend, en de handen op 't hart gelegt; dat zy biddende niet mogen rispen, noch winden lozen, noch zich laaten afleiden, wanneerze schoon geduurende hun gebedt in gevaar stonden van door een fenynig dier gebeten te worden enz. De Jooden gaan driemaal 's daags om te bidden. Zie P: Simon in zyne eerste Verhandeling over de plegtigheden der Jooden.

(c) De Roomsgezinden hebben Canoniale uuren om te bidden. In eenige Protestante Staten, gaat men eens daags tot het gebedt; in andere staat het ter keure van den Godtvruchtigen. Kortom, ongelukkig is hy die Godt op een onbehoorlyke wyze bidt. Een goed Christen heeft het voor zyn eerste onderwerp. De Casuisten hebben alle de gelegenheden onderzocht, wanneer het gebedt moet gedaan worden. Zy doen 'er deezen vragen op: by voorbeeldt, of het geoorloft is Godt te looven, Psalmen te zingen enz: wanneer men met de voortteeling bezig is? of wanneer de natuur vereischt zyn gevoeg te doen?

+ Plechtelyke dagen van Godsdienstigheit in gestelt.

(d) Men vermoed wel, dat Godt noch zyne Heiligen, over de Godtvruchtigheit deezer dagen geen genoegen konnen vatten, die niet dan in pracht, vermaak en ydelheit worden doorgebragt, wat de geestelykheit in deeze dagen betreft, by eenige Christenen worden noodeloose Kerkplichten met de Godtvruchtigheit gepaart. De Godtsvrucht word 'er niet opgewekt, dan in gemeene plaatsen, en met groote gebaarmaaking.

[p. 7]

den plegtelyke dagen toegewyt, waar op hun niet geoorloft was te arbeiden.^(a) De Grieken bevestigden door een wet de heiliging deezer dagen. Men geloofde dat de arbeidt het Feest verontheiligde, en om dit toeval voor te komen, liet men by de Romeinen door een Heraut uitroepen, dat een ieder zynen arbeidt te staaken had; want, indien de Offerpriester^(b) geduurende de offerhande gewaar wierde, dat iemandt arbeide, zou⁺ de plegtigheit ontheiligt zyn geweest. Men staakte als dan ter eere der Goden alle geschillen en twistzaaken; maar na het Feest was 't weder geoorloft en de gedingen hadden weder hunnen gang. Den ongewyden was 't verboden de handt aan deeze geheiligde plegtigheden te slaan.^(c) Den Omstanders was een geestelyk stilzwygen opgelegt; beducht zynde, dat hun, spreekende, eenig woordt ontvallen mogt van een moeielyken uitslag. En dat men dan niet geloofde, dat de Godsdienstigheit wezentlyk was. 't Was eene stilte van plegtgebaarde, die mogelyk allenks by eenige weder in Godtvruchtigheit overging; want men bevroede wel dat het volk geduurende de plegtigheit deezer geheimenisse, een waare Godvruchtige aandagt had, en dat de gewoonte eindelyk in vervolg van tydt de harten aan den Godtsdienst verbondt. Hoe het ook zyn mag,^(d) de stilte in de Tempels en by de Autaren, terwyl men den Goddelyken Dienst verrichte, is altoos aangemerkt als het grootste merkteken van achting die men aan Godt schuldig is. Eveneens is 't met de zuiverheit van 't gewisse gelegen. Een mensch van misdaaden bezoetelt kan aan geene Godhiet aangenaam zyn. 't Was dan noodzaakelyk, dat men hem van zynen eerdienst^(e) met uitdrukkelyke woorden weerde: en indien dit in 't Heidendom geoeffent weird, heeft men krachtiger reden dit gebruik in 't Christendom te bevestigen, De bediening van 't Sakrament van 't H. Avondmaal word den Christenen, die een schandelyk leven lyden, geweert, men vermaant hen tot boete, verkondigt hen de oordeelen Godts: en indien ze in weerwil deezer aankondiging zich niet bekeeren, worden ze van de Kerk in den ban gedaan.

Door de aanroeping van^† Janus was 't, dat de Romeinen hunne openbaare Godsdienstigheit begonnen. Men geeft 'er bewyzen⁺ van in de^(f) aanmerkingen. Veele andere plegtgebruiken waren 'er die men kan naslaan by de Schryvers daar van handelende. De Romeinen geloofden Janus hunnen inleider by de Goden te zyn, en dat hy als de overbrenger hunner gebeden en hunnen voorspraak was. Men meende ook, dat hy de eerste insteller van den eerdienst der Goden, van hunne Tempels en

(a) Lex apud Athenienses jubebat, ut Sacra Diis rite fierent, non avocato ad alias curas animo. Vide Bronërius de adorationibus & legem apud S. Petitum de Legibus Atticis.

(b) A Flaminibus proemittebantur qui denuntiarent opificibus, manus abstinerent ab opere, ne, si vidisset Sacerdos facientem opus, Sacra polluerentur. Festus.

+ En hoedanig men zich in 't oeffenen van dezelven gedroeg

(c) De handeling der Grieken was: favens esto omnis populus: die der Romeinen, favete linquis. Ut rite peragi possit Sacrum, nulla mala voce obstrepente, imperatur silentium, zegt Seneca.

(d) De Imans maanen de Mahometanen zorgvuldig het zwygen aan, en om aandachtig in den gebeden te zyn.

(e) Procul este Prophani, Omnis praefatio sacrorum eos quibus non sunt purae manus Sacris arcet. Tit. Livius.

† [Over de oorsprong van Janus is men in de woordkennis onder de geleerden niet eens; eenige leiden het woordt van 't Latynsch werk woordt Ire (gaan) of van een der onbepaalde tyden Eundo af, als of men Eanus zeide, naardien deeze God een uitvoerder van den aanvang aller bedryven en onderneemingen was. Men eigende hem de inleiding der gebeden toe, aan andere Goden gedaan; en nademaal de deuren der gebouwen den ingang naar de binnen vertrekken opende, zoo wierden ze Januae van Janus genoemt, vermits men hem die toewyde. Vossius zegt onder andere, dat het woordt Janus van 't Hebreeusch Jain schynt af te komen.
De oorsprong van deezen Janus is niet min in geschil; eenige willen dat Janus te gelyk de Waereldt en de Zon beteekent: andere vergelyken hem by Ogyges die Thebe meer dan vyftien hondert jaaren voor de stichting van Rome bouwde. Daar zyn 'er, gelyk Ovidius, die Janus met Noach vermengen. Zy geeven hem de eer de aanvang der Waereldt te zyn, en de eenigste die de aloude en nieuwe Waereldt voor den zondtvloedt heeft beschouwt. Insgelyks word 'er gezegt, dat Noach onder zyne zoonen na den zondvloedt de Landen verdeelende, Europe aan zynen zoon Japhet gaf, en dat Japhet, Janus werd genoemt, die Italië bevolkte alwaar hy veele noodige dingen voor 's menschen onderhoudt uitvond. Fabius Pictor bericht, dat hy den Toskaners de wyngaardt-queekery, het graan zaayen en 't broodt bakken leerde: insgelyks den Goden Tempelen te bouwen en Autaren op te rechten.
Men wyde hem mede het bemuuren der steden toe; want Romulus zyne Stadt willende bouwen, liet zich van de Toskaners in alle de omstandigheden onderwyzen, die zy van Janus over dit onderwerp geleert hadden. Hy stelde de eerste gebruikelykheden der gebeden den Goden ter eere in; en hierom was 't dat men hem de voorbereidzelen der offerhanden toe-eigende, en hem eerst aanriep, als zynde den geenen die de gebeden der Goden voordroeg. Men gaf hem Vesta tot een Vrouwe, die het gewyde vuur uitvond, 't welk onder bewaaring van zekere maagden wierd vertrouwt, die men naar den naam van Vesta haare grondlegster, Vestalen noemde. Danet. Dict. Antiq. Romanarum.]

+ Hoe de Romeinen Janus en Vesta in hunne eerdienst der Goden hebben aangemerkt.

(f) Te primum pia thura rogant, te vota salutant, zegt Martial tot Janus, en Ovidius, Jane, tibi primum thura merumque sero. Een Romeinsch gebedt bewyst het mede, 't is uit Titus Livius getrokken Jane, Jupiter, Mars Pater, Quirinus, Bellona, Lares, divi novensiles, Dei indigstes, Divi, quorum est poteslas nostrorum hostiumque, Deique Manes, vos precor, veneror, veniam peto feroque, uti Pop. R. Quirit vim victoriamque prosperitis.

[p. 8]

Autaren was.^† Vesta bewerkte de opsluiting van de Godsdienstigheit. Zy was het zinnebeeldt van den Godsdienst, de bewaarster van 't gewyde vuur, de bezitster der geheimenissen; rerum custos intimarum, zegt Cicero. Genoegzaam was 't door deeze Godheit te eindigen. Nochtans begonnen de Grieken in tegendeel, door deeze Vesta hunne Godsdienstigheit, en men kan 'er eenige bewyzen van in^(a) de merkteeken zien. Dus is 't dat het vuur 't eerste onderwerp der gebeden der aloude Persen was.

De Onderhandeling van 't Huwelyk weerde men van de Autaren der Joden. Veele plaatsen der aloude Schryveren bewyzen het. Insgelyks was 't by de Jooden⁺ in gebruik. Deeze merkten alle lichaamelyke besmetting als strafwaardig aan, doch vooral de onzuiverheit der vrouwen, of deeze die men met haar overeenquam. De Godtsdienst der Brachmannen noodzaakte hen de kuisheit in acht te neemen, die zy volgens bericht der Reizigers genoegzaam verwaarloosden, zulks men hen als de grootste Schynheiligen der waereldt afschildert Men verzekert dat de Samaritanen geduurende den Sabbat niet by hunne vrouwen slaapen. Ook zyn de Mahometanen zeer strenge acht-geevers van alles wat des lichaams zuiverheit betreft. Zy onthouden zich niet alleen in tyde hunner Godsdienstigheit van vrouwen: maar zelfs hebbenze verscheiden afwasschingen, die zy min of meer verrigten naar maate zy zich bezoedelt hebben. Indien we Gregorius de Groote geloof geeven, mag een man die met zyn vrouw te doen heeft gehadt, in de Kerk niet komen, om de achting die men Gode schuldig is niet te kort te doen. Nochtans is 't te vormoeden, dat Gregorius niet ongevoeglyk vond, dat men ten dien opzichte de Christenen op betuiging hunner gewisse ontsloeg. De Roomschgezinden doen hunne Priesters de ongehuwde staat handhaven, en de regel van hun ampt verwyst hen een^(b) geduurige zuiverheit te onderhouden. Maar deeze onthouding, (men gedooge ons dit te zeggen) was 't niet allen 't geen men eertyds hun voorschreef. De aloude Egiptische Priesters onthielden zich van den wyn en van^(c) vrouwen; de Joodsche Priesters van allen sterken drank. De Priesters van^* Isis en^§ Cybele onthielden zich van zekere spyze: maar de Geestelykheit van 't Heidendom in 't algemeen, nam het vasten, en de onthouding by eenige Godsdienstige gelegenheden waar. Men verbond zich noch

† [Volgens Apollodorus en den Siciliaanschen Diodoor was Vesta de dochter van Saturnus en de Godinne Ops; volgens Ennius, de vrouw van Uranus vader van Saturnus; en naar de meening van Fabius Fictor de vrouw van Janus. Sanchoniathon noemt haar de Aarde. Ovidius zegt, dat ze uit Saturnus en Rhea gebooren zynde, altoos maagdt en ovruchtbaar bleef, gelyk het vuur zuiver en onvruchtbaar is. Deeze Dichter voegt 'er by, dat het eeuwigduurend vuur het waare afbeeldzel van Vesta was. Eenige leiden de naam van 't Hebreeusch woordt שא, Esch 't welke vuur beteekent af. De eerdienst deezer Godinne was lang voor de grondlegging van Rome ingevoert. Koning Numa bouwde haar een Tempel, alwaar men altoos het gewyde vuur als een onderpandt van 't Roomsche Ryk bewaaren moest, wier bewaaring de Vestaalsche Maagden, op geen Autaar: maar in aarde vaten in de lucht hangende, was aanvertrouwt. Ovid. Val. Map. l. 1. & 4. Plutarchus.]

(a) Pausanias. Sacrificant Vestae primum, tum Secundo loco Jovi Olympio. Porphyrius, â Vesta coelestium Deorum Sacra primum auspicati.

+ Met welk een naaukeurigheit de onbesmette zuiver heit onder der volkeren Godsdienstplichten wierd in achtgenomen.

(b) Een onverdraaglyken last! wier gewigt de Reformatie der Protestanten niet onbekent is. Hunne Leeraars begeeven zich in 't huwelyk, en de Godtsdienst is 'er niet slimmer om, alhoewel men meent dat het huwelyk en de huiszorg van een huisgezin den Priester van de bezorging der Kerke doet afleiden. Maar de Geestelyken het huwelyken verboden zynde, hebben zomtyds hunne minnaressen, waar mede zy niet min belemmert dan met een vrouw zyn.

(c) Zy onthouden zich van vleesch en wyn; om te beter de driften der begeerlykheit te wederstaan. De Priesters van Ceres onthielden zich mede van vleesch te eeten, en 't was een der drie geboden die Triptolemeus hun gaf.

* [Niet t'eenemaal verwerpelyk is 't 't welk Vossius van den oorsprong des woordts Isis zegt, nademaal hy het van 't Hebreeusch woordt Ir of Hir afleidt, een Engel of Gezant betekenende. By de Grieken word Isis mede Ceres genoemt, over zulks zy het graangewas heeft voortgeplant; waarom men haar met een krans van korenairen afmaalde. De Egiptenaren beelden haar met veele borsten af, om daar door de vruchtbaarheit der aarde aan te wyzen. In haaren Tempel liet men allerlei ontucht toe. Haare Priesters, die men Isiacos noemde, leiden haar op eenen Ezel gezet, in de Stadt om, inzamelende op deeze wyze eenige beedelpenningen, onder het geklater van Sisters of Rateltuigen, en stelden zich zoo onzinnig aan, datze zich op 't nakend lichaam met messen en priemen quetsten. Men eerde haar niet alleen in Egypte: maar voerde ook haar ter eere een plegtelyken dienst te Rome in, Plutarchus, Heorodot, Apuleus Pistiscus.]

§ [Onder de namen Ops, Rhea en Tellus word Cybele verstaan, men acht haar de Gemalin van Saturnus te zyn geweest, die men vervolgens onder het getal der Godinnen stelde. Ook noemde man haar Maja 't welk moeder of voedster beteekent; welk woordt nochtans by de Grieken en Latynen gemeen is: maar waarschynlyk is den oorsprong Grieksch. De Romeinen eerden haar als Aarde onder den naam van Tellus en Tellumo, waar van Tellus vrouwelyk en Tellumo mannelyk was, over zulks zy zoo wel een God als Goddin verbeelde. Augustinus brengt uit Varro by, dat haare benaming een dubbele kracht had; Tellumo werdze genoemt door de mannelyke kracht om zaden voort te brengen, en Tellus om die te ontfangen en voort te queeken. In Phrygië was 't alwaar zy ongemeen wierd ge-eert. Haare Priesters noemde men Dactylen, Cureten en Coribanien zich onder den Godtsdienst onzinnig aanstelden, en schreuwende onder een groot gestommel en geraas van Cymbalen, Sisters en andere Speeltuigen naar boschwaarts liepen. By de Romeinen werdenze Galli genoemt, vermits het gesneedenen waren. Gyraldus Synt, Pitiscus.]

[p. 9]

van bezorgtheden des levens over de openbaare meewaardigheit ter eere eeniger Goden te ontslaan, en men onderworp zich eene gewillige armoede: gelyk die der Bedienaren van Cybele, de Moeder der Goden was. Zy droegen^(a) de beelden der Goden Godsdienstelyk door de straaten, en van Landschap tot Landschap om. Deeze beelden troffen het hart der Godvruchtige Heidenen, en verschaften mildelyk den Heiligen Pellegrims deezer Godesse, 't geen hen hunne elende der armoede verdraagelyk maakte.

Men zou van veelerlei onzuiverheden, door de droomen veroorzaakt, konnen handelen. In de Kikvorschen van Aristophanes eischt men water om zich van een verdrietigen droom te wasschen. Een zeker getal dagen wierden 'er vereischt om de zuiverheit weder te verkrygen: somtyds tien^(b) en ook wel dertig. De Wet der Jooden heeft zeven dagen van zuivering den man voorgeschreeven die Seminifluus was, en ook aan de vrouw die haare maandstonde hadde gehadt; drie en dertig, indien zy van een knechtje in 't kraambedt lag, en zes en zestig die een dochter baarde. By de aloude Afgodendienaars mogt die geen die een moordt of eenige andere geweldpleging begaan had, geene Autaren genaaken, zonder zich te hebben^(c) gewasschen. De Christenen bevelen de Boete in diergelyken gevalle. Eindelyk alle strafwaardige misdaaden, van welk een aart die mogten zyn, en hunnen oorsprong in de onreinigheit des lichaams bestond, of in de onzuiverheit der ziele, waren voor de Godheit onbehaaglyk geacht, en verwyderden de geheimenissen van den Godsdienst. De Lykpligten waren het zelfde onderhevig. Onder de Jooden zyn die geenen besmet die een dood lichaam hebben aangeraakt; en de^(d) Grieken hingen het hair van den verstorvenen aan de deur van den huize, zulks men zich, ingaande, voor de besmetting te wachten had.

De zuivering des lichaams, hoe moeielyk⁺ die viel, was echter veel lichter dan die van de ziel. De verbeelding van de zelve moest men bewaaren, en dit is 't geen het gebruik van 't Wywater der Heidenen deed instellen, 't geen de Christelyke Godtsdienst vervolgens heeft afgeschaft, om hun Gezegent of Wywater in te voeren. De Priesters en 't volk namen van dit Wywater, wanneer ze in den Tempel om te offeren gingen. Deeze onder de Christenen die het gebruik van 't Gezegent-of Wywater onderhouden hebben, schryven het veele hoedanigheden toe, die zeldzaame mirakelen veroorzaaken. Wy zullen 'er een van toe-eigenen 't welk men niet zou konnen betwisten: Dit is, den Christenen te doen herdenken dat zy zich niet behooren voor Godt voor te stellen zonder een zuiver gewisse te hebben, en dat zonder dit, de besprenging van 't Wywater, hoe Godsdienstiglyk het ook ontfangen zy,^(e) niet dan den uiterlyken mensch treffen kan. De Heidensche Godvruchtigheit, zoo schroomelyk over het gebruik van 't water in den Godsdienst, bepaalde niet uitdrukkelyk of men zich van Fontien- of Zeewater enz: bedienen moest.^(f) Dus had men vryheit zich van 't geene hun best behaagde te bedienen. Het Zeewater was nochtans in deeze gelegenheit zeer geacht; en eertyds lokte het een groot getal Godvruchtigen aan de Oevers der Zee. Vond men zich van eenig misdryf bezoetelt, men had niet te doen dan zich in Zee te dompelen, en zyn gebedt ter plaatse van de zuivering te verrichten. Hoe het ook zyn mogt, men moest zich in bronwater wasschen; en vermits het vereischt wierd zich dikmaals te wasschen, hadden de Priesters van 't aloude Egipte deeze voorzorge, Tempels en Kapellen aan de boorden van den Nyl te bouwen. De India-

(a) Het blykt dat de menschen vermakelyk genoeg leefden toen men zich onderling van een zeker getal van Godvruchtelingen ontsloeg, die men byna den naam van 't lichaam der gematigde Godtvruchtigen zoude konnen noemen. Deeze Godvruchtigen deeden gelofte van zuiverheit, onthouding, afzondering, en allenks bevonden ze zich in 't midden van hunne eenzamheit, ryker, beter onderhouden, en verquistender, dan alle andere menschen. De Waereldlingen, aan wien de bezigheden en vermaaken den tyd: niet toelaaten om Godt te bidden, zyn vergenoegt menschen te vinden die op zich neemen voor hen te bidden en hun wegens Godt de vergiffenisse verzeekeren, zonder dat het den eersten iets kost dan geldt en eenige kerk-pligten waar te neemen.

(b) Vid: Festus. Denariae, zegt hy, vel tricenariae Ceremoniae, quibus Sacra adituris decem continuis diebus, vel triginta, certis quibusdam rebus carendum erat.

(c) Men spreekt hier niet dan van geweldenary, waar van de kennisse der rechteren ongeoorloft is, 't zy wegens de waarde der misdaadt, of byzondere oorzaaken. Het gebruik van 't water ging in deeze gelegenheit niet altoos by de Heidenen in zwang. Ovidius heeft dit met reden in zyne Feestdagen gelaakt.

(d) Vid: Eurip. In den aanvang van zyn Alceste. Ook hieldenze altoos aan de deur water gereed, om 'er het doode lichaam te wasschen.

+ Het gebruik van 't Wywater ingevoert, en waar toe dienstig.

(e) Een schoone Spreuk vind men hier over by Lactancius.... Flagitiis omnibus inquinati veniunt ad precandum, & se piè sacrificasse opinantur, si cutem laverint, tanquam libidines intra pectus inclusas ulli amnes abluant, aut ulla mania purificent.

(f) Men kan over deeze stoffe Lomejerus de Lustrationibus Veterum nazien. De Indianen hebben mede hun Wywater. Zy gieten het 's morgens naaukeurig voor hunne huizen met koepis uit, en meenen zich door dit middel de zegening der Goden te verwerven. Zy gelooven mede dat dit water de kracht heeft t'eenmaal hunne misdaaden uit te wisschen.

[p. 10]

nen gebruiken nu noch de zelfde voorzorge. Het meerendeel hunner Pagoden staan aan de Rivieren. Behalven dat hebbenze eene uitdrukkelyke eerbiedenisse voor 't water van den Ganges; maar vermits zy zich niet altoos omtrent deeze heilige wateren om te wasschen, bevinden, leeren hun de Braminen dat alle andere wateren de zelve kracht van 't Gangeswater hebben, indien men, zich⁺ wasschende, zegt: O Ganges zuiver my. De Romeinen droegen mede groot ontzach voor de vloeden en fonteinen; want zy waanden dat deeze wateren door de Goden bestiert wierden, die 'er hun eeuwig verblyf hielden, en 't was hun gelast van 'er zich met veele omzichtigheit in te wasschen.^(a) Geen troebel water moest het zyn. In 't wasschen werd 'er een stilte vereischt, om de rust der Goden niet te stooren.

Deeze zelfde Romeinen^(b) wiesschen de voeten der nieuwgetrouwden; dit was het zinnebeeldt van de zuiverheit die hun in 't huwelyk was aanbevolen. Die geenen die offeren moesten^(c) wiesschen zich dikmaals het gansche lichaam, en somtydts allen het hoofdt. Wat het gebruik van handen te wasschen aangaat, was men in de Godsdienstoeffening zoo gewoon, zulks het byna onnoodig is, als al te bekent zynde, daar van te spreeken. De Voorbeelden van deeze gewoonte genomen, zyn veelvuldig in de heilige bladeren en ongewyde Schryveren te vinden. Deeze van zich door voorwendzel van Godsdienst de voeten te wasschen was niet t'eenemaal gemeen; doch men oeffende dit nochtans dikmaals. Mogelyk heeft Jesus Christus een zinspeeling op deeze gewoonte gemaakt, wanneer hy zyne twaalf Apostelen de voeten waschte: alhoewel het wyders schynt dat het gebruik van den ter maaltydt genooden de voeten te wasschen, by de Oosterlingen niet dan een gewoone beleefdheit was. De Paus en Roomsche Vorsten oeffenen nu noch door een Christelyke nederigheit de Plegtigheit van voeten te wasschen.

De afwassching was niet altoos noodzaakelyk. Men genoegde zich dikmaals met een besprenging. Men verrichte deeze besproeying met een olyf- of lauriertak, of wel⁺ met een werktuig^* daar toe vervaerdigt: maar de voornaamste geheimenissen, als by voorbeeldt die van^† Ceres, vereischten altoos de afwassching De raadvraging van 't Orakel van Trophonius mogt niet geschieden, dan na zich dikmaals in de wateren van den vloedt Hercyna gewasschen te hebben, en wanneer de raadvragen gereed stond in 't hol te treeden, alwaar het beruchte Orakel gegeeven wierd, wiesschen hem twee Jongelingen, bedienden der Priesteren van dit Orakel, noch eens. Eindelyk is de zuivering door 't water eertyds van een byna algemeen gebruik by de Heidenen geweest. De Godtsdienst der Jooden vereischte mede geduurige afwasschingen: en, alzoo men ongevoeliglyk gewoon was de bestemde dingen met eene achting van bygeloof verzelt, over deeze gewyde gebruiken gaa te slaan; 't geen niet dan een afbeeldzels was, werd by hun het wezen van den Godtsdienst, gelyk Jesus Christus dit den Jooden verwyt. Heden word de zelfde afwassching met een ongemeene zorg door de Turken en alle de Mahometanen onderhouden; en men kan mede de^(d) Doop der Christenen als eene afwassching beshouwen.

+ Plechtigheden in 't wasschen onder de Romeinen aangemerkt.

(a) Zie hier twee by gebragte plaatsen die bewyzen wat men 'er by vodert.

Hujus Nympha loci, Sacri custodia Fontis

Dormio, dum blandae sentio murmur aquae,

Parce meum, quisquis tangis cava marmora, somnam

Rumpere, sive bibas, sive lavere tace.

Nymphis Loci.

Bibe, Lava.

Tace.

Wy neemen die uit de Verhandeling des Heeren Brouërius de Adorationibus.

(b) Aqua petita de puro fonte per peurum felicissimum, vel puellam quae nuptiis interest, de qua solebant nubentibus pedes lavari. Varro in Brissonius de Nuptiis. Aqua Aspergebatur nova nupta, sive ut pura castaque ad virum veniret, sive ut ignem, & aquam cum viro communicaret. Idem.

(c) Diis superis sacrificaturi sese lavabant, inferis rem sacram sacturi tantum aspergebantur. Brouërius de Adorationibus.

+ Als mede de bespenging.

* Zie de Afbeeldzels N^o. 2.

† [In Sicilië omtrent de Stadt Enna had Ceres haar verblyf; men meent dat zy een dochter van Saturnus en Ops was, en door haar eigen Broeder bezwangert wierd, waar na zy Proserpina baarde, die vervolgens van Pluto geschaakt werd. Om haare dochter na te speuren quam ze eindelyk aan een vlek Eleusis genoemt, niet verre van Athene gelegen, alwaar zy nevens Triptolemus de graanbouwery uitvond; vermits de menschen te vooren niet dan Eikelen gegeeten hadden. Ook heeftze, toen de menschen noch t'eenemaal ongemaniert leefden, Wetten voorgeschreeven: Waarom de Atheners haar ter eere de Eleusinia Sacra instelden. Ook werd ze van de Akkerlieden op veelerlei wyze aangebende, voornamentlyk eer men het koorn sneed; want dan offerde men haar en zog. Pitiscus. Arnol. ad Val. Catonis Dicas V. II.]

(d) Eenige Grieken vieren de gedachtenis der instelling van den Doop door 't baden in den Jordaan, en deeze plegtigheit vernieuwt men jaarlyks met veel toegeevenheit. Een deftige verbeelding van den Doop, die ons de noodzaakelyheit van den herbooren mensch, Christen geworden, voor oogen stelt! Om niet te vergeeten in den rang van afwassching te stellen, de zegening der Klokken, voor wezentlyk gehouden zodanig die by de Roomschgezinden geoeffent word. 't Is een soort van dooping, naardien men ze met Wywater besprengt, een naam van eenigen heilig geeft, en onder de aanroeping van dien aan Godt opoffert, op dat (de Heilig) die bescherme en dat ze de Kerke ten hulpmiddel verstrekken, om van Godt te verwerven 't geen ze hem afsmeekt. Deeze afwassching, zegt het gewoonte boek van Alet, is zoo veel te meer den klokken noodig, als ze de Kerk verbeeldt die de gelovigen noodigt om Godt te looven enz. Het klinkend metaal der klokken, laatende zich van verre hooren, is een afschaduwing van de bestaanlykheit des Euangeliums, wier gerucht door de gansche Waereldt verspried. Zy zyn mede een verbeeldzel der Herderen en Leeraaren van 't Euangeli. De afwassching en besprenging der klokken word verzelt van de zegening, overzulks de gezegende of gewyde klokken de kracht hebben de harten te roeren door de kracht des H: Geestes..... en wannéer men ze luidt, dat ze de Demons verdryven enz. Laat 'er ons byvoegen, dat het geluidt der kerkklokken beweegende de werktuigen van 't gehoor, de Godvruchtigheit in 't harte veeler Christenen opwekken.

[p. 11]

⁺ Het hoofdt te dekken was mede een wezentlyk gebruik in den Geestelyken dienst. De Jooden dekken nu noch als eertydts het hoofdt in de Synagoge met een sluier, geduurende hunne openbaare Godtsvrucht. De Turken, die een Godtsdienst belyden, voor een gedeelte uit het Jodendom ontsprooten, volgen de Jooden in dit dekken van hunne hoofden na, wanneer ze Godt in hunne Mosqueen bidden. De Romeinen, na zich gewasschen te hebben, dekten zich wanneer zy hunne Goden naaderden, deels door achting, en deels door bygeloof. De teekenen zyn vrywillig. 't Geschil is niet zich aan 't onderwerp te verbinden 't geen ze ons vertoonen. Wy zullen ons ontdekken om Godt te bidden, en de geheiligde dingen te naaderen. Wy zullen ons ontdekken in de Kerk komende; maar vreemt is 't dat de Gereformeerde Protestanten het hoofdt dekken terwyl de leezing van den Bybel geschied, en den Bedienaar leeraart, onaangezien zy zich onder 't zingen der Psalmen en in den gebede ontdekken. De zelfde Gereformeerde Bedienaars prediken op eenige plaatsen met gedekten hoofde. Maar om weder tot de Romeinen te komen, 't gebruik van zich te dekken geschiede gemeenlyk onder den dienst der Goden, wanneer zy die aanbaden enz: zy dekten zich wanneer het om medelyden te verwekken betrof, en dit gebruik oeffende men niet alleen ter deezer gelegenheit: maar ook in huwelyks Plegtigheden, om de zedigheit van de gehuwde Bruidt en haare maagdelyke schaamte aan te wyzen, die allenks eindigende uitgewist wierd, en van 't hart in 't aangezicht overging om haar voor sieraadt te dienen.

In den rouw bedekte men het aangezicht; ook dekte men den geenen ter doodt veroordeelt. Men geloofde dat het gebruik van zich te dekken eertyds ingestelt was, om te beletten van het gezicht in den Geestelyken dienst af te trekken, en mogelyk was 't om den menschen te leeren dat zy de Godheit te aanschouwen niet waerdig zyn. Nochtans bedekte men zich niet om aan zekere Goden te offeren, als Saturnus,^(a) Hercules, Ops of Rhea, enz: en de Grieken offerden altoos aan hunne Goden zonder hun hoofdt te dekken.

De sluiers waar mede men zich bedekte,⁺ waren gemeenlyk wit. Eveneens was 't met de kleederen tot de plegtgebruiken van den Godsdienst geschikt. De witheit is het zinnebeeldt der zuiverheit van de ziel en van den staat der onnozelheit waarin men voor Godt moet zyn. Zy is 't mede van de vreugde; maar in tegendeel verbeeldt het zwart droefheit. Men offerde den Goden witte slachtoffers in dankofferhanden, en men geloofde in 't gemeen dat men niets aangenaamer voor 't Opper-Wezen kon uitvoeren, dan hem in 't wit te dienen: maar wat de helsche Goden betreft, vermits men zich verbeelde dat ze boos waren, dat ze zich in der menschen ongelukken vermaakten, en dat ze altoos in de duisternissen woonende, niet dan droefgeestig en treurig konden zyn, zoo diende men hen volgens hunnen aart; Men kleedde zich in 't zwart om hen te eeren. De aloude Christenen herkleedden de Doopelingen in 't wit, en 't is genoeg bekent dat deeze verwe in den Geestelyken Kerkdienst der Roomschgezinden geheiligt is: maar de Gereformeerden en de Protestanten⁺ in 't algemeen, die hunnen Godtsdienst van byna alle plegtigheden gezuivert hebben, verwerpen^(b) deeze witheit. Hunne

+ Hoedanig het hoofdt te dekken in den geestelyken dienst eertyds in gebruik was, en nu noch is: 't welk in tegendeel by de Christenen geschied.

(a) Bezie de figuuren No. 3. die na deeze Verhandeling volgen; de gedenkpenning die een offerhande van Hercules vertoont; deeze die de Godvruchtgheit verbeeldt is gesluiert; waar uit men bespeuren kan hoe de vrouwen om te offeren zich bedekten; deeze de Keizer Severus verbeeldende, is van wegen de zelve plegtigheit gesluiert; en deeze die een muts op 't hoofdt der Phrygiaansche vrouwe vertoont, als in diergelyke gelegenheit gebruikt wierd.

+ Als ook hoe de witte kleederen ten teken van zuiverheit in den plechtelyken dienst wierden gebruikt.

+ Daar de Protestanten tot een zediglyker gebruik het zwaart verkooren hebben.

(b) Wy geloven niet dat men 'er de waare reden van toonen kan; mogelyk hebbenze deeze kleur ten tyde van de Reformatie verworpen, om zich te beter van de Roomschgezinden te onderscheiden. Dat men in 't wit, zwart of in 't roodt gekleedt zy, doet tot den Godtsdienst niets, gemerkt men in 't hart de waare Godtvruchtigheit voede: want voor 't overige is de keur der verwe niet dan een uitwerkzel van eigenzinnigheit der menschen en een ongegrondt oordeel, die de gevoeglykheit en zuiverheit stellen, alwaar ze niet te vinden is. Geen veruw is 'er die zoo men wil geene voordeelinge zinspeeling op den Godtsdienst heeft. Indien het wit de zinspeeling van de zuiverheit is, het zwart kan 't van de ootmoedigheit en verslagenheit voor Godt zyn, en 't groen van de hoope; eenige zyn van oordeel de Liefde in 't blaauw te vinden enz.

[p. 12]

Leeraars zyn altoos in 't zwart gekleedt. Zy prediken in 't zwart. Men gaat ook gemeenlyk ten Avondtmaal in 't zwart gekleedt, verkiezende deeze verwe om de zedigheit. Wat de Turken aangaat, zy verfoeien het zwart^(a) als droevig en van een quaade voorwikking zynde: maar zy merken het wit en groen als een geheiligde verwe aan, zynde deeze kleur bevoorrecht den Afstammeling van Mahomet te draagen. Het groen is bovenal den Christenen en Jooden verboden: maar het geel en 't^(b) zwart word hun toegelaaten:

De Heidenen, om te meer hunne Goden te eeren, volgden hen blootvoets wanneer men ze in den omgang droeg. Dit oeffende men geduurig voor Cybele de moeder⁺ der Goden. De Romeinsche Jonkvrouwen quamen nooit dan blootvoets in den Tempel van Vesta, en de gewoonte van blootvoets te gaan word noch in de omgangen onderhouden die men in een tydt van benaautheit doet. De Jooden doen insgelyks wanneer zy zich voor Godt verootmoedigen willen; en noch strengelyker als zy 'er de zak en assche byvoegen. De Cretenzen gedoogden niet dat men geschoeit den Tempel van Diana betradt, en 't schynt dat de Godsdienstigen van Griekelandt eertyds niet min schroomelyk over dit onderwerp zyn geweest dan de Godvruchtige Romeinen: want zy volgden de omgang van Ceres blootvoets en met verstrooiden haire, gelyk men in een geval van Callimachus zien kan. De gestrenge Pythagoras gelast zynen Leerlingen den Goden te osteren en hen blootvoets aan te bidden: maar waarschynelyk dat hy hun dit door dit zinnebeeldt aanbeval, door een ootmoedigheit der ziele en deeze eenvoudigheit des harte zoo noodzaakelyk in den Geestelyken dienst. Insgelyks is 't dat Godt, wiens inzichten oneindig boven de menschelyke plegtigheden zyn, aan^(c) Moses en Josua hunne schoenen uit te trekken, beval.

Deeze gewoonte van schoenen uit te trekken, ging by de Heidenen van den aller bygelovigsten Godsdienst onverschillig in zwang. De Romeinen bezwoeren de rupzen en andere ondieren die het geboomte en de velden beschadigden,^(d) door vrouwen die blootvoets rondom 't geboomte gingen. De Toveraars ontschoeiden zich in hunne Tover-verkundige plegtigheden, en dit is 't geen men by Ovidius, Horatius en Virgilius leest: maar laat ons weder tot de gewoonte van 't ontschoenen ter eere van de Godheit keeren. De aloude Christenen oeffenden 't in plegtelyke omgangen. In de Kerkelyke Historiën vind men 'er voorbeelden van. Keizer Theodosius de jonge en de Partriarch Proclus verwaardigden zich over dit gebruik te verneederen, toen zy de omgangen bywoonden die men wegens de aardbevingen deed. Heruclius noch te meer. Hy wilde het Kruis op zyne schouderen laaden en dit Heilig Hout geduurende een wyden omweg torssen, alhoewel hy byna onder den last der Keizerlyke sieraden bezweek: maar eindelyk het verneederend gewigt van 't Kruis meer achtende dan alle de Rykseerwaardigheden, leide hy zyne kleederen af en trok zyne schoenen uit, om met minder moeite zyne reize naar den berg Calvarië af te leggen. Heden doen de Roomschgezinde Boetelingen gemeenlyk noch hunne omgangen blootvoets. De Godvruchtigste der Broederen van de Barmhartigheit gaan op geene andere wyze in Portugal en Goa, wanneer zy de groote en plegtelyke omgang van den Heiligen Donderdag doen. De Kapucynen wiens leven een geduurige boetdoening moet zyn, hebben niet dan voetzoolen aan de voeten die hen voor 't distel en doorn steeken bewaaren moeten: maar daar zyn Christenen die hunne ootmoedigheit veel verder betuigen willen, zich verpligtende de agtentwintig trappen van de Santa Scala op hunne kniën op te klimmen, om het^(e) Sancta Sanctorum aan te bidden. Deeze moielyke Godtsdinstigheit, is die voorbeeldelyker dan alle de andere, onder voorwendzel dat ze, om zoo te zeggen, het gebruik der voeten afschaft? Wat deeze gewoonte van bloetvoets te gaan, aangaat, wanneer men zich voor de Godtheit verootmoedigen moet, de zelve is byna in alle de Godtsdiensten onzer tyden ingevoert. Overal waar men tekenen van een Geestelyken dienst gevonden heeft, heeft men 'er mede een soort van plegtelyke boetoeffening gevonden, door de menschen ingestelt, om de orde te voldoen, die zy geloven dat het Opper-Wezen van hun kan afeisschen. De Peruanen neemen deeze gewoonte als het grootste merkteken van neederigheit in acht, 't geen

(a) De Persianen noemen 't duivels kleur.

(b) De Jooden van Marokko zyn door hunne zwarte mutzen van de Mauritanen onderscheiden. Deeze Mauritanen dragenze rood. Vid: St: Olon, van den staat van Marokko.

+ Blootvoets te gaan, hee het een Godsdienstig gebruik was, en by welke gelegentheden gebruikelyk.

(c) Zie Exod: 3. Josua. 5.

(d) Plin: Hist: nat. Lib. 17.

(e) de Santa Scala of heilige trappen, zyn 28 in getal, waar op men verzekert dat Jesus Christus klom, toen hy naar Pilatus wierd gebragt. De Roomsgezinden beklimmen de zelven op hunne kniën, winnende op ieder trap drie jaaren aflaat. Boven op deeze heilige trappen gekomen, is een Kapel die men 't Heilige der Heiligen noemt, wegens een beeldt, volgens voorgeeven, door de Engelen gemaakt.

[p. 13]

men den Goden bewyzen kan. Men trad nooit in den kostelyken en beruchten Tempel van de Zon, voor dat men op des Tempels voorplaats de schoenen had uitgetrokken; de Turken laaten voorden ingang van de Mosqueen hunne^(a) Pabouchen staan, en indienze geen bloote voeten hebben, zyn ze ten minsten van koussen verzien.^(b) De Indianen hebben de zelfde achting voor hunne Pagoden: maar laat ons om den Lezer niet verdrietig te vallen, dit te verhaalen staaken^(c) en de andere gebruiken beschouwen, door 't menschelyk vernuft om Godt te behaagen, in 't werk gestelt.

⁺ De alouden gaven acht, dat ze eerst met de rechter voet in den Tempel traden. Dit werd mede in acht genomen, wanneer men by een vermogend Heer ging, en de Romeinen waren op diergelyke vitteryen ernstig oplentende.^(d) De groote Augustus, een verstandig Vorst, indien 'er ooit een was, kon niet dulden, dat men hem de schoen van den linker- voor den rechtervoet uittrok, gelovende het geluk of ongeluk van zyn bedryf daar van af te hangen. Vitruvius gebood wel uitdrukkelyk,^(e) dat de trappen naar den Tempel van een oneven getal moesten zyn, zulks men met den rechter voet eerst optreedende, dezelve ook 't allereerst in den Tempel trad. Wy konnen ons niet inbeelden, dat Godt op deeze beuzelingen acht geeft: Nochtans raad een deftig man aan, die zelf onder de Christenen in aanzien is^(f) dat, wanneer men een Kerk bouwt, het hoofdt recht naar 't Oosten wende. Het gewoonte boek van Alet geeft te kennen, dat de eerste steen die⁺ men in den grondslag van de Kerke legt, moet hecht zyn, hoekachtig en van anderhalve span ten minste in 't vierkant. Veele andere vitteryen zyn 'er die wy ongerept zullen laaten. De alouden namen mede in acht, met neergeslagen oogen in den Tempel te gaan om de Goden aan te roepen. Deeze geachte gewoonte, wanneer ze het uitwerkzel van een innerlyke bekeering tot Godt heeft, oeffende te meer zedigheit in den Goddelyken dienst te betuigen.^(g) Nooit is ze meer dan in deeze gelegenheit aanprysselyk, zegt Seneka. Een goedt Mussulman moet mede met een neerslachtig gezicht tot het gebedt komen; maar, alzo een vermomt aangezicht met de deugdt schynt overeen te komen, gebeurt het onder ons gemeenlyk wel, dat het neerslachtig gezicht een teken van schynheiligheit is. Wat zoudenwe van een talryken hoop Christenen mogen denken, die alle naar de Kerk gingen, de Aarde beschouwende en op de zelve wyze weder uit de Kerk quamen. Maar indien het neergeslagen gezicht een teken van ootmoedigheit is, zoo is het aanschouwen van den Hemel een vertrouwen op Godt, en derhalven slaat men de oogen gemeenlyk naar den Hemel, wanneer men Godt met een yverig gemoedt bidt.

Volgens de alouden, was het voorhoofdt,⁺ de zetel van eerbaarheit, aan de Bescherm-God toegewyt: dus raakte men telkens het voorhoofdt aan, wanneer men Gode zyne schuldpligten bewees. Dit word nu noch by de Oostindianen in acht genomen. Zy voegen de armen in de aanbidding te samen, en brengen de hande voor 't voorhoofdt, volgens Tavernier. In verscheiden andere plaatsen van Indiën doenze byna het zelfde. Zy brengen dikmaals door ontzag hunne handen op 't hoofdt, en werpen zich zelfs in den yver hunner Godsdienstigheit ter aarde. Dit gebruik heeft men mede in 't Oosten ter eere der Overheden: maar eertyds

(a) Dit zyn een soort van Pantoffels van een enkele zool gemaakt, met spaansch overleer overtrokken.

(b) De eerbewyzing der Indische Mahometanen voor het Hoofdt der Faquirs, 't welk een soort van geestelyken zyn, gaat zoo verre, datze zich verpligten de schoenen uit te trekken, wanneer zy zich voor hem nederwerpen, om zyne voeten te kussen. Schynt het niet dat de Roomschgezinde Christenen zich mede ontschoenen moesten, wanneer ze des Pauzen voeten zullen kussen, die de stedehouder van Jesus Christus en het Hoofdt der zichtbaare Kerke is?

(c) Wy zullen mede zeggen, dat de Germannische Priesters mede het gebruik van blootvoets voor hunne afgoden te verschynen, in acht neemen; dat de Celten en Gaulen het insgelyks deeden; dat de Etiopische Christenen zonder schoenen te Kerke gaan. Ook staat noch aan te merken, dat een der plegtigheden die by de Romeinen op doode Feesten in gebruik waren, was mede blootvoets te moeten zyn.

+ Wat men in verscheiden gelegentheden voor had om de rechter voet den voorrang te geeven, wanneer men Tempelwaars tradt.

(d) Zie Suetonius: Si mané sibi calceus perperam ac sinister pro dextero induceretur, ut dirum abhorrebat.

(e) Gradus in fronte constituendi sunt, ut semper sint impares; namque cum dextro pede primus gradus ascenditur, idem in summo templo primus erit ponendus.

(f) Duront.

+ En met welk een neerslachtig gelaat men tot het gebedt quam.

(g) Aan de Christenen is 't mede aanbevolen: maar kan men deeze naam een zeldzaam t'zamenmengsel van hoogmoedt en ootmoedigheit noemen, in den Christenen vergaderingen zoo gemeen? hier doen zich menschen op, die zich voor Godt verootmoedigen en zich minder dan de geringste aardwormen achten in den grootsen sleep van ydelheit; een Leeraar spreekt tot den volke met een optooizel van waereldsche welspreekenheit; hy geeft met een schromelyke zorg acht de ooren zyner toehoorderen te vleyen, wanneer hy voor hun tot Godt spreekt, belyd hunne en zyne zonden met eene bevalligheit, en zegt vernuftelyk tot het Opper-Wezen, dat men zich strafwaardig in zyne tegewoordigheit erkent. Vervolgens laaten zoo wel Leeraars als Toehoorders blyken, dat ze zeer vergenoegt zyn, en zoo voldaan, dat zy by de eerste gelegenheit met lof en toegenegenheit deeze handeling gedachtig zyn.

+ Hoe de handoplegging op 't hoofdt een ootmoedige eerbied vertoonde.

[p. 14]

hielden de Godvruchtige vrouwen in deezen Geestelyken Dienst een ander gedrag. Zy baden met ontbonden hairlokken. Waar is 't, dat ze dit gebruik niet oeffenden, dan wanneer het vereischt wierd de hulp van de Godheit op een ongemeene wyze af te smeeken; 't geen men noch heden onder de Christenen ziet. Wy bekennen, dat deeze wyze van zich te verootmoedigen iets hartroerende in zich heeft, en dat men 't zonder beroerenis niet zien kan, hoe de vrouwen met ontvlochtene hairen, smeltende in traanen, en zuchtende zich op de borst kloppen. Gregorius van Tours beschryft beweeglyker wyze de Godvruchtige optogt van een bende Boetelingen, zoo mannen als vrouwen van zynen tydt, die om zich plegtelyk voor Godt te verneederen, volgden, in treurkleederen opgeschort met haire gordels, loszweevende hairen, het onderkleedt van St. Vincent, en gingen dus deel neemen aan de Goddelyke barmhertigheit onder 't voorwendzel van dit wonderdaadig kleedt, waar op zy hun vertrouwen stelden.

Wy zullen deeze geestelyke oeffening breeder voor te stellen, verschuiven, en aan 't hoofdt van onze omgangen de voorttogt der eerwaardige overblyfzelen der Heiligen vertoonen, op dat hunne verdiensten de genade Godts naar zich trekken, en zyne kastydingen afweeren.

Wy hebben gezegt, dat de Oosterlingen⁺ in den yver van hunne Godsdienstigheit zich ter aarde werpen. De aloude Romeinen wierpen zich mede voor de Beelden hunner Goden neder, en zelfs van zoo verre als zy hun in den Tempel komende, konden beschouwen. Men verzekert ons dat zekere Monniken van een Klooster naby Kairo gelegen, nooit slaapen gaan, zonder datze zich hondert en vyftigmaal ter aarde hebben geworpen, en het stof van de vloer gekust. Daar zyn Turken, die met hun aangezicht op de aarde neervallen, wanneer hunnen^* Iman met luider stemme den naame Godts uitdrukt. De aloude Egiptenaren wierpen zich mede voor Anubis^† ter aarde, en men kan 'er na deeze verhandeling, de verbeelding van in een gedenkpenning zien. De verscheiden gestaltenissen der Turken, Godt biddende,^(a) zyn iets byzonder, en die ons ongetwyffelt in onze Kerken zullen belachelyk voorkomen. Men kan 'er door deeze afbeeldsels van oordeelen.

+ Het gedrag van zich in den gebede ter aarde neder te werpen, onder veele volkeren in gebruik.

* [De Imans zyn Priesters onder de Mahometanen, die den Alkoran in 't Arabisch leezen konnen. Behalven dat is hun werk als uitroeper, by hun Moveddins of Movezzins genoemt, te dienen; bestaande om van boven des Mosquees toren den volke toe te roepen, dat de Bedestonde aanstaande is, roepende met luider stemme: Allah ecber, Allah ecber, eschedo en la illah illa allah, wa eschedo enna Mohammed rasoul Allah heje ala-ssala, heje ala-Iselah; Allah ecber, Allah ecber, la illha illa Allah. Dat is, Godt is groot, Godt is groot, ik bekenne, dat 'er geene andere Godheit is dan Godt, en ik bekenne dat Mahomet de Profeet Godts is, komt om te bidden, komt ter zaligheit, Godt is groot, Godt is groot, daar is geen andere Godtheit als Godt. Ricout.]

† Zie het Afbeeldzel, No. 4.

(a) Wanneer de Iman de naam van Mahomet noemt, nygen de Turken hun hoofdt voor de kniën, om te betuigen, welk een achting zy voor den Insteller van hunnen Godtsdienst hebben.

[p. 15]

Niets is 'er aanstootelyker, zoo 't ons toeschynt, dat een Godtvruchtige, die, onder voorwendzel van Godt te behaagen, hem in een opgerecht afbeeldzel aanbidt. De Banjanen werpen zich met de handen op hun hoofdt voor hunne Afgoden neder.^(a) Wat de neiging van 't lichaam, of alleen van 't hoofdt aangaat, altoos is 'er een gebruik van in den Geestelyken Dienst geweest, en 't is een natuurlyk teken van achting, 't welk men Godt schuldig is. De Roomschgezinden, de Grieken en eenige andere Christenen hebben 't in hunnen Geestelyken⁺ Dienst onderhouden. De Gereformeerden genoegen zich met den hoedt af te nemen, wanneer de Leeraar zyne Leerrede eindigt, en als zy bidden, geschied dit staande zonder eenige lichaamsbuiging.^(b) Eenige doen knielende hun gebedt. De Roomschgezinden staan op wanneer men Deus in Adjutorium, by 't Magnificat, enz. zingt. Het volk bidt, op de kniën leggende, staat op in 't Euangeli en zit neder in de vermaning of prediking, enz. De Protestanten van de Engelsche Kerke bidden mede knielende. De orde van alle de Christen Kerke is, dat men zedig zy, en de geschiktheit in acht neeme, geduurende men met Godt te dienen bezig is. De Predikatie moet met eerbiedt gehoort worden, en het gebedt met aandacht gedaan. De Godtsdienstigste onder de Jooden winden de sluier om den hals, die zy in hunne Synagoge op 't hoofdt hebben, om in den gebede aandachtiger te zyn.^(c) Om te zien met welk eene Godtsdienstigheit zy zich van deezen pligt voor Godt quyten, dit kan men in 't werk van R. Leon de Modena leezen, over hunne gewoonten en plegtigheden handelende. Insgelyks moet men de aanmerklyke gebruiken aanmerken in den Geestelyken Dienst van de Lataniën^* die by de Roomschgezinden en Grieken gezongen worden; nademaalze geordent zyn in de harten der gelovigen, en voornamentlyk van 't volk, een heilige verbryzeling der gemoederen te verwekken. Ten opzicht van 't gebruik zyne gebeden met behulp van een Rozekrans te tellen, ontlast men de memorie der Godtsdienstigen, die opgelegt zyn, Gode een zeker getal gebeden op te draagen, om vergeevinge hunner zonden te erlangen. Dit gebruik is ouder en algemeener dan men mogelyk geloven zou; want het blykt dat de aloude^(d) Romeinen een soort van rozekrans of paternoster hadden; En wy wyzen 't in vier gedenkpenningen aan, die dit gebruik bevestigen.

Wat de gewoonte van knielen in de aanbidding aangaat, zy is mede de aller⁺ oudste. Maar wy konnen niet nalaaten den Lezer voor te stellen, hoe Basilius in de kniebuiging het afbeeldzel van zonde en genade gevonden heeft. Wy buigen de Kniën, zegt hy, 't geen de val die de zonde ons veroor zaakt, verbeeldt; wy beuren ons vervolgens weder op, 't welk ons de Goddelyke barmhertigheit aanwyst, die ons weder opheft en den Hemel doet aanschouwen. De rechtmatigheit van deeze afschaduwing zal het goed vernuft versterken tegen de quaade geur der geenen die de afbeeldzels zouden willen vernietigen, om de redenkaveling te verheffen.⁺

Laat ons vervolgen van te onderzoeken de gebruiken in den Geestelyken Dienst ingevoert. Men wende eertydts de Goden eerende het gezichte naar 't Oosten. Veele aloude Schryvers konnen hier over tot bewys bygebragt worden: maar genoeg is

(a) De Japoneezen, Tartaren, Chinezen enz. werpen zich mede voor hunne Afgoden neder: maar deeze gewoonte is in 't Oosten altoos zoo algemeen geweest, dat het onnoodig is zich hier over uit te wyden.

+ En hoe zich andere in dengebede gedragen.

(b) De Godtvruchtigste buigen hun lichaam, of neigen het hoofdt, of dekken 't gezicht met hunne handen. Maar men vind 'er ook die naar hun behaagen bidden, en die zuchtelyk met geduld het einde van 't langste gebedt zitten afwachten, nadat ze onder de Predikatie geslapen hebben. De Jooden smaalen, en met reden, dat men Godt biddende gezeten zy. Nemo nisi stans rité orat,, zegt Maimonides. Men merkt in de berichten der Reizigers aan, dat de Afgodendienaars der Oost- en Westindianen staande hunne Afgoden eeren of aanbidden. Nochtans woonden de alouden zittende zekere geestelyke plegtigheden by, by voorbeeldt, die der offerhanden en uitvaart maaltyden, die men Parentalia, enz. noemde. Na verscheiden plegtgebruiken ter eere hunner afgoden, zaten de Afgodendienaars van 't Eilandt Hispaniola in 't ronde met de beenen over elkander, en baden met het gezigt naar hun gekeert.

(c) De aloude Jooden drukten door vier verscheidene woorden, vier soorten van onderwerpingen voor Godt uit. Deeze onderwerpingen waren: I. De gebaarde van zich neder te werpen; II die van 't hoofdt te nygen; III. deeze van het hoofdt te buigen ter helfte van 't lichaam en hoogte der kniën. IV. De kniebuiging, enz.

* [In de Grieksche Kerke werd het gebedt Litania genoemt t'allereerst ingestelt; maar naardien het nu meest op plechtelyke Boer- en Bededagen word gebeden, of in hoogdringende noodt by opentlyke omgangen geoeffent, zoo word Litania mede Processie genoemt. Wat het gebedt of veeleer het gezang der Litaniën aangaat, dit was in den eersten aanvang der Christen Kerke zeer eenvoudig en kort: Maar toch 'er allerlei Plechtigheden in de Kerk wierden ingevoert, werdenze mede de Litaniën ingelyft, zulks men niet alleen voor allerlei Mogentheden en Staten tot afweering van alle noodt en aanslagen bad; maar daar ook een wydloopig Register van veelerlei Heiligen in flanste. Du Fresne II. 2. 340. Georg. Greg. Franc. diss. de Litaniis]

(d) Zie Du Choul. De Mahometanen bedienen zich in hunne gebeden van Paternosters, insgelyks de Oosterindianen, en de aloude Mexikanen, volgens eenige berichten.

+ Gewoonte van 't kniebuigen, en in welk een opzicht dit geschied.

+ Het gebruik van zich naar het Oosten te keeren in den eerdienst waar genomen.

[p. 16]

't eenige hier van aan te^(a) toonen. Vitruvius gelaste dat de gesteltheit van een Tempel zodanig moest zyn,^(b) dat die geen die om te offeren, naar 't Autaar ging, zich naar de zyde van 't Oosten wenden moest. Ook moest, volgens Vitruvius, het Autaar naar dit waerelds gewest gekeert staan. Vermoedelyk is 't dat dit gebruik^(c) zyn oorsprong uit de eerste Afgodery der menschen ontsprooten is, die de zon aanbaden. Deeze Afgodery regeert noch^(d) by de Oostindianen en Amerikanen. De Aloude Christenen namen der Heidenen gebruik van zich naar 't Oosten te keeren, aan, en by Augustinus vind men 'er een volkomen bewys van. Dit gebruik is tot onze dagen door gedrongen, en word noch by de Roomschgezinden geoeffent: maar de aloude Jooden keerden zich in tegendeel naar 't Westen, om de Afgodery der Heidenen daar in niet na te volgen. Wanneer zy zich op reis begaven, of indien zy genoodzaakt waren buiten den omtrek van Jeruzalem te woonen, deedenze hunne gebeden zich naar deeze stadt wendende. Maar de Mahometanen keeren zich naar 't Zuiden vermits het graf van Mahomet te Meccha is.

De Natuur heeft den mensch zekere beweegingen gegeeven, waar door hy, byna ongevoelig de quelling van zyn hart en de onrust van zynen geest uitdrukt. Zodanig is het gebruik dat hy van zyne handen maakt, wanneer hy in een dringende noodt eenige⁺ genade van Godt smeekt, of dat hy medelyden van een vyandt die hem wederstreeft, wil verwerven. Het zoude dan zeer ongerymt zyn, deeze beweegingen in den rang der plegtigheden te willen stellen. 't Is byna den menschen aangeboren; en nochtans hebben zy 't mede noodig geoordeelt de plegtigheit met deeze zoo eenvoudige beweegingen, en derhalven zoo nadrukkelyk met de Natuur, te vermengen. Overzulks, wanneer de aloude Heidenen de helsche Goden aanbaden, lietenze de handen uitstrekkende, neder zakken. Badenze de Zee-Goden aan, strekten zy die naar Zeewart uit. De Turken leggen de handen kruisselings op de borst. De Christenen biddende, vouwen de handen te samen, of voegenze by elkander. Eenige onder hun onderscheiden zich in 't bidden door het teken van 't kruis. Deeze die belust zyn op een vracht van aangetrokken plaatsen, zouden 'er veele van by de alouden en hedendaagsche vinden. Wy laaten hun dit vruchtbaar veldt over, en wy zullen alleen aanmerken, dat 'er niets op deeze gebruikelykheden te wederspreeken valt, wanneer ze enkelyk dienen om 'er den geest geduurende het gebedt aan te verbinden: maar daar zyn (zelfs onder de Christenen) zeer veele Godtvruchtigen, die de uitwendige tekenen als wezentlyke van den Geestelyken dienst beschouwen; en veele zyn 'er die hun huisgezin bevelen, de handen t'samen te vouwen of het teken van 't kruis te maaken, zonder hun een woordt van de aandacht en de verhevenheit des gebedts te melden.

Het Autaar is altoos een der voornaamste⁺ werktuigen van den Goddelyken eerdienst geweest. Eertydts deed men 'er zyne gebeden, geloften en^(f) eedzweering voor, en men leide toen zyne handen op het Altaar. De aloude Jooden beleden 'er Godt hunne misdaaden: waar van dit de plegtigheit was. Men leide zyne handen tusschen de twee hoornen van 't slachtoffer naby het Autaar, alwaar het geslacht wierd, en men betoonde leetwezen over de misdaaden waar van men zich in deeze gestalte schuldig kende. Een gedeelte der Christen Kerke heeft het Autaar gebruik voor de plegtigheden van den gewyden dienst onderhouden. Men zegt 'er de Mis, men bid 'er Godt, men roept 'er de Heiligen aan, en men plaatst 'er zelfs hunne Reliquiën. Wy zullen in 't verhaalen der verscheiden plegtgebruiken aan de Autaaren der Roomschgezinden niet uytwyden: maar⁺ wy willen alleen aanmerken, dat zy door een misbruik 't welk het Christendom onteert, in Italië tot een^(g) toevlucht der snoodste^(e)

(a) Apuleus in zyne Metamorph. Ovid. 4 Boek van de Feestdagen. Valerius Flaccus in Argonaut.

(b) AEdes Sacrae Deorum immortalium ad regiones, quas spectare debent sic erunt constituendae, ut.... oedis signum, quod erit in cella collocatum, spectet ad vespertinam coeli Regionem, ut, qui adierint ad aram immolantes, aut sacrificia facientes, spectent ad partem coeli Orientis, & simulacrum quod erit in oede, & ita vota suscipientes contueantur aedem & Orientem coeli. Vitruy.

(c) De eerdienst der Zonne is eertyds by het meerendeel der volkeren in gebruik geweest. De Alouden wyden haar de dag van de week toe, die wy Godt geheiligt hebben, en die den naam van Zondag by de Allemannen en Engelschen behouden heeft.

(d) Men eert de Zon in de Koningryken van Bengale, Guzuratte, Decan enz. Deeze volkeren zich wasschende, en biddende, wenden hun gezicht naar de opgaande zon. Canada, Florida, Peru enz. erkennen de Zon voor hun Godt, Het Afgodisch Afrika doet insgelyks.

+ Gebaarmaking met de handen en hoe.

+ Van welk een gebruik de Autaren eertyds waren,

(f) Men zweert noch by de Roomschgezinden op het Autaar, 't zy leggende de hand op het Euangeli, of in 't Avondmaal van de Priester ontfangende, enz.

+ en 't misbruik hier van aangewezen.

(g) Niet alleen de Autaaren, maar ook de Kloosters, verstrekken tot vryplaatsen. Een doodslager, een bankbreukeling en noch andere misdadigers vluchten slechts derwaarts; en indien de Overheit ondernam zich hier tegen aan te kanten, beging zy een heilschendery, die de Kloosterlingen en Bedienaars der Autaaren niet ongestraft lieten. De gebeden der Monniken, de leerredenen der Priesteren, en de Kerkbanning der Prelaten verdeedigen hun oogmerk: dus word men dikmaals genoodzaakt te dulden, dat Godt, de Heiligen en hunne Reliquiën, in hunne achtbaarheit door de misdaaden geschonden werden, zulks hen de liefdadigheit der Priesteren en Geestelyken den Waereldlyken arm ontrukt.

(e) Cum ad Orationem Stamus, zegt Augustinus, vertimur ad Orientem, ut admoneatur animus ad naturam excelsiorem se convertere &c.

[p. 17]

booswichten dienen. 't Is nochtans wel waar dat dit gebruik zeer oudt zy, en dat Jooden en Heidenen het hebben ingewilligt; maar de Jooden gedoogden dit niet, dan voor misdaaden door ongeluk en by toeval begaan; en de achting die men voor den Christelyken Godtsdienst behoort te hebben, zoude wel vereisschen dat men de quaade gebruiken afschafte, die het Aloudt Heidendom heeft ingevoert. Tot de Godsdienstigheit voor de Autaaren voegden de Afgodendienaars deeze^(a) van de Tempeldeuren en de Beelden der Goden te omhelzen; van te weenen, en zuchten aan des zelfs voetstallen; van zich de hairen uit te rukken, en een beter leven te belooven; van vervolgens de Goden te vleyen^(b), hun by de kniën vattende, met hun kleine kronen op 't hoofdt te zetten, en bloemen en vruchten aan te bieden. Gewoontens^(c) die eenige Christenen aan Godt en de Heiligen hebben toegewyt: maar voornamentlyk aan de H: Maagdt, die men op veele plaatsen van Europe kroont, bloemen en vruchten offert, om haare gunst te verwerven, en haar met de edelste naamen, de deftigste tytels en vleyenste gebeden eert. De Grieken voegden by deeze verhaalde plegtigheden die van telgen met wolle omwonden, en waarmede zy der Goden kniën aanraakten, wanneer zy hun in hunne nooden smeekten. Indien de verhooring verwacht wierd, nam den Bidder de vryheit zich verder gemeenzaam aan te stellen, en raakte met zyne telg de rechter handt, en zelf de kin en wangen van den Godt aan, voor wien hy bad. Dit gebruik is mede eenigermaaten onder de Christenen ter eere der Heiligen onderhouden, en men is niet onkundig met welk een vrucht veele Gelovigen, de zweed-doeken, lywaten enz. van de Beelden der welgelukzaligen hebben aangeraakt, en hoe veele zegeningen zich over de huisgezinnen hebben uitgebreidt, zulks zy deeze Beelden in den yver van Godtsdienstigheit gekust hebben.

Eertyds nam men mede in acht den Goden⁺ huldiging te bewyzen van zich om te keeren. Pythagoras schynt het in zyne zinnebeelden aan te beveelen. Door deeze omdraaying, zegt Plutarchus, wil men dat by van voorneemen was, de beweeging der Waereldt na te volgen: maar, voegt hy 'er by, ik geloof veeleer dat dit bevel gegrond is op 't geen de Tempels zich naar 't Oosten strekten, deezen die 'er ingingen keerden de rug naar de zon, en bygevolg waren ze genoodzaakt zich ter zyde om te draayen, doende een halve omkeering ter rechter; en om zich vervolgens voor den God te herstellen, eindig den zy, de omkeering doende, hun gebedt. De Heer Dacier, die deeze woorden van Plutarchus overgezet heeft,^(d) meent dat Pythagoras door deeze omdraaying gelast dat men de onafmeetelykheit van Godt aanbad, die het gansche Heelal vervult. Een vreemde dwaasheit van 't menschelyk vernuft, 't welk zich altoos meer onder het gebruik van eenige verborgene en duistere plegtigheden verstikt: de eenvoudigheit is 't die de Vader des Lichts en der Waarheit begeert. Hoe het ook zy;^(e) de Romeinen deeden hunne omdraaying ter rechter,^(f) en de Gaulen in tegendeel ter linker zyde. De Oostindianen neemen de zelfde plegtigheit waar. Zy draayen zich ter rechter zyde rondom de Beelden hunner Goden; en telkens als zy deeze omdraaying doen, zyn zy genoodzaakt zich met hun aangezicht ter aarde te buigen. De Aloude Jooden offerden mede deeze omkeering ter rechter zyde. Men ging naar 't Autaar ter rechter zyde en keerde weder ter linker, gelyk dit door een bevel van de^* Misnah blykt. De aloude Persen hadden door deeze omdraaying op-

(a) Vid: Tit: Livius 1. Tiental L. 2. Virg: AEneid. L. 2. Plaut. in Rud. Stat. Sylv. L. 5. Lucan. L. 3.

(b) Men verkoor de zachtste woorden, de tederste en de toegenegenste uitdrukselen, en men gaf wel acht zich niet te laaten ontglippen, 't geen niet van een evenmatig gewicht der zaake was, die men dacht Gode de aangenaamste te zyn. Niet moeielyk zoude het vallen voorbeelden hier van in der Heidenen schriften te vinden, byaldien men de moeite neemen wilde, meer daar van na te speuren.

(c) Zie in 't leven van Sta. Geertruid te Leuven in 't jaar 1637 gedrukt, eenige merkwaardige voorbeelden van veele wonderdaadige geneezingen enz. die zy gedaan heeft, ter bede van Godtsdienstigen die haar door zodanig een gebruik vereert hebben. Geen Heilig is 'er die niet naar maate van zyn vermogen grootelyks acht geeft op hun die hem dusdanig gedient hebben; en deeze Godsdienstigheit is altoos van eenige ongemeene gunst verzelt geweest.

+ Omkeering en draaying des lichaams; van welk een gebruik dit zy geweest.

(d) Dac. 't leven van Pythag.

(e) Plutar. 't leven van Camillus. Plautus Curc.

(f) Plin: Hist. Nat.

* [Naardien de Joodsche Talmud in twee hooftdeelen is afgedeelt, behelst het eerste den inhoudt van den Text, en word Misnah geheeten. Rabbi Jehuda was 't die in 't jaar 190. alle Overleveringen, uitleggingen en Joodsche gevoelens, door de Synagogen in verscheiden tyden verzamelt, byeenstelde, en daar uit de Misnah t'zamenbragt. Deeze Misnah is in zuiver Rabbynen Hebreeusch geschreeven: maar zeer kort van styl, en derhalven zwaar te verstaan Verscheiden drukken zyn 'er nu en dan van de Misnah uitgekomen: de voornaamste is voor weinig jaaren in Hollandt door de Jooden op de pers gelegt, waar by de stipvokalen gevoegt zyn. In 't jaar 1688. en in 't volgende jaar heeft de Heer Zuirenhuizen in 't Hebreeusch en Latyn de Misnah, nevens de uitleggingen van de vermaarde Rabbynen Maimonides en Bartenora, met bygevoegde aanmerkingen van geleerde mannen in 6 deelen in Folio in 't licht gegeeven, waar van de laatste druk de Amsterdamsche is. Basnage Hist. des Juift. Moreri, Prideaux &c.

[p. 18]

zicht op de onmeetbaarheit Godts, die alles omringt en in zich begrypt. Deeze plegtigheit van om te keeren, word mede in de Mis waargenomen, en deelt ongetwyffelt ten hoogsten aan de waardigheit en majesteit van deeze verheeven Offerhande iet mede: Want ze verwekt (zoo men meent) de Godtvruchtigheit in 't hart, doch wend veel eer den Christen van den zin des Geestes af, zich vasthechtende aan de ydelheit en uitwendige gebruiken, en het vermaak dat men neemt, zich den toestel van den Godtsdienst, als Godtsdienst voor te stellen.

Een geheele Verhandeling over dit onderwerp had men op te stellen, indien men zich begeerde over de Geestelyke kussingen, over de gezangen die men ter eere van de Godheit zingt, en over de gewyde dansseryen uit te breiden: drie hoofdtpunten van den plegtelyken Godtsdienst. Wy zullen 'er zoo min als 't mogelyk is van melden.^(a) Men kuste de handt en zomtyds zelfs⁺ den mondt der Goden.^(b) Men kuste hen de voeten en kniën. Eindelyk, men kuste uit Godsdienstigheit^(c) de Tempeldeuren, de stylen en posten der poorten,^(d) de uitlandige aarde alwaar men aan quam; en wat heeft men niet gekust? naardien het aan de buitenspoorigheit van 't bygeloof voldeed, om eenig zeldzaam voorwerp t'ontdekken, en 'er 's menschen vertrouwen aan te hechten. Door het zelfde bygeloof is 't, dat de Turken en andere Mahometanen, die in pelgrimaadje naar Meccha gaan, de zwarte steen kussen^(e) die zy Hagiar Alasuad noemen, en de vier hoeken van de Kabeh.^† De Hedendaagsche Afgodery der Oostindianen en Amerikanen^(f) oeffent mede deezen Geestelyken Dienst, die de Roomschgezinden ter eere van het Kruis en de overblyfzelen der Heiligen toegewyt hebben. Noch hebbenze dit naar gelegenheit van 't plegtgebruik toegewyt; op de besprenging van 't Wy water kust de Priester de Wy quast, op den Omgang der Palmtakken kust de Diaken de Palmtak die hy^(g) den Priester aanbied. Onnoodig is 't zich daar over uit te breiden, en te ontleeden wanneer en hoe de Priester het Autaar kuste, de kussing die men aan 't wierookvat, het kelkdeksel, de kelk, de witte Stool, de handt van den Priester enz. doet.^(h) Wanneer men het voorwerp van den eerdienst niet kussen kan, kust men de handt en werpt de kussing voor de Goden. In Spanje en Portugal oeffent men dit Godtsdienstig bedryf; gemeenlyk brengt men de eerste vinger kruisgewys by den duim en kust de handt, maakende het teken van 't kruis ter eere van het Beeldt, waar van zy afgescheiden zyn.

Wat het gebruik der Mexikanen in den⁺ Geestelyken Eerdienst aangaat, is zeer oud en breed uitgestrekt. Mogelyk worden 'er geene Volkeren in de Waereldt gevonden, die zich niet in 't zingen quyten, om op hunne wyze het Opperwezen loftoe te brengen; en het schynt dat de aloude Heidenen geloofden, dat de⁽ⁱ⁾ Muzyk de gramschap der Goden bevreedigde, en datze hun op de aarde trok: hierom was de Heidensche Godsdienstigheit gemeenlyk van eenstemmende speeltuigen en stemmen verzelt. De eerste zang-en speelkundigen, gelyk Linus, Orfeus, enz. waren, werden als een soort van Profeten aangezien, en mogelyk waren ze alle teffens Priesters, Artsen, en Toveraars, gelyk de Priesters van Oost-Indiën,

(a) Vid. Cicer. 5. in Verremm. Lucret. lib. 1. Tacit. Ann L. 15. &c.

+ Het kussen, een plechtgebruik, en hoe.

(b) Apul. Miles. 11. Prudent.

(c) Tibul. L. 1. Eleg. 5 Arnob. L. 1. Virgil. AEnaes L. 2. &c.

(d) Homer. in Odyss. N.

(e) De Mahometanen dragen deeze steen een ongemeen ontzag toe, en noemen hem de Parel van 't Paradys, die met haaren glans de geheele landstreek van Meccha eertyds verlichtte; maar volgens hun zeggen door der menschen misdaaden zwart wierd. Jacub Ben Sidi, zegt ons dat Mahomet bevolen heeft, zyne zonden voor deezen steen te belyden, dat men 'er weenen, zuchten en de barmhartigheit Godts afzmeeken moet, enz. De Kaba of vierkante Kapel, was door de Engelen gebouwt, zoo der Musulmannen overlevering melt: maar zy bragten die in den zesden Hemel over, om ze voor 't water van den zondtvloedt te bewaaren. De hedendaagsche Kaba heeft de gedaante van die van den Aartsvader Abraham, aan wien Godt van den Hemel de afschaduwing van de eersten tot een model zond. Zie het boekje 't welk den naam van Respublica Arabiae voert.

† [Naardien jaarlyks een Karavaan van Pelgrims naar Mecca ter Beevaart reist, waar van een Sur Emini het hoofdt is, door den Sultan derwaarts gezonden, om een met goudt bekleden Alkoran, op een Kameel gelaaden, over te brengen, nevens zoo veel zwart stof als tot de tent in de Mosquee te Mecca noodig is. Wanneer men dit nieuwe tentkleedt oprecht, word dat van 't voorige jaar wederom weggenomen, t welk eerlang greetig door de Pelgrims word gescheurt, en elk tracht zich dan van een stuk te verzien, waar van men zich als van de Kabeh bedient, keerende zich in 't doen hunner gebeden altoos naar de gedachte plaats deezer Kabeh. Ricaut. Ottomanische Porte &c.]

(f) Zie de Historie van de verovering van Mexico, de Historie de Yncas, de Reizen van Dellon, Tavernier enz. naar Oostindiën.

(g) Zie de Roomsche Kerkgewoontens.

(h) Vid. Apul. Minut. Felix. Job. Hoofdtst. 31.

+ Insgelyks het zingen, en met welk een plechtigheit verzelt;

(i) Vid. Horat. Od. L. 1. Od. 36. Et thure en fidibus juvat placare.... Custodes Numidae Deos. Arnob. Vos aeris tinnitibus & Tibiarum sonis.... persuasum habetis Deos delectari &c.

[p. 19]

de Lamas^* der Tartaren en de Bonzes^† van Japan. Hoe 't ook zy, de Romeinen, Grieken en Egiptennaren waren standvastig in 't waarneemen van 't gebruik der Muzyk in alle Godsdienst oeffeningen, als offerhanden, en vreugdebedryven^(a) ter eere hunner Goden.^(b) Zy mengden veele ongerymtheden in de loftuitingen, die de stoffe der zangstukken uitmaakten, en zomtyds was den lof der Goden een t'samenstelsel van onbeschoftheden of vuiligheden. Men stelde in vaarsen en zong Godsdienstelyk het fabelachtigste en bespottelykste, in de Legenden hunner Helden en Goden te vinden, die Heiligen van 't Heidendom waren: want de Heidenen quamen in 't algemeen wegens de eenigheit van een Opperweezen overeen, en merkten alle de andere Goden als stedehouders van dit volstrekt Wezen aan. Deeze Goden hadden ieder hunne bediening en hun verblyf, en de lofzangen die men hun ter eere zong, waren toepasselyk op de bequaamheit, waar mede zy zich in hunne bediening queeten, op de weldaaden, waar mede zy hunne Godsdienstelingen begunstigden, op hunne wonderwerken enz. De Jooden en Christenen hebben meden de Muzyk den Godtsdienst toegewyt. De eersten bezigden tot dit gebruik Trompetten, Cymbalen en Trommels, met stemmen der Leviten en van de vergadering vermengt. Wat de Muzyk der eerste Christenen aangaat, die was zeer eenvoudig. Men zong met luider stemme de lofzangen Godts, gelyk de Protestanten doen,^(c) volgens het hedendaags gebruik. In de Muzyk der Roomschgezinden worden meerder plegtigheden, meer kunst en meer veranderlykheit gebruikt: maar mogelyk wierd 'er meer aangenaamheit tot nuttigheit voor de Godtvruchtigheit vereischt; gemerkt deeze bevalligheden zodanig een uitwerking niet voortbrengen, dan ze, om zoo te zeggen, de waare Godtsdienstigheit verdooven.

De^(d) hedendaagsche Heidenen, en⁺ zelfs de aller woeste, hebben mede een gebruik van Lofzangen en Muzyk van stemmen en speeltuigen ter eere hunner Godheden. Het grootste gedeelte van den Godtsdienst der Amerikanen bestaat in dansseryen en gezangen, waar mede zy gelooven hunne Goden te bevredigen en hun eene waare achting toe te draagen. De aloude waan trok in de eerste tyden al de eerwaardigheit des volks tot de Dichters en Muzykoeffenaars; want men merkte hun toen als Vertolkers der Goden, en luiden van een Goddelyke ingeeving aan: maar deeze Godsdienst geld weinig meer. De Profeten onder de Jooden werden op 't geluidt der speeltuigen aangemoedigt. Men ziet 'er een voorbeeldt van in den Persoon^(e) van Elisa.^(f) Saul door een booze geest ontroert, vond door de Muzyk verzachting. Zon-

* [De Opper Priester en Vorst der Earantolasche Volkeren van 't zuiderdeel van Aziaansch Tartarye, werd Lama genoemt. Dit Tartarisch Ryk word van twee Koningen bestiert. De eerste Devan geheeten, heeft het waerelds bestier in handen, daar de andere als afgezondert en vry van alle waerelds-bezigheden leeft. Hy word niet alleen van zyne onderzaaten als een Godt geërt; maar ook van andere Tartarische Koningen, die hem ryke geschenken zenden, om in zyne gunst te staan, eer zy hun ryks bestier aanvaarden, en die wegens den Godtsdienst hem onderworpen zyn. Zy onderneemen zelfs pelgrimaadjes om hem als een levendige aardsche Godt, die zy Lamacogiu noemen, aan te bidden. Hy laat zich niet dan in een geheim vertrek van zyn Palleis zien, van veele lampen verlicht, alwaar hy rykelyk met goudt en gesteentens uitgedost, op een verheven plaats met kostelyke tapyten verziert, en gezeten kruisselings met de beenen op een kussen, verschynt. Men werpt zich dan voor hem ter aarde neder ten teken van eerbied en ontzach, zonder dat het gedoogt zy hem de voeten te kussen. Deeze gewaande Godt word Lama der Lamas of Priester der Priesteren genoemt. Om den volke te doen gelooven, dat hy eeuwig zy, zyn de Lamas of geringer Priesters, die hem altoos ten zynen dienst staan, om zyne Orakelen den geenen te verkondigen, die komen om hem raadt te vraagen, altoos bezorgt, dat'er iemandt zy die hem gelykt, die zy wanneer hy sterft, in zyne plaats stellen; verbergende op deeze wyze hun bedrog. Zyne achting breid zich zoo verre uit, dat (zoot 't waar is) voornamentlyk de Lands Grooten zoo verzot zyn, dat ze zich gelukkig achten, door dierbaare geschenken, iets van zyn geheimen afgang te erlangen; 't welk zy dan in een goudtbusje om den hals afhangende, draagen, dienende voor een zeker bewaarmiddel voor allen ongeval en quaalen. Moreri. Kircher, &c.]

† [Bonzes worden de Geestelyken van der Japoneezen Godsdienst genoemt. Zy hebben verscheiden schoolen, alwaar zy van de geheimenissen hunner Sekte onderwys geeven, en leeven verders in gemeenschap. Men geeft den naam van Bonzes aan meer andere Afgodische Priesters der Indiën, waar van we elders spreeken zullen, van den Indiaanschen Landaart handelende.]

(a) Men bezigde tot dit gebruik verscheiden Muzyk Speeltuigen, volgens de Goden die men eerde.

(b) Zie het bewys van 't geen men bybrengt in de Lofzangen aan Homerus en Orfeus toegeëigent. Zie mede de Lofzangen van Callimachus en de Koorgezangen der aloude Treurtoneelen. Aristophanus in Acharnan. meld van Phallische vaarzen die ter eere van Phallus of 't mannelyk lidt gezongen wierden, en men in de Bachanalen in praalstatie omdroeg. Deeze vaarzen en dit afbeeldzel, wat moesten die een aangenaame Godsdienstigheit verkwekken!

(c) Op veele plaatsen word het gezang der Psalmen met het gebruik der orgelen verzelt.

(d) Men moet hier her woordt Muzyk in zyne waare beteekenis niet neemen: want het meerendeel deezer Volkeren huilen veel meer dan zy zingen; want onder hen de overeenstemming en de aangenaamheden van de Muzyk onbekent zyn.

+ Waar by men mede het danssen voegde, en met welke buiten spoorigheden somtyds de dansseryen wierden in gebruik gebragt.

(e) 2. Boek der Koningen, Cap. 4.

(f) Waarschynelyk is deeze booze geest een hevige zwaarmoedigheit geweest, mogelyk met een woedende oplopenheit verzelt. De Muzyk kon deeze quaal herstellen. De Grieksche Arts Asclepiades genas mede de krankzinnigheit door de Muzyk.

[p. 20]

der het overnatuurlyke en Goddelyke in deeze twee voorbeelden aan te merken, zullen we zeggen dat 'er de aloude Heidenen ongemeen zyn van getroffen geweest; en indien men geloven mag alles 't geen 'er ons de Oudheit van zegt, te weeten, van de ongemeene genneskunst van^(a) Xenocrates, van Thales, van Empedocles enz. de geweldige Geestdryvery der Waarzeggers van 't Heidendom, de voorzeggingen hunner Orakelen, hebben 'er veel aan toegebragt: maar de bedriegery word gemeenlyk boven de Waarheit geschat.

Alhoewel de dansseryen natuurlykerwyze de gevolgen van de Muzyk zyn, zal 't nochtans zeer moeielyk wezen een waare overeenkomst tusschen den Godtsdienst en 't danssen te vinden De Godheit wilde met vreugde gedient zyn; maar deeze vreugde moest met een onbeteugelden geest bestaan, en in eene innerlyke vergenoeging die deeze vryheit verzelt. Het meerendeel der menschen heeft van deeze soort van vreugde geen denkbeeldt, en gelooft dat de waare blygeestigheit moet in danssen en zingen bestaan. Dit is het beginzel 't welk de Afgodendienaars aanport de vermaaklykheden by den Geestelyken Dienst te voegen: Dus moet men zich niet verwonderen de ongebondenheden en de gewyde verborgenheden te samen gepaart te zien. Dit moet natuurlyk in een Godsdienst volgen, alwaar Godt tot een mensch word gemaake.^(b) Men danste rondom de Beelden en Autaaren.^(c) Men stelde rondedanssen ter genegenheit der Goden aan, en men zond zelfs jaarlyks een bende pelgrims ter plaatse die byzonderlyk aan eenigen God gewyt was,^(d) om 'er ter zyner eere te danssen. Mannen, Vrouwen, kinderen en gryzaards mengden zich in deeze Heilige dansseryen. Te Rome voerden de Salynsche Priesters van Mars deeze rondedanssen om de Autaaren van den Afgodt aan, zingende aandachtelyk zyne lofzangen. Eindelyk waren deeze dansseryen zoo aangenaam by de Heidensche Oudheit, dat de Dichters geene zwaarigheit maakten hunne^(e) Goden te doen danssen. Niet min zyn de dansseryen by de Afgodendienaars der beide Indiën geacht, en van de meeste der hedendaagsche insgelyks. Het danssen maakt een goed gedeelte van hun Godsdienst uit die zy ter eere hunner Goden verrichten, zelfs zyn 'er die niet aflaaten van danssen en springen tot datze van vermoeitheit ter aarde vallen. De Brazilianen en anderen woeste volkeren doen hunne gevangenen zingen en danssen die moeten geoffert worden: zynde dit het toppunt van d'onmenschelykheit.

Het Christendom heeft moeiten genoeg⁺ zich van een zoo onbetaamelyke zaak en die zoo ongeregelt als het danssen in een Geestelyken dienst is, te zuiveren. Reizigers die Europe doorkruist hebben weeten genoeg met welk een misbruik men de Christen Feesten in eenige landen viert. Men verzuimt 'er het danssen niet, noch de mommeryen, noch de aller onbeschofste vermaakelykheden van een toneelbedryf. De Feesten van 't Sacrament en 't Lyden van Jesus Christus zyn 'er niet van uitgezondert, en men beschouwt zomtyds by deeze gelegenheden een vermenging van Boetelingen en Poetzemakers, die dus buitenspoorig, ongetwyffelt gezamentlyk meenen den Gods dienst te vereeren.

Wy zullen de Kronen niet vergeeten die⁺ men de Goden op 't hoofdt zette. 't Was mede een teken van een byzondere eerbewyzing. Men kroonde voornamentlyk de Huis-Goden, de Bescherm- en andere Goden, die men in een dringende noodt aanbad: maar in 't algemeen heeft de Heidensche Oudheit geen God gehad die zy niet door een beginsel van Godsdienst gekroont heeft. Men versierde hen met bloemen, men offerde hun reukwerk, men bewierookte hen; en dit alles was, om zoo te zeggen, een gevolg van Godsdienstige vleyingen die men hunne goeddadigheit deed. De twyffelmoedigheden, of de Godsdienst bragt de menschen tot noch verdere ongerymtheit. Alle de bezigheden des levens hingen van eenige Godheden af; welvoegelyk was 't de Tuin-God niet te vergeeten, den beruchten Priaap, een God eerwaardig wegens zekere hoedanigheden.⁺ Vrouwen van een weinig bevalligen aart offerden hem kronen en bloemen: maar de

(a) Xenocrates heeft eenige gekken door het geluidt der speeltuigen geneezen. Thales de Cretenzer genas de Pest speelende op de Guitarre. Empedocles begon te zingen om de oplopenheit van een verwoede jongeling te matigen. De vaarzen van den Dichter Tyrteus wekte de verslagene moed der Lacedemonen weder op. Het merendeel der Orakelen werden in vaarzen onder eene verrukking en in een toevallige geestdryvery gegeeven.

(b) Zie Callimachus in zyne Lofzange, en Euripides in zyne Iphig.

(c) Zie Aristoph. in zyne Kikvorschen enz.

(d) Zie Callim. Hymno in Desum.

(e) Hesiodus laat de Muzen danssen in zyn Geslachtboom der Goden; Horatius, Venus, de Bevalligheden en Nimphen. Diana en de Velgoden en Godinnen danssen dikmaals by de Poëten.

+ Hoedanig deeze ongere geldheden den Christen van den Roomsche Godtsdienst noch aankleeven.

+ Hoe men de Goden met kranssen en kroonen op te zetten versierde.

+ Buitensporigheit der vrouwen by den Afgod Priaap gepleegt.

[p. 21]

yverigste kroonden^(a) een gedeelte van zyn lichaam 't geen wel 't aanmerklykste was. Alzo dit in 't byzonder het onderwerp hunner geestigheit was, geloofden ze door erkentenisse van pligt het onderwerp van haaren Godsdienst te verrichten Men genoegde zich niet de Godheden te kroonen: maar de Priesters, die offerden, kroonden of bekransten zich mede als de Goden, en zeer dikwerf het omstaande volk kroonde zich by de Geestelyke plegtigheit. De kronen die men den Goden offerde,^(b) hing men somtyds aan de Tempeldeuren: maar dit was wyders mede by^(c) de Grieken en Romeinen in gebruik de Godheden te kroonen, die men trachte door een dus plegtelyke wyze van hunne opperheerschappy t'erkenken, zich in hunne gunst te wikkelen. Nochtans was 't niet genoeg hen enkelyk te kroonen: maar het werd vereischt, om hun t'eenemaal gunstig te doen zyn, in hun landtgoedt de bequaamste boomtelgen te zoeken, om 'er deeze kroonen van te vlechten. Dus was 't dat men de Eikeboom voor Jupiter verkoor, de Mirte voor Venus, de Laurier voor Apollo, de Pynboom voor Cybele, de Popelier voor Herkules, de Korenhalmen voor Ceres, de Olyfboom voor Minerva, de Rietgewassen voor de Riviergoden, de Vruchten voor Pomona, de Ipenboom voor Pan, en 't Hooi voor den armen Vertumnus, wiens vermogen en waardigheit niets byzonders in had om hem meer dan dit te geeven: maar alzo de minste Godheit een stem in den hemelschen raadt der Goden had, was 't derhalven noodig hem mede te kroonen, op dat, wanneer hy zyne beurt zoude hebben van zyn gevoelen te uiten, geen tegenstrevend bericht tegen de belangen van den Godsdiensteling gaf, die de onbeleeftheit mogt gehad hebben van hem te vergeeten. Voor den doorluchtigen Priaap wist men wel dat het niet genoeg was hem het hoofdt te bekranssen; hy eischte een ontzachlykheit op een andere plaats, alwaar hy begeerde dat men altoos de merktekenen van zyne achting toebragt; en het stond^(d) aan de vrouwen dit gewyt gebruik te voltrekken.

Wy zullen ons over deeze kronen niet verder uitbreiden, die zoo veel stoffe voor^(e) Traktaten vol van geleertheit gegeeven hebben; Wy zullen veel liever een beter oordeel van de Godtvruchtigheit der Roomschgezinden geeven, die gezuivert heeft 't geen de bygelovigheit der Heidenen veronteert had.^(f) De Beelden der onsterflyke Heiligen hebben deeze kronen niet overheert, gelyk de elendige Godheden van 't Heidendom: zy hebben 't geen hun rechtmatig toekomt genomen, en de Stedehouder van Jesus Christus hun tot het einde der eeuwen heeft bewaart, door de Inwying der geenen die deeze Heilige Beelden verbeelden.

Eindelyk, wanneer de Heidenen het geluk⁺ hadden gehad, van uit een Schipbreuk of eenig ander gevaar gered te zyn, of van eene gevaarlyke krankte verlost,^(g) bragtenze een Tafreel in den Tempel van den God die zy in het gevaar aangeroepen hadden, en geloofden hun te hebben gered. Ook hin-

(a) In Liberi sacris honesta Matrona pudenda coronabat, spectante multitudine.
S. Aug. de Civit. L. 7. C. 21. Een ander zegt:

Quae si contegerit fruenda nobis, Totam cum paribus Priape nostris, cingemus tibi men. coronis.
Dit moest zeer vermakelyk te zien zyn, dat een Priaap dus gekroont wierd. Wy weeten niet of 'er de Bedienaars van den Heidenschen Godsdienst veel rekening by vonden. Moogelyk gelooft men dat een zodanige onbeschoftheit geen voorbeeldt in onze dagen heeft; maar men bedriegt zich. Voor eenige jaaren was 't, dat in zekere Stadt in Vrankryk, de vrouwen, mistroostig datze geen bewys hunner vruchtbaarheit konden geeven, vervoegden zich met haare gebeden by St. Renatus, maar de gebeden scheenen alleen niet genoeg uit te werken, zoo begonnen ze hem met de tanden te ontginnen. De Heilig, die door de Godsdienstigheit der vrouwen reeds berooft was van dat deel, 't geen men mannelyk noemt, zoude eerlang door deeze buitensporige Godsdienstigen vernielt zyn, indien de Bisschop aldaar, den loop van haaren yver niet wyschelyk gestremt had.

(b) Vid. Tibull. Plat. Πολιτ Sophoel. Oedip. &c.

(c)

Flava Ceres tibi nostro de rure Corona

Spicea, quae Templi pendeat antefores.

(d) Zie wat we hier voor hebben aangemerkt. Honesta Matrona pudenda virilia coronabat, spectante multitudine. Zie Augustinus van de Stadt Godts.

(e) Zie Paschalius de Coronis en eenige andere Geleerde Schryvers.

(f) De eerste Heiligen van 't Christendom droegen gemeenlyk Straalkronen, die de luister verbeelden, als zy in een oneindig licht genooten, en de glans hunner Geleertheit, die hen het Opperweezen deed genaaken. St. Dominicus, St. Franciscus en alle de Heiligen die de Godtvruchtigheit der Hedendaagsche Christenen met de twaalf Apostelen en Oudvaders der Kerke verbonden heeft, draagen meede deeze verheerlykte merktekenen die hunne deugdzaamheit hen verworven heeft.

+ Tafereelen over verscheiden voorvallen in de Tempels ten toon gestelt en hoe.

(g)

Horat.... me tabulá sacer,

Votivá paries indicat uvida

Suspendisse potenti

Vestimenta maris Deo.

Veele andere plaatsen vind men hier over.

[p. 22]

genze de kleederen die zy geduurende hunne noodt gedraagen hadden in de Tempels op. Tegenwoordig wydt men noch in eenige Christen Kerken de Tafereelen den Heiligen, en deeze Tafereelen zyn gedenkstukken hunner wonderwerken. Men draagt hun zelfs in goudt of zilver enz. de verbeelding der deelen van 't menschelyk lichaam op, waar over men gelooft dat ze eenige wonderdaadige werking hebben volbragt. Wy stappen 'er te lichter over, gelovende dat dit genoeg zy, en wy zullen ons over deeze stoffe niet breeder inlaaten de byzondere Godsdienstigheden in 't Christendom raakende. Wy zullen dan enkelyk aanwyzen⁺ de^(a) invloet of kracht der Ave-Mariâs, de Godsdienstigheit van de Paternoster, de kracht van 't gezegent Graan en de Aflaaten; de verdienste van het Rozenhoetje, van den Schapulier, van het Agnus Dei;^(b) de wonderwerkende kracht der Reliquiën der Heiligen van de Kerke. Alle deeze dingen worden geacht^(c) als wezentlyke deelen van de Geestelyken eerdienst: maar het zoude een breedvoerige verhandeling vereischen, om de waarde van deezen Godtsdienst in een tamelyke uitgebreidenheit voor te draagen; Wy zullen den Lezer naar de volgende Schryvers wyzen, als Bollandus, Papenbrok, Ribadeneyra en alle die de levens der Heiligen beschreeven hebben: Insgelyks Molanus die de Historie der Heilige Beelden geschreeven heeft; de Schryver van het Boek Sacrarum Ceremoniarum Ecclesiae Romanae Libri 3, en een oneindig getal andere Geleerden die voor de vertroosting der Godtvruchtigen gearbeidt hebben.

In deeze Verhandeling zal dit staal genoeg⁺ zyn, dienende tot een Inleiding voor de Geestelyke Kerkgebruiken van alle Volkeren der Waereldt. Het wierd noodzaakelyk vereischt aan den Lezer een denkbeeldt van veele onderscheiden Godtsdienstelingen te geeven, van alle tyden in gebruik geweest, in alle Godtsdiensten ingewyt, en eindelyk aangemerkt als de eenigste toevlucht der Godtvruchtigen, die geen gevoelen, noch moedt, noch kracht hebben, die vereischt word om eenvoudig in den eerdienst van 't Opper-Wezen te zyn.

Het kost den geenen veel die de gebruikelykheden der Waereldt onkundig zyn, en om met de menschen op eene eenvoudige en vereenigde wyze te leeven. Met alle de plegtigheden die zy oeffenen, hebbenze zich naaulyks als luiden van een aangenaam genoodschap konnen doen doorgaan. Dat het ons gedoogt zy hen by den geenen te vergelyken, die zich aan alle Geestelyke oeffeningen, als aan het Wezentlyke van den Godtsdienst verbinden. Het kost hun niets met Godt te spreeken, en hem zonder plegtigheden te smeeken; en indien zy het ongeluk hebben van met deeze uitwendige pracht niets op te doen, mogelyk zal het bezwaarlyk zyn hen als luiden van eene verstandige Godtvruchtigheit aan te merken; en hier mede is 't dat wy deeze Inleiding eindigen zullen.

+ Van welk een invloed en kracht men de Roomsche Ornamenten waant te zyn, aangeweezen.

(a) Volgens de Vader Sepp, in zynen Berichtgeeving van Paraguay, zyn zelfs de Slangen door de kracht der Ave Mariâs in haare schadelyke uitwerking wederhouden.

(b) Men heeft 'er iets van in deeze verhandeling gezegt.

(c) Dit is waarchynlyk; maar niet zonder bepaaling.

+ Besluiten van de inleiding deezes werks.