|
| |
Origine d' Amore, Oorsprongh der Liefde; door Zaratino Castellini, Romani.
Een Vrouwe die een doorschijnende ronde Spiegel in de hand heeft, die dick en swaer is, houdende dieselve tegen de straelen van de Sonne, diewelcke daer door schijnende een Fackel ontsteecken, die zy in de slincker hand heeft, alwaer aen 't handvatsel een rolle komt met dit opschrift: Sic in corde facit amor incendium, dat is, aldus ontsteeckt de Liefde den brand in 't herte.
De oorsprongh der Liefde spruyt uyt het oogh, uyt het gesicht, en van een schoon ontwerp te sien. Eenige souden konnen bewijsen, dat oock door 't gehoor de Liefde geboren wert, en dat door dese reedenen:
| |
| |
Als dat onse oogen en ooren, gelijck als vensters zijn van de ziele, door de welcke, zy de gedaente, die in onse sinnen valt, verkrijgende, soo oordeelt zy ofse schoon of leelijck zijn. En 't geene de ziele als dan schoon bevalt, dat prijstse gemeenlijck, en 't geene haer leelijck dunckt, dat mishaeght haer: En gelijck dieselve, uyter natuyre, van 't leelijck een af keer heeft, also jancktse in 't tegendeel wederom, nae 't geene haer schoon dunckt. Is 't dan dat de Liefde door de tralien van de oogen, in ons herte dringt, soo komtse oock dickwijls door de vensteren van de ooren, wanneerse de uytmuntende schoonheyt van eenige Iuffrouw hoort beschrijven: van welcke beschrijvinge, en de begeerte tot haer, aengelockt zijnde, soo kan men oock, in 't gemoed, een hertlijck verlangen krijgen: welck verlangen van de schoonheyt niet anders is als de Liefde.
Het aensien van twee voornaemste Toscaensche Minnaers, sal ons genoegh wesen, te weten van Boccatius en Petrarcha, waer van de eerste ons verhaelt de Nieuwicheeden van Ludovico, Gerbino, en van Anechino, die door 't gehoor verlieft zijn geworden: en wanneer de ander opentlijck in zijn gesangh prijst de dapperheyt van Cola de Rienzo Romeyns hoofdman, alwaer hy seyt, gelijck als een Man verlieft wort, door de faem of het goed geruchte. In welcke woorden de Dichter verstaet van de Liefde der deughd, gelijck oock M.T. Cicero van gevoelen is, dat wy door de Liefde der Deughd en goedaerdigheyt oock in seeckere maniere, die geene beminnen, die wy noyt hebben gesien, niet te min kan dit selve in 't gemeen, tot alle soorte van Liefde der deugd en schoonheyt getrocken worden. Waer by wy 't getuyghnis van Athanaeus sullen voegen, alwaer hy seyt, 't is niet te verwonderen datter eenige alleen door 't gehoor zijn verlieft geworden: Voerende daer op in de Liefde van den Koningh Zariadre en Odate, de Dochter van den Koningh Omarthe, alle beyde van soodanige uytblinckende en volmaeckte schoonheyt, datse oock scheenen van Venus en Adonis te zijn voortgekomen. Dese verliefden alleen op 't gerucht en door de vertellinge van andere, waer door oock eens yders beeld, soo vastlijck was gedrukt in 't gemoed van d'andere, datse oock malkanderen in den droom lieflijck verscheenen. 't Gebeurde dat de Koning Omarthe zijn Dochter Odate, ten houwlijck willende besteden, een openbaer gastmael toestelde, gevende zijn Dochter een gulden beker met Wijn in handen, tot haer seggende, siet naerstigh toe: Wie dat u onder alle dese Ridders wel bevalt, en dien ghy desen beker met Wijn overlanght, dien suldy tot uwen Man genieten. Odate, siende de Vorsten en Heeren rontom te saemen loopen, begost te weenen, dewijl zy onder dieselve dat gewenschte beeld niet sagh, dat haer in den slaep was verscheenen: Maer sich daer nae wat van 't weenen onthoudende, komt Zariadre, die zy door eenen brief hadde ontboden, en haestigh verscheenen zijnde, sprack hy haer toe, seggende: o Odate! ick ben die geene, die u belieft heeft my te ontbieden: Waer over zy hem blijdelijck ontfangende, gaf zy aen Zariadre, al lachende en vrolijck, den beker over, en hem, onder soo veelen, tot haeren Bruydegom verkoren hebbende, leyde zy dienselven in haer Rijck.
Ganfre Rudel, bruyckt riem en boot,
Om te soecken nae zijn doot:
Verlieft wesende, door 't geruchte, op de
| |
| |
Gravinne van Tripoli, die hy lange met Minnedichtjes hadde gevrijt, sonder dat hy die oyt hadde gesien, wort met soodaenige begeerte ontsteecken om haer te sien, dat hy daer nae toe vaert, en op de reyse kranck wordende, wort de boodschap van zijne ongeluckige overkomst aen de Gravinne overgebracht, die hem in haer Paleys liet brengen, en hem seer beleeft en goedgunstigh in hare armen ontfangen hebbende, en hy haer vriendlijck aensiende, als wetende dat zy niet weiniger de oorsprongh van zijne Liefde als van zijn dood was, danckte haer over de meewaerige onthaelinghe van haeren Vryer, en gaf alsoo den geest.
Maer hier is op te letten, dat of het wel schijnt, dat door 't gehoor de inbeeldinge van de Liefde in desen is gekomen, niet te min soo kan men door 't hooren alleen niet uytrechten, ten zy saecke, datmen dat beeld van de vertelde schoonheydt in de sinnen drucke, also datmen in sich als een getuyghnis heeft, en dat het voor de oogen klaerlijck blijckt, dat het Odate is, die Zariadre alleen in den droom, en niet te vooren, hadde gesien, en zy kende hem oock terstont in 't gastmael, al ofse hem langh te vooren hadde gekent: 't welck hy niet soude hebben konnen doen, ten waere de beeldenisse door 't seggen van andere in 't gemoed haer setel hadde genomen. Alsoo sal oock Ganfre Rudel, Heere van Balia, nae de maniere der Vryers, het afdrucksel van zijn beminde, sich hebben ingebeeld: om daer uyt de schoonheyt van het levende beeld te aenschouwen: waer over men oock niet alleen door 't gehoor, maer oock verborgender wijse, door dien het ons dunkt, datmen de gehoorde schoonheyt voor oogen heeft, verlieft wort. Daerom kan men niet volkomen seggen, dat door de venstren van de ooren, de Liefde in 't herte dringht, om dat dieselve door 't middel en d'inbeeldinge van 't gesichte heerkomt, en niet, sonder middel, door het gehoor: En dat dit waer is, moetmen verstaen, dat, indien de gehoorde schoonheyt, daer na door de oogen niet wort goed gekent, soo sal de Liefde niet in wortelen, maer wel soose met het geruchte overeen komt, daerom seghtmen, de tegenwoordigheyt vermindert het geruchte: dat is, als men de saecke besiet, soo isse soo breet niet, als men daer van geroepen heeft. De ooren zijn de venstren van de ziele, soo wel als de oogen, maer daer door verkrijghtmen soodaenige gedaenten niet, alsser wel totte oogen behooren, te weten de gelijckmatigheyt van de verwen en trecken, diewelcke een volmaeckte schoonheydt uytbrengen, 't welck alleen door de oogen wort geoordeelt. Door de vensters van de ooren wort de Liefde geboren, en dat slechtlijck door een vriendlijcke, lieflijcke en engelsche stemme: Maer door 't verhaelen van de schoonheyt van een derde persoon, soo sal dat in ons een inbeeldinge baeren, nae 't geene wy gehoort hebben, alleens of wy 't gesien hadden, en door sulck duncken en inbeelden, worden wy bewogen om te minnen: Maer daer nae, als wy dat beeld, ih der daed, sien, soo verkoelt de Liefde terstont, sulx dat het gehoor wel gelegentheyt geeft om te minnen, maer 't is daerom geen oorsaeck van de Liefde: Want de Liefde van de gehoorde schoonheyt vormt sich in de inbeeldinge, en zy wordt daer nae in der daed bevestight, door 't gesichte van de ingebeelde schoonheyt: daer door het geschiet, dat de Liefde van de gehoorde schoonheyt, geen kracht heeft, soo de gehoorde schoonheydt nien wort gesien: En dat de oorsaeck en de gelegentheeden verscheiden zijn, dat wort van Ficinus over het Gastmael van Plato uytgedruckt, alwaer hy bewijst dat het oogh geheel de oorsaeck is van de Minnesieckte, als wanneer de Menschen haer oogen dickwijls op 's anders oogen slaen, voegende het licht met het licht te saemen, drinckende daer door also ellendelijck de Liefde in. De overeenstemminge van d'andere leeden, behalven de oogen, seyt hy, dat niet eygentlijck de oorsaecke zijn, maer de gelegentheyt tot dieselve sieckte. Want soodanige t'saemenvoeginge, treckt die geene, die hy van verre siet hem te naederen. En om dat hy hem van verre siet, soo wort hy, door soodanigh aensien, als opgehouden en verbaest, en terwijlen hy verbaest staet en siet alleen de opslagh van de oogen, soo is dat het geene, 't welck hem de wonde geeft. Daerom sullen wy seggen, dat om een seer schoone schoonheyt te hooren beschrijven, soo sal het gehoor de gelegentheit wesen eener ontstekinge totte Minne, naedien door soodanige beschrijvinge slechts de eerste gedaente
| |
| |
is afgebeeld, als een beeld van de geseyde schoonheyt, en soo wort hy dan door een begeerte gelockt, om dese schoonheyt te sien, waer van alleen 't aensien en 't ontmoeten der oogen de oorsaeck is, dat wy in de sotheyd van de Minne betoovert blijven.
De opslagh of 't ontmoeten van de oogen, waer uyt de Liefde haer oorsprongh heeft, wort door een spiegel uytgebeeld, die tegens 't oogh van de Sonne staet. De spiegel is van soodaniger aert, gelijck Orontius Finaeus in zijn beschrijvinge van de brandspiegels afmaelt. Van dieselve verhaelt Plutarchus mede in 't leven van Numa Pompilius, de tweede Roomsche Koningh, dat de Vestaelsche Nonnen van hem onderwesen zijnde, wanneer haer Vier was uytgegaen, soo kosten zy, hier door, het selve ontsteken, even als ofse een nieuw Vier uyten Hemel hadden ontfangen. Van gelijcken verhaelt Zonaras, dat Proculus de Wiskonstenaer, de Scheeps-Armaede onder Constantinopel verbrande, die van den oproerigen Vatilianus tegens den Keyser Anastasius toegerust was. Van welcke konst Archimedes de eerste Vinder geweest is, tegen den Romeinen, die zijn Vaederland Siragusa hadden belegert.
Dit tegenwoordige beeld is een gelijcknisse: Want gelijck door dese spiegel, zijnde het oogh van de konst, gestelt zijnde tegens het oogh van de Sonne, de straelen soo heftigh schieten dat zy den fackel ontsteecken, alsoo wort oock door onse oogen, die als spiegels zijn van de natuyre, tegens het oogh van een schoone Sonne, daer de straelen van 't licht door schijnen, de fackel der Liefde in 't herte ontsteecken. En daerom wort haer een fackel in de slincker hand gegeven, en dat aen de slincker sijde na 't hert, 't welck verklaert wort door de spreucke, met dit opschrift: Sic in corde facit amor incendium, dat is, aldus ontsteeckt de Liefde den brand in 't herte. Een spreucke die van Plautus is ontleent. Hoedanigh nu de brand uyte oogen nae 't herte schiet, dat bewijst Marsil, Ficinus, seggende, dat de geesten, dieder voortkomen door de hette van 't hert, en van 't suyverste bloed, altijd in ons soodanigh zijn, als de aert van 't bloed is. Maer gelijckerwijs dese damp van 't bloed, die wy den geest noemen, en die uyt het bloed geboren werden, soodanigh is, als 't bloed is, soo schiet het oock door de oogen, als door glaese vensteren, gelijcke straelen die 't bloed gelijck zijn. En de Sonne die 't hert van de Werrelt is, gelijck C. Rhodiginus seyt, verspreyt, door haere ommegangh en loop, het licht, en door het licht stort zy haere kracht op der aerde. En also beroert oock 't herte van onse lichaem, door een gestaedige beweginge, het bloed, van die daer nae by is, en van daer spreyt het de geesten door 't gantsche lichaem, en door dieselve geesten verspreyt het de glinsterende voncken, door alle de leeden, doch insonderheyt door de oogen: Want de geest seer licht wesende, stijght oock lichtlijck nae de bovenste deelen van 't lichaem: en 't licht van den geest glinstert aldermeest door de oogen; om dat de oogen, boven alle andere leeden, helder en doorluchtigh zijn, in sich hebbende licht, glants, dampen en viervoncken. Soo is 't dan geen wonder, dat een open oogh, met groot opmercken op iemant gestiert, de pijlen van zijne straelen schiet in de oogen, van die 't oogh beschout: Welcke straelen door de oogen van haere tegen-Minnaers schietende, dringen door tot in 't herte toe van dese ellendige Minnaers: En met reeden maghmen tot in 't herte seggen, want zy zijn gewont van 't herte, dat de pijlen werpt. En dit alles is nae de leeringe van Plato, diewelcke verstaet, dat de wonden van de Liefde, zijn seeckere fijne straeltjens, die uyt het binnenste van 't herte spruyten, alwaer het aldersoetste en heetste bloed is, aen de welcke de wegh geopent zijnde, door de oogen, soo loopense wederom door de oogen van de Minnaers, en dringen tot het binnenste van 't hert. Waer over de Platonische Poeet aldus seyt: De wegh is oopen, door de oogen, naer 't herte.
De spiegel, die van ons is afgebeelt, is de holle spiegel niet, die van achteren doncker is, maer dese is doorluchtigh, hel en klaerschijnende van alle sijden, doch van d'eene sijde hol, die een groot en langh beeld vertoont, maer van d'ander sijde een grof en vollijvigh beeld, dat sich oock vergroot, doch in 't rond verschietende. De straelen der Sonne, die op desen spiegel steecken, die van achteren duyster is, branden door den weerschijn op de stoffe, die haer wort voorgestelt: Maer als de Sonne, op onse anderen spiegel, met haere straelen aen d'een en
| |
| |
d'ander sijde komt te steecken, soo worden dieselve straelen in een seecker gemeen punt te saemen vereenight, om dat die van alle sijden hel en klaer zijnde, met haere rechte stralen, steeckt of brand op den fackel, daerse van achteren op schijnt. Want men houd den Spiegel by 't handvatsel, tusschen de straelen der Sonne en den fackel of de stoffe, daerse dan op steeckt. En alsoo dringht oock de straele van de levendige Sonne, door de oogen recht nae 't herte toe: alhoewel dien eedelen Heere Cignus Parthenoprus Caraffa, beter behaegen heeft in de reflexie of weerslagh; gelijck hy doet in zijn bloeyend verhael, van de schoonheyt der oogen, dat hy 20 Iaeren, nae dat dit was uytgegeven, in 't licht heeft gebracht. Want gelijck 't oogh des Hemels, seyt hy, steeckt op 't holle Cristal, om een weerslagh te geven aen de naestgelegene stoffe, om die te ontvoncken, die haer dan verteert, door een vier, dat haer verslint: alsoo doet oock het sterflijck oogh, terwijl het mette straelen van de gesiene schoonheyt in den hollen boesem van onse gedachten doordringht, en stoockt daer op de levendige vlammekens van de Minnebrand: diewelcke nu vast hangende aen de stoffe der ziele, so wort die allenskens, allenskens ontsteken, en maecktse onderdanigh, en een dienstmaeghd der Liefde. Wy sullen antwoorden, dat dit sterflijck oogh niet klaer is, alwaert van een Minnaer die 't siet, of van de Sonne die bemint en gesien wordt. Mijn sterflijck oogh kan uyt sich selve niet doorbooren in den hollen boesem van mijne gedachten. Noch min kan het oogh van de Sonne, die van my bemint wort, met haere straelen soodaenigen weerslagh veroorsaecken. De weerslagh of 't weerschijn te rugge gestelt zijnde, soo sou 't geschieden, door een uytwendig voorwerp van een schoon blinckend oogh, dat zijne straelen op mijn sterflijck oogh soude uytschieten in den hollen boesem van mijne gedachten. En in sulcken geval soo kost het dan geen weerslagh wesen, want de weerschijnende straele keert altijd wederom daerse van daen komt, en blijft niet daerse wort geschoren. Gewis dese gelijcknisse van den weerslagh is niet evenreedigh. Want de werckinge van den weerslagh geschiet, terwijl de straele wort geschoten: en van 't tegengestelde voorwerp, door een harde en dicke duysternisse te rugge gehouden zijnde, soo keertse wederom tot diese heeft veroorsaeckt, en op soodaenige wijse geeftse wederom een weerslagh aen 't voorgestelde, en verbrant de stoffe, diese in 't wederkeeren vint. In 't tegendeel soo gebruyckt de straele der Liefde haere kracht, alwaerse geen wederstant vint, maer zy gaet vry weyden. Doch daerom wercktse niet met een weerschijnende strael, maer met een rechte straele, dieder valt ontrent de innerlijcke Geest van 't herte. Want boven dat, soo de straele van de gesiene schoonheyt, den hollen boesem van de gedachten doordrongh, en aldaer den Minne-brand verweckte aleerse aen 't hert raeckte, soo soude Petrarcha niet geseyt hebben, dat de wegh, door de oogen, tot het hert, oopen is. Maer soude seggen van de oogen, totte gedachten, en van de gedachten tot het herte. De holle boesem van 't gedachte sit in 't hoofd, en de hoofdhayren, zijn Hierogliphischer wijse, afbeeldingen van de gedachten, waer mede sich de ziele verciert en 't gemoed ontdeckt. Want selve de ziele, gelijck Pierius seght, brenght de gedachten voort, niet anders als 't hoofd de hoofdhayren, waer mede het sich verciert en deckt. De Reeden, het reedelijck overlegh, en 't gemoed, hebben haer sitplaets in 't hoofd. Plutarchus seyt in de Platonische vragen, te recht heeft de Natuyre het aldereedelste deel in de opperste plaets, en als een Stierman in 't hoofd gestelt. En Zeno seght, Het voornaemste deel van 't gemoed, woont in 't ronde van het hoofd, als in een Werreld. De gedachten dan komen uyt het hoofd. Petrarcha getuyght sulx mede. 't Hoofd dat met swaere gedachten is belaeden, druckt en vernedert my. Ariosto beschrijft Sacripante, dat hy geen gedachten hadde, ongevoelijck als een steen, aleer hy de smerte van zijne suchten kost uytbraecken. Tot naevolginge van Homerus, die Vlysses soo bedachtsaem afmaelde, dat hy d'oogen nae d'aerde sloegh aleer hy sprack. Alhoewel de inbeeldingen en de gedachten, die in 't hoofd werden toegestelt en gevat, en die van 't gemoed werden goed gekent en behouden, daer nae in 't hert daelen, die oock aldaer soo lange blijven gewortelt, als zy in 't gemoed zijn, dat in 't hoofd is. Van gelijcken spruyten uyt het hert de uytvoeringen van alle gedachten. Maer de verbolgen en geweldige Liefde, die geeft geen tijd aen de gedachten, maer gaet alleen door een opslagh van 't oogh, snellijck regel-recht van 't oogh nae 't hert; alwaer de ziele haer plaets
| |
| |
midden in 't lichaem heeft, gelijck de Spinne in 't midden van haer webbe. Calchidus seyt over de Timaeus van Plato: Gelijck de Spinne die midden in haer webbe sit, eenige beweginge gevoelt, 't zy datse uytwendigh of inwendigh geschiet, soo doet oock de ziele die haer plaets heeft in 't middelpunt van 't hert, en door uytstreckinge soo maeckt zy 't geheele lichaem levendigh, en bestiert de beweginge van alle ledemaeten. In 't middelpunt van 't hert voeltmen dan seer snellijck de beweginge der Liefde, die door de oogen in sluypt: en de oogen, als opene vensters, gevoelen sulx niet, maer 't hert alleene voelt het, en de Liefde aldaer gekomen zijnde, als tot haer middelpunt, soo sluytse sich daer en rust. Het verlangen dat de Liefde door de oogen instort, wort gedistilleert in 't heete forneys van 't herte, alwaer de ziele in soete Liefde versmelt. Het Choor van Euripides de Treurspeelder, singht in zijn Hippolitus, O Liefde! o Liefde! die door de oogen mijn verlangen stooft, en voert de soete Liefde in mijne ziele. De soete Liefde in de ziele en in 't hert gebruycken de Poëten, en andere Schrijvers, in eenen sin; de ziele voor 't hert, en 't hert voor de ziele. Heliodorus in zijne Moorsche geschiedenisse, ondertast den oorsprongh der Liefde, beweerende, dat het gesicht alleene, de oorsaecke van de Liefde is, en dat de Minnetochten zijn als windbuyen, die door 't gesichte 't hert aenwayen; 't welck al niet seer van 't wit is geschoten. Want zijnde het gesichte het aldereedelste en alderheetste van alle onse uytwerpingen en sinnen, soo moet het oock alderbequaemst zijn om tot sich te trecken, en een vryen gangh te maecken aen de ontfonckende geesten der Liefde. Laet u de oorsprongh der Liefde tot een bewijs strecken, waer toe het voorgestelde gesicht den aenvangh en gelegentheyt geven, en werpen de schielijcke hertztochten, door de oogen, in de ziele. Dit alles is nae de Theorie of Prastijc van de Platonische Minnaers.
Dese leeringe van Plato heeft haer oorsprongh van dien seer ouden Minnedichter Musaeus, die de eerste van allen is die het oogh voor de oorsaeck en oorsprongh, van de Liefde, stelde, wanneer hy 't beginsel van de Liefde van Hero en Leander beschrijft:
In de straelen van haer oogen,
Wies de fackel van de Min:
En het hert van groot vermogen,
Blaeckt door 't vlammen van haer sin,
Schoonheyt uyt een eerbaer wesen,
Schiet veel snelder als een schicht,
Vyt haer ooghjes kondy lesen,
Wat het oogh voor wonden sticht,
't Oogh dringht midden door de nieren,
Door het herte, door 't gewricht,
't Oogh doorsteeckt der Helden spieren,
Door het branden van haer licht.
Hier uyt hebben alle Poëten gelegentheyt genomen, om te seggen, dat het oogh is de Voorste, de Leydsman, de Weghwijser, de oorsaeck en oorsprongh der Liefde, gelijck men wijtlopigh over al kan lesen. Waer over Propertius seght:
Wel! kendy niet den rechten sin,
Het oogh is Leydsman in de Min.
Seggende voorts:
Diana heeft eylaes! my met haer soete oogen,
Noyt van de Min gewont, te wonderlijck bedrogen:
De sorge van mijn Lief wast stadigh door 't gesicht,
Want Liefd, in my haer Min en al haer voedsel sticht.
Ovidius seght in zijne Minnebrieven:
'k Sagh u en wierd gewaer dat ghy my hebt bedorven,
En dat ick door u vier ben levendich gestorven:
Ick sagh u, en eylaes! nu hebdy my verdaen,
Een onbekende vlam, daer ben ick in vergaen.
Dieselve seght wijder in zijne Minnekonst:
Door u oogen, die, als voncken,
Door u oogen kondy loncken,
Voorts vloeyen d'Italiaensche Poëten over, van dat de oogen oorsaecke zijn van het Minne-vier, want als men de schoonheyt door de oogen siet, en daer in behaegen schept, soo dringen de straelen strax nae 't herte. Petrarcha seyt noch soeter:
V ooghjens werpen uyt veel doodelijcke schichten,
Waer tegens dat my kan noch tijd noch plaets verlichten,
Van u alleen komt voort, 't schijnt een te vreemde klucht,
De Son, het vier, de wind, waerom ick staedigh sucht.
V oogen zijn de Son, gedachten zijn de pijlen,
't Verlangen is het vier: En hier met onderwijlen
Soo pijnight my cylaes! de Liefd' in mijn gemoed,
Met treecken vol bedroch en stoot my onder voet.
Het sou te langh vallen wanneer men al de Poëten, die vol van dese stoffe zijn, soude voor den dagh brengen: Maer een gedicht van een treflijck verstand, sullen wy hier alleen by voegen, dat hy aen zijn Vrijster ge- | |
| |
sonden heeft, diewelcke altijd van 't Venster liep, wanneer haer Vryer daer voor by ging, siende door de spleet van de deure.
Dit hert, o schoone Maeghd! dat hebdy soo doorschoten,
Dat evenwel is vriend van u te moedich licht,
Door een verborgen slach en vlammen uytgegoten,
En door een oud Tyran, dat is, u schoon gesicht.
Dees Schutter wreed en hart, Verraeder, sonder trouwe,
Zijn sichtbre krachten trock, seer krachtelijck by een,
En schoot met aller macht: 't geen andren dood vol rouwe,
Dat doedy door een spleet, en dat op my alleen:
My kosty immers wel in 't vrye Veld bevechten,
Vermits mijn herte trilt, en dat mijn ziel bevreest,
Niet voor u trots gesicht haer voorhoofd op derf rechten,
Maer schuylen moet voor 't licht en voor u schuwe geest.
Doch ghy misgunt my laes! een soete dood te sterven,
En weygert, hoofd voor hoofd, te treeden in 't gevecht:
O wreede' en trotse Maeghd! och mocht ick dit verwerven,
En worden, voor de vuyst, van u te neer gelecht.
Niet alleen de Poëten, maer oock de geestige schrijvers, hebben den oorsprongh van de Liefde het oogh toegeschreven, want Achilles Tatius en Heliodorus verhalen van de oogen, dat dieselve zijn vereenigers van de Liefde. Iae dat der Minnaers onderlinge opsicht, een herdenckinge en vernieuwinge van de Liefde is, en dat dieselve de sinnen niet anders opstoockt als of het vier by eenigh stroo geleyt waere. Iae wy sullen noch meerder seggen, dat de brand, die door de oogen ontsteecken wort, van meerder kracht is, als het rechte Vier, want datselve ontsteeckt niet, ten zy dat het geleyt worde by de stoffe: Maer het Minnevier dat door de oogen komt uytglinsteren, ontsteeckt het hert en sinnen, al is 't schoon, datmen daer verre af is: Even gelijck als de vlamme van de Babilonische bloeme Naftha ontsteeckt en naedert, hoewel men daer verre af is, alsoo ontsteeckt, schiet en verspreyt oock de afwesige vlamme van twee glimmende ooghjens, den brand in de gemoederen, van die daer op siet. Waer over Plutarchus in 't gastmael, seyt, dat de Liefde die met een seer geweldige beweginge in de Menschen valt, haere oorsprongh en begin, van 't aensien verkrijght, oock soodaenigh dat de Minnaer schier versmelt, als hy zijn beminde siet, en daer in wandelt en verandert. Want het onderlinge gesichte van de schoone, en 't geene uyt de oogen voortkomt, het zy dat het een licht of een sekere instortinge zy, verderft den Minnaers en verteert haer door een smerte, die met geneughte vermenght is; 't welck van Orpheus genaemt is Bitter-soet, en van Petrarcha, te recht, gesmaeckt is, als hy in zijn klinckdicht seyt:
Wanneer ick sagh de Son, door 't straelen van haer oogen,
Doen is mijn moede ziel verr' uyt mijn hert gevlogen,
En sweefd' in 't aerdsch prieel, zijn lusthof in 't gemoed,
Om vinden, 't geen zy socht, het bitter met het soet:
Door dees soo gantsch versche'en en harde strijdigheeden,
Soo weet ick geene raed, en worde vast bestreeden:
Nu met een heete wil, dan met een kille sin,
En stae soo tusschen 't luck en tusschen droefheyd in.
De soetigheyt van de Liefde is vol bittere alst en galle, en haere vergenoegingen zijn de klachten en smerten van de ellendige Minnaers. De Liefde is bitter, want die daer mint, sterft al minnende, wesende de Minne een vrywillige dood, en voor soo veel zy een dood is, soo isse bitter, maer soo veele zy vrywilligh is, soo isse soet. Hy sterft al minnende, te weten die daer mint, want zijne gedachten vergetende, soo wort hy verandert in die geene, die hy bemint; gelijck M. Ficinus verhaelt. Daer by voegende dat die geene, die in 't kamp-gevecht van de Liefde eervaeren zijn, wel beproeft hebben, hoe bitter de Liefde is, soo wel voor die daer verre af is, alsse bitter is, voor die daer tegenwoordigh is. Want de Vryers, verre van haere Sonne afgescheyden zijnde, leven door haer afwesen in duysternisse en quellingen, verlangende om haer licht te sien. Zy is oock soet van verre, om de herdenckinge van 't vermaeck van 't gesiene licht. In de tegenwoordigheyt, oock van 't beminde licht, is de Liefde bitter, want door haer wort de Minnaer verbrant, verteert en versmolten: Van d'ander sijde weder isse soet, aengesien dieselve in soo schoonen Vier verteert wort, en in de vlam, die van hem soo geacht is, in de welcke het hem soeter is straffe te lijden, als daer buyten vrolijck te zijn. En 't is veel soeter, want keerende in de geminde persoone, soo sterft hy daer in. En zy is wel dobbel bitter, want hy sterft, niet konnende door 't hert dringen, en sich in haer geheel en al herscheppen, en met haer vereenigen. Zijnde onmogelijck, datse soo geheel souden gescheyden en gantsch en gaer afgesondert werden; gelijck men door
| |
| |
de groote Liefde sien kan, alwaer men altijd verlanght, om met de groote eendrachts wille, rontom het beminde licht, te sweven; gelijck verscheyden Dichten getuygen. En om dat de Liefde bitter-soet is, soo verblijden sich de Minnaers in een oogenblick over de soetigheyt, en zy versmelten strax in de bitterheyt van haer schoone Sonne, die zy soecken en daer nae verlangen. Maer hoe soo? De Minnaers hebben soo wel het soete als het bittere. Het bittere is hun soet, en 't soete is hun bitter. Van dit gemenghde soet en bitter, dood en leven, vrolijckheyt en smerte, daer van zijn alleene de twee schoone oogen de oorsake en de oorsprongh van de Liefde. Wy sullen dan besluyten met de bedachte woorden, van die Vrijster, daer van Apulejus in 't X boeck van zijnen gulden Esel, aldus spreeckt, De oorsaeck en de oorsprongh van dese mijne droef heyt, als oock de Medicijne en mijne behoudenisse zijt ghy alleene, want dese uwe oogen, die door mijne oogen tot in 't binnenste van mijn hert, en door 't mergh zijn ingedrongen, hebben my een bittere en felle brand veroorsaeckt. D'oorsprongh dan van de Liefde, komt door 't oogh en door 't gesichte. Dit verhael sal niet vergeefs noch ydel zijn, maer nut en profijtigh, als wy bedencken dat de genegentheden van de Liefde door 't gesicht komen en door den weerslagh van twee schoone oogen: en om dat wy in desen doolhof niet souden geraecken, sullen wy de oogen sluyten voor de schijnbaere glans van de sterflijcke lichten: Want te staeren op een uytnemende schoonheyt, doeter op verlieven en in de Minnesieckte vervallen: Maer daer en tegens zijn oogh daer van af te keeren, bevrijd ons van dieselve. Keert uwe oogen af, op datse de ydelheyt niet sien, seght David. 't Is een wijse raed die ons in dese Dichten gegeven wort:
Wat raed soo Venus self haer dreutsche schoonheyt biet?
Ey staet niet, maer gaet ras, en voor 't verderven vliet.
Soo moeten wy dan niet blijven sitten noch vertoeven om op een schoon gesicht te staeren, maer moeten ons uyt haere oogen wegh packen, en sorge draegen dat onse oogen niet ontmoeten de schoone oogen van andere, ten einde wy in dese schaedelijcke kranckheyt niet vervallen: En als wy daer in mogen gevallen zijn, dat wy daer uyt wederom mogen opstaen. Hier van geeft ons Marsil.Ficinus soo wel als de Meester der Liefde Ovidius, een heylsaeme raed als hy seyt:
Soo Swavel slechts de assche raeckt,
De minste vonck die brand en blaeckt:
Soo gaet het als men Min' niet acht,
Wat dood schijnt, krijght weer nieuwe kracht.
Het voorgestelde einde van de Platonische Liefde is gevaerlijck, te weten datmen te gelijck mette oogen de lusten sal gebruyken, aengesien de Liefde de trappen van 't welbehagen gemaeckt heeft, naer 't seggen van Lucianus, het is niet genoegh, seyt hy, die aen te sien dien ghy bemind, noch tegens hem over te sitten, hem te hooren of te spreken, want de eerste trappe schept het gesichte, dan het verlangen, van by te zijn, daer nae het aenroeren, en ten laesten het kussen om verder te gaen. En Socrates die 't Orakel van de Platonisten was, koste niet ontkennen, nae dat hy gesien hadde de schoone Theodata, te seggen, 't geene van Xenophon in 't leven Socratis beschreven is, Maer wy, seyt hy, begeeren te veelen 't geene wy sien, doch wy sullen door liefde treurende wech gaen, en daer af zijnde, sullen wy daer nae verlangen: uyt alle dese sal gebeuren, dat wy sullen dienen, en dese sal gedient worden. Siet doch hoe Socrates, die de ziele was van Plato, bekent, dat hy door 't sien verlanghde nae 't gevoel, en evenwel leede hy groote smerte, alhoewel hy verre van de beminde saecke af was, en verviel also in de slavernie van de Liefde. Hier op past 't geene men leest van Araspade, Ridder van den Koningh Cyrus, hoe dieselve hem hadde vermeten, dat hy een Iuffer dienen en besien soude, sonder dat hy eenigh werck van haere Liefde hadde: Neen seyde de Koningh, dat is een sake die al te gevaerlijck is, want het kan gebeuren, dat het vier wel niet terstont ontsteeckt, wanneer het geraeckt wort, maer ick soude het vier niet willen handelen noch de schoonheyt willen sien: Doch u Araspade raede ick, dat ghy uwe oogen niet wilt hechten aen al te schoonen ontwerp, want het vier brand alleen den geenen die 't aenroert, maer de schoone ontsteeckt oock den geenen, diezy van verre siet, sulx datse als van de Liefde raesen. Araspades onthielt den goeden raed van Cyrus niet, hem inbeeldende dat hy de Liefde kost tegen staen, en dat hy niet verder als tot de trappe van 't gesichte gaen soude: Maer allenskens, allenskens voelt hy in zijne borst, sulcken fellen uytnemenden Minnebrand, tot Panthaea, die hy beminde, dat hy oock van smerte ween- | |
| |
de, en van schaemte vergingh, vreesende in 't gesichte van den Koningh weder te keeren, door de lasterlijcke dreygementen die hy dede aen de eerbaere Iuffer, die hem in zijne Liefde niet wilde behagen; sulx dat de onvoorsichtige Araspades niet denckende, om de kracht van 't gesichte, hebbende den voet op den eersten trap geset, door 't gesichte aengedreven zijnde, socht door een ondraeghlijcke begeerte, oock voorder tot de daed te komen, waer toe hem de genegentheyt der Liefde overredede. O! wat is het sien een aengenaem dingh voor die geene die gedreven worden door de lusten? even als de Schockebacken verlangen om haere handen te slaen, nae 't geene zy voor haer sien? Waer van men sich moet wachten als van een vier. Megabizus, Veldoverste van Darius, sant seven Persianen, die neffens hem de voornaemste in 't leger waeren, als Gesanten, aen Aminta den Koningh van Macedonien: diewelcke heerlijck ontfangen zijnde, hielden aen, om, nae de maeltijd, de schoone dochteren van Macedonien te sien, diewelcke niet soo haest gekomen waeren, of de Persianen wierden door haere Liefde ontsteecken, en baeden Aminta, hy wilde dieselve tegens haer over setten, 't welck de Koningh, gelijck Herodotus seght, wel beviel: Maer soo haest waeren zy niet aengeseten, of zy begosten, sonder eenige zeedicheyt de handen by hare borsten te steecken: 't welck de Koningh seer onbeschaemt dachte, en zijnen soon Alexander niet weyniger: diewelcke door seeckere aerdigheyt den Vaeder deede vertrecken, die vertrocken zijnde, seyde hy tot den Persianen: Nae dien ghy geseten zijt, in een Koninghlijck bancket, en de uyre naedert om te gaen rusten, soo wil ick u oock bereyden een vermaecklijck bedde in 't geselschap van dese Iufferen, op dat ghy uwen Koningh mooght vertellen, hoe wel ghy onthaelt en gefesteert zijt van den Koningh van Macedonien, daerom laet eerst toe, dat dese Iuffren haer in haere seraglie of vertreck mogen wasschen en oppotsen. Alexander doet daer nae ongebaerde Iongelingen in Vroulijck cieraet opproncken, met Ponjaerts onder haere kleederen, die totte kamers, daer de Persianen waeren, intreedende, meenden zy, dat dit dese Iuffers waeren, die oock terstont van haer oneerbaerlijck wierden omarmt. Maer dese ellendige, wierden in dese hittigheyt te saemen doorsteken. Een ellende, alleene door 't sien van de oogen veroorsaeckt, een oorsprongh van ontallijcke quaeden, stifters van den val en van droeve ongelucken, waer uyt oock 't begin van het bederf en de gemeene ellendigheyt van 't Menschlijcke geslachte is gesproten: Want de Vrouwe sagh dat de vrucht goed was om te eeten en schoon in de oogen. Om welcke oorsake God daer nae van boven neer, plassen en revieren stortede, om de Werreld te versuypen, en dat door de dertelheyt van 't oogh, siende de kinderen Gods dat de kinderen der Menschen schoon waeren. Sampson die overstercke hoofdman, van wien wierde hy overwonnen? door het sien van de schoonheyt, eerst van de Philistinne te Thimnat, van de welcke hy totten Vader seyde, zy heeft mijne oogen welgevallen, en daer na van Delila de Hoere, in wiens schoot de hoofdhayren van zijne sterckheyt wierden afgesneden, en de oogen, die als dienaers waeren van zijne Liefde, uytgesteken, als oorsaecken van zijne blindheyt en dood. De Koningh die soo oprecht was, en een Man nae Gods herte, hoe is hy een onrechtveerdigh overspeelder en doodslaeger geworden? alleen door het onvoorsichtigh sien, uyt zijn paleys, nae de schoonheyt van BathSeba, want hy sagh haer baeden, en de Vrouwe vvas seer schoon. Soo dat het oogh David dede overtreden, hoe rechtvaerdich, en Sampson oock hoe sterck hy was. Wat konnen wy dan anders seggen, dan dat het gesichte van de Menschlijcke schoonheyt, de Gerechtigheyt verbreeckt en de sterckheydt nederwerpt. En wie sal 't wesen, die sich sal konnen verseeckeren, van dat hy niet soude struykelen, in 't aenschouwen van een schoon voorwerp? Noyt sagh Augustus, Cleopatra met een goed oogh aen, die nae de dood van haeren M. Antonius, gelijck Suidas verhaelt, gedachte 't herte van Augustus, door haere schoonheyt, tot haer te trecken: Maer hy haetede haer dies te meer in zijn herte, en belaste aen Proculejus, dat hy haer soude wegh voeren, en levendigh bewaeren, om haer in triumphe om te voeren. Het welck de Koninginne Cleopatra, die met haere schoonheyt soo veele Vorsten en dappere Krijgs-Oversten verwonnen hadde, gehoort hebbende, soo wanhoopte zy van dat zy
| |
| |
Augustus oock overwinnen soude: en om niet levendigh onder zijne handen gevangen te blijven, bracht zy haer selven om den hals, door 't steken van een vergifte adder-slange. Waer over Augustus niet konnende zijn voornemen uytvoeren, liet haere beeldenisse in het zeege-feest omme heer voeren. Maer wat beweeghde doch eenen soo grooten Keyser te verlangen, dat hy een Vrouwe in triumph soude omme voeren? Over een Vrouwe te triumpheeren, was voorwaer de overwinningh, die hy daer van droegh, aengesien hy alleene niet wilde overwonnen wesen, van die gene, die andersins door de snelle blixems en pijlen van haere oogen I. Caesar, M. Antonius, en veele uytlandsche Koningen hadde overwonnen, en die sich vermat, dat zy niet soude in triumph omgevoert werden, seggende: Non triumphabor. Tot welckers gedachtnisse, heeft Augustus een Medaglie doen slaen, die in de Princelijcke Devijsen van C. Paradijn te vinden is, alwaer een Crocodil aen een Palmboom was vast gebonden, met dit opschrift Colligavit nemo, dat is, niemant heeftse gebonden: Roemende als dat niemant hadde konnen tegenstaen de schoonheyt van Cleopatra, die nochtans van hem versmaet en overwonnen was. Niemant stiere dan zijne oogen te vast op een schoon beeld, om daer op te staeren, noch laet zijn gesichte swaeyen op 't vlammende licht van een Vrouwe, noch blijve staen voor haere oogen, want wie daer derf aenschouwen een schoon weesen, zijnde een harte pijninge van de oogen en van 't hert, die sal ten laesten sich daer over quellen en treurigh zijn, uytbarstende in dese klachte:
O Werreld! o gepeyns! o ydele gedachten!
O wanckelbaer geluck! hoe kondy my verkrachten!
O dagh! waer 't schoone licht, mijn herte soo bescheen,
Dat met een strenge hoop, druckt mijn beswaerde le'en.
Hier ben ick door u kracht geperst en toe getogen,
V is de schuld, maer my de schand en straf voor oogen.
Dies draeg ick van de Min, maer swaerigheyt en pijn,
En bidd' dat 's anders quaed my magh vergeven zijn:
Om dat ick had behoort mijn oogen af te wenden,
Op dat een grooter licht die nimmermeer mocht schenden.
Een yder keere dan zijn gesicht af van de kracht der helblinckende Sonnestraelen, en vliede de ontmoetinge van twee schoone oogen, en wende zijn gemoed, nae de maniere van de Cariadre, een groote Zee-vogel, diewelcke (soo Aelianus en Plutarchus verhaelen) van de Natuyre geleert zijnde, weet, dat soo hy zijne oogen slaet, op die geene die verstopt zijn, soo verkrijght hy de verstoppinge van haer, waer over hy te rugge keert met gesloten oogen, andersins soude de verstoppinge by hem blijven, als een diepe geslagene wonde: aldus moeten wy oock onse oogen sluyten op het ontmoeten van twee over een komende lichten, ten einde wy, door onse oogen, haere vlammen in onse herten niet ontfangen, 't welck anders door de verstoppinge der Minne verdruckt en versmoort wort, gesteecken zijnde door een vinnige straele, en gebrant van den blixem en pijlen, die als krijghsgereetschappen zijn van de Liefde. Waer van de Poeet aldus spreeckt:
V pijlen waeren 't lodder oogh,
Waer uyt d'onsichtbre vlamme vloogh,
Daer in ghy uwe pijlen doopt,
En door de wijde Werreld loopt.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd