Cesare Ripa's Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants

Stratagema militare. Oorloghstreck, Krijghs-list, van Sign. Giov. Zaratino Castellini.

Men schildert een gewapent Man die op den Helm dese spreucke heeft: aut Marte aut Arte, dat is, door list of door macht. Hebbende op de slincker sijde een Rapier, en aen de slincker arm een Schild, waer in een Kickvorsch gemaelt is, die een Riet over dwers in den mond heeft, waer tegens een Waeterslange, die den Vorsch soeckt op te

[p. 377]

slocken, afgemaelt is, hebbende de rechter hand, met een groote moedigheyt in zijne sijde; ter sijden hem, sal een Luypert staen, die seer vreeslijck metten hoofde opgestreckt is, hebbende eenen Dolphijn op den Helm.

Dese beeldnisse is regelrecht gemaeckt tegen het goedduncken van Alexander de Groote, diewelcke de Oorloghs-treecken boven maeten Viand was, en oversulx als hy van Parmenio overredet was, dat hy zijne Vianden op 't onversienste, en by nachte, soude overvallen, antwoorde hy, dat het een schandlijcke saecke was voor een Capiteyn, de Overwininge te steelen, en dat het Alexander toestont, voor de vuyst te winnen; gelijck 't selve Arrianus verhaelt. Niet tegen-staende dese moedige woorden, is te overwegen, dat Alexander in zijne handlingen al te voorbarigh was, hebbende gemeenlijck meer reuckloosheyt en stoutigheyt, als kracht van dapperheyt, die altijd met wijsheyt en goede raed wil te saemen gevoeght zijn. wy hebben dese beeldenisse willen passen, als datse een Capiteyn niet alleen nut, maer oock noodigh is: den welcken toekomt, niet soo seer met geweld en stoutigheyt zijne Vianden te bespringen, als wel in de voorvallende nood, tot behoudenisse des Vaderlands en van zijn eygen Heyrkracht, door kloecke raed en door verstand (waer in de Oorloghstreeken bestaen) te overwinnen: Want de Oorloghstreck is anders niet, als een dappere Oorloghsdaed, die meer met raed en verstand als met macht en geweld wort uytgevoert. Want dit is dapperheyt wanneer iemant zijnen Vyand met macht en sterckheyt overwint: Maer dit is kloecke raed, wanneer iemant buyten den strijd of slagh, de Overwinninge van zijne Vyanden wegh draeght met list of kloeckheyt. Poliaenus een oud Griex schrijver, die ten tijde van de Keyseren Antoninus en Verus geleeft heeft, seyt, dat dit de besondere wijsheyt van een Capiteyn is, dat hy de Overwinninge sonder perijckel of gevaer, magh verkrijgen: En 't is seer goed datmen eenige saecke oock midden in den strijd gaet overwegen en bedencken, ten eynde men te vooren door raed en krijghs-list magh beleyden, dat de slagh met Overwinninge magh uytvallen. Dit schijnt oock, dat Homerus haer wil vroet maecken, wanneer hy seyt, of door list of door macht. En dit is oock de spreucke die wy boven 't Helmet geset hebben. Men leest in Poliaenus het selve; 't welck van Virgilius schijnt heergekomen te zijn, als hy seyt, Laet ons de Schilden veranderen, en der Griecken Helmen en Vaendels voeren, 't is alleens of wy den Vyand door geweld of door loosheyt overwinnen. En de uytlegger van Virgilius seyt, dat het niet schandigh is zijnen Vyand met listige laegen te overmeesteren, en het tegenwoordige gevaer behoorde dat oock geleert te hebben, als mede de voordaed die van de Griecken was genomen. Iae 't is oock geen schande, maer prijswaerdigh: want het verstand en de vlijtigheyt gaen boven de sterckheyt, en de Oorloghs-treck wijslijck beleyt zijnde, overtreft de groote menichte der krijghsluyden. Euripides seyt in zijne Antiope, de Raedslagh met weynigen wijslijck ingegaen, overwint, maer onbedachtheyt met een groot hoop Volx, is een grooter quaed. En hy seyt voorts in zijn Aeolus, de kleyne macht van een Man sal door de naerstigheyt boven drijven, want ick heb min vreese voor een grof, sterck en oneervaeren Man, als voor een loos en swack Man. By Stobaeum leestmen veele spreucken tot voordeel van de Oorloghs-treken. En hier uyt komt het, dat als Lisander verweten wierde, dat hy veele dingen met loosheyt en bedrogh uytvoerde, antwoorde hy

[p. 378]

daer op, dat wanneer hem de Leeuwenhuyd niet konde helpen, dat hy dan het Vossevel most aentrecken. Willende daer mede te kennen geven, waer in de macht te swack was, dat mostmen met loosheyt van den Oorloghs-treck vervullen. Poliaenus verhaelt dat de eerste die by de Griecken de Oorloghs-treecken gebruyckt heeft, geweest is Sisyphus de soone van Aeolus, de tweede Antolicus de soone van Mercurius, de derde Proteus, de vierde Vlysses, die Homerus de listige en loose heet, waer van hy selve aldus spreeckt:

Ick ben Vlysses, Laertis Soon,
Wiens loosheyt yder staet ten toon,
Geacht tot in den hooghsten top,
Wiens lof klimt tot de Sterren op.

Hannibal de Veldoverste van Carthago, was een listigh Man en seer geestigh om nieuwe oorloghstreken te vinden, gelijck Ae. Probus in zijn leven verhaelt. Want als hy tegens zijne Vianden te swack was, dan vocht hy met verstand en loosheydt. Maer om tot onse beeldnisse te komen, soo beelden wy de Oorloghs-treck met een swaerd aen de sijde af: om dat een Capiteyn, hebbende groote of kleyne macht by hem, evenwel moet vechten met macht en met loosheyt, als moetende nootwendigh gereet en op zijn hoede wesen, waerom zy oock Omgorde, dat is wackere en dappere Soldaeten genaemt zijn, als zijnde in haere Wapenen gegespt, sulx dat een yder krijghsman zijne Wapens most neffens hem vaerdig hebben, en bereyt staen om te strijden. Ontgorde worden die bloets geheeten, die totten Krijgh onbequaem zijn, 't welck oock Servius de uyt legger van Virgilius seght, dat het van Augustus niet alleen als schandlijck wierde gehouden, wanneer de Soldaeten haere Wapenen hadden afgeleyt, haer onwaerdigh achtende de Wapenen te dragen, maer lietse oock strengelijck straffen, die willens en door traegheyt of luyigheyt haere Wapenen, doch insonderheyt, haer sijdgeweer, hadden afgeleyt. Corbulus een Capiteyn van den Keyser Claudius, liet een Soldaet, die sonder sijdgeweer voor den dagh quam, dooden: Noch een ander, diewelcke, terwijl hy de schantse groef, alleen een poock op zijn sijde hadde; 't welck Tacitus mede verhaelt: En hoewel dees Historyschrijver, dit niet kan geloven, maer hem al te wreed schijnt, niet te min houd ick dat Corbulus in 't weder-oprechten van den Krijghstucht, dit niet uyt hoofdigheyt of straffigheyt, maer nae de Krijghswetten gedaen heeft: Naedemael het de plicht van den Soldaeten was, wanneerse groeven of hutten toestelden, datse 't Rapier op haere sijde mosten hebben, wanneerse haer schild en bagagie hadden afgeleyt, blijvende yder binnen zijne voet-maeten, die voor yder bende waeren afgesteken, nae 't verhael van Frontinus, die veele Iaeren, nae Tacitus, van de Krijghs-konst heeft geschreven. Boven dat, wierden zy door de Wetten aen den hals gestraft, die haer sijdgeweer hadden verkoft, vervreemt of verlooren. Zy waeren oock gewapent, wanneerse haer Middagh-mael hielden: en alsse daer nae metten Veld-Overste haer Avondmael deden, dan waerense ontwaepent, gelijck 1. Capitolinus, in 't leven van den Keyser Soloninus Galienus verhaelt: ten wiens tijde, die geene, die by den Veldoverste ten Avondmael genoot waeren, op zijn Soldaets begosten gewapent te zijn: Want Soloninus een kind zijnde, ontnam de genoode Soldaten, terwijl zy het gastmael hielden, haere gordels, die van goud bloncken, en om dat het qualijck was te weeten, wie in 's Keysers Hof de wapenen hadde wegh gedragen, soo vedroegen de Soldaten sulx gerustlijck: Maer van nieuws genoodight zijnde, soo wilden zy haer sijdgeweer niet afdoen; gevraeght zijnde, waerom? soo seytmen dat zy geantwoort hadden, vraeght dat aen Soloninum: En hier van quam dees maniere, datse altijd metten Veld-Overste gewapent gingen aen sitten. En voor soo veele de afgebeelde Dieren belanght, aleer ick totte uytlegginge kome, sal ick te bedencken geven, dat een Capiteyn, sich, door twee middelen, sal dienen van de Oorloghstreecken: somtijts om sich alleen te redden, wanneer hy kleyn van macht is, sonder dat hy opsicht heeft, om zijnen Viand te overwinnen, achtende dit overwinninge genoegh, dat hy sich selve en zijn volck uyt het gevaer helpe: ten tweeden als hy machtiger is, dat hem dan de Oorloghslist diene, om zijnen Viand, met een dapper gemoed, te verstroyen en overwinner te blijven; En dese twee middelen, worden door de Natuyre van dese twee voorgestelde Dieren uytgedruckt. En

[p. 379]

om tot het eerste te komen, soo verhaelt Aelianus dat de Vorsch in Egypten met sonderlinge Wijsheyt is begaeft, want dieselve stelt sich tegen den Hyder of Egyptische Waeterslange: en kennende haer eygen swackheyt, soo neemtse in der haest een ried in den mond, en houd dat over dwers, om dat haer de Slange niet soude in slocken, want zijn beck is soo wijd niet, en door dese listigheydt ontgaet zy de macht van de Slange, want het een Slange is wel schoon van opsicht, maer van doodelijck venijn. Onder dese slagh past oock de Oorloghs-list van de Engelsche, diewelcke sich swacker bevindende als Caesar was, hieuwen een groot deel boomen af, en stopten daer mede den wegh die Caesar door 't bosch most passeeren. Een ander list gebruyckte Pompejus in Brundusium, verbaest wesende door de komste van Caesar, en om de macht van Caesar te stutten, dede hy de poorten toe metselen, en maeckte grachten dwars over den wegh, stellende op dieselve verscheyden paelen met scherpe pinnen, en deckte die wederom met aerde toe. Zijn soone Sextus Pompejus by Ategua in Hispanien, de komste van Caesar oock vreesende, maeckte eenen Wagenburgh op den wegh, om des Viands krijgsheyr op te houden, terwijle hy mocht te rugge deisen en sich in Corduba vast maecken, daer hy nae toe trock. Hannibal siende dat hem, tot groot nadeel, alle de wegen van Fabius Maximus waren gesloten, hielt hem den gantschen dagh verbaest op, en 's nachts daer aen ontstack hy eenige bosselen houd, die op de hoorens van eenige Ossen gestelt waeren, drijvende dieselve tegens de bergen op: welck schouwspel, het machtigh Romeyns leger soo dede verschricken, datter oock niemant soo stout was, die uyt haere bolwercken dorst gaen: en door dese Krijghs-list hielt hy het Leger van den Viand op, en vluchtede sonder schaede van zijn Heyrleger. Het tweede middel is, wanneer hem een Capiteyn bevint, wel van macht voorsien te wesen, maer door dat de Viand eenigh meerder voordeel van hem heeft, soo soeckt hy dat te vervullen met verstand en loosheyt, poogende zijnen Viand te verleyden, en hem op eenen wegh te brengen, daer hy niet om denckt, en 't selve soo te bestieren, dat hy zijnen Viand met sekerheyt kan t'onderbrengen, en 't hoofd tot een eerlijcke overwinninge opsteken. Van soodanige Natuyre is de wilde Luypert, diewelcke zijne sterckheyt tegens den Leeuw mistrouwende, soeckt sich door een gemaeckte listigheyt te versekeren: want hy maeckt een hol dat twee gaeten heeft, 't eene om in te gaen, dat seer wijd is, 't ander dat in 't midden seer nauw is, en als hy sich van den Leeuw siet besprongen, vlucht hy door het gat, alwaer de Leeuw, op hope van overwinninge, hem met soodanige macht vervolght, dat hy door de grovigheyt van zijn lichaem, in 't gat blijft steken, konnende noch voorwaerts, noch achterwaerts, keeren: 't welck de loose Luypert wetende, kruypt wederom door het nauwe gat, bijt, scheurt en rijt den Leeuwe van achteren, met zijne tanden en klauwen: alsoo dat B. Anglicus seyt, dat de Leeuw dickwijls van den Luypaert wert overwonnen, meer door loosheyt als door geweld. Van gelijcke loosheyt zijn oock de kloecke Soldaten, die de Vianden in haere hinderlagen weeten te verleyden, gelijck Hannibal aen Titus Sempronius Gracchus, en Caesar aen den Swijtsers gedaen heeft, diewelcke met hem oorlogende, quaemen op de grenssen van Vranckrijck, en de Romeynen wesende ontrent t'achtentigh duysent Mannen sterck, waer van 20 duysent de waepenen kosten voeren, soo ontweeck haer Caesar altijd, te rugge deinsende: Maer op sekere dagh, soo vervolghden hem de Barbaren, door 't groot vertrouwen datse schepten: en willende de Rhosne passeeren, soo hadde Caesar, niet lange te vooren, zijn Leger aldaer neder geslagen: Waer over als de Barbaren met groote moeylijckheyt, dese onstuymige reviere gepasseert waeren, soo wilden zy daer al te saemen, voor des anderen daeghs, niet overtrecken, waer van Caesar dertigh duysent Barbaren, die de reviere gepasseert waeren, seer moede zijnde, en sich te ruste leggende, overviel, en by nae alle versloegh, sonder dat zy eenigh middel hadden, weder over de reviere te komen. Wy souden veel meer Krijghs-listen konnen by brengen, maer wie 't lust, magh Poliaenum, Frontinum, V. Maximum en andere schrijvers lesen.

De Dolphijn op den Helm is 't waepen van Vlysses de vinder van de Krijghs-listen: alhoewel hy dieselve in zijn Schild plagh te

[p. 380]

draegen, tot een aengenaeme gedachtnis, van dat een Dolphin, zijnen soon Telemachus uyter Zee hadde verlost, daer in hy was gevallen, gelijck Plutarchas verhaelt. Niet te min kan men seggen, dat dit arge en kloecke Dier Vlysses niet qualijck past, als een beeld, dat een goed Capiteyn betaemt: Want de Dolphijn is 't hoofd en de koningh van alle Zeedieren, snel, vaerdigh, kloeck en wijs, om alle swaere voorvallen snellijck uyt te voeren; heeft groot verstand, en weet wanneer 't tijd is, om metten Crocodil, een wreed en doodlijck beest, sich sonder perijckel, in den strijd te geven: Want als hy sich uyte Zee in den Nijl wil begeven, soo kan de Crocodil niet lijden, dat hy zijn rijck soude innemen, dies soeckt hy den Dolphin te verjaegen, tegens den welcken hy met kracht niet vermogende, overwint den Crocodil, door listigheyt, en alsoo hy op den rugge scherpe vinnen heeft als vlijmen, want de Natuyre heeft een yder Dier ingestort, niet alleen wat hem behulplijck, maer oock wat zijnen Viand schaedlijck is, soo kent hy dan de scherpigheyt van zijne vinnen, en de weeckheyt van den buyck van den Crocodil, en gaet hy niet met den Crocodil voor de vuyst in 't gevecht, want hy heeft eenen wijden beck, met schricklijcke tanden, op de maniere als kammen, hebbende vreeslijcke klauwen, en om dat hy eenen harden huyd heeft, en met een scherpe rugge-graed, die tegens alle slagen gewapent is, soo bespringt hy hem niet, maer als een loose en deurtrapte, veinst hy sich, dat hy vreese heeft, vluchtende snellijck onder 't waeter, slaende zijne scherpe vinnen in den buyck van den Crocodil, en brenght dienselven alsoo om den hals, gelijck Solinus seyt. Waer uyt klaerlijck blijckt dat de Dolphijn zijnen Viand met een Stratagema of Krijghs-list overwint. De Dolphijn dan op den Helm dient voor een goed Capiteyn, dat hy met oordeel, sorge en vaerdigheyt moet vernemen nae de ordre en gelegentheyt des Viands, om hem van die sijde te bespringen, waer dat hy swackst en lichtst is om te verdrijven en te verstroyen: wesende de Dolphin veel minder van macht om den Crocodil te overwinnen, diewelcke in 't gemeen twee en twintigh elbogen langh is; 't welck dienen kan tot een beeld, voor die van minder macht zijn, om haeren Viand niet te vreesen die machtiger is, als zy zijn. Daerom moeten die geene die van meerder macht en sterckheyt zijn, hier door gewaerschouwt wesen, datse op haere kracht niet al te trots zijn, om haer minder te verachten, en door vermetentheyt en hooghmoed, dieselve geweld en overlast te doen: Want daer is niet een, oock hoe groot hy zy, die niet door eenige loosheyt, van soo slechten persoon, als 't oock magh wesen, kan werden t'ondergebracht:

Een kleyne Hond kan 't wilde Swijn,
Een hinder en beletter zijn.

Kleyn is de Torre of Schaelbijter, evenwel kan sich dieselve over den Adelaer wreeken, gelijck Alciatus seyt. Kleyn is de Ichneumon, een Dierken als een Weselken of Indische Ratte, 't welck sich in 't waeter doopende, rontom in de krijte wentelt, maeckende daer van een Helmet, droogende datselve in de Sonne, waer mede hy den Aspis te keer gaet, schuttende de steecken met zijnen staert, en bijt terwijlen den Aspis, met zijnen scheeven kop, den keel af. Datselve Dier, wanneer het den Crocodil met den Mond open siet, en hem het Vogeltjen Trochilus of Koninxken de tanden suyvert en lieflijck ketelt, daer in vermaeck scheppende, soo loopt dit Dier hem snellijck in den mond, en de ingewanden en den buyck door-geknaeght hebbende, komt het als door een scherp geweer, daer wederom uyt kruypen. Van gelijcken Egithus dat kleyn Vogeltjen, van sommigen Sala, Acanthus en Cardellus geheeten, geeft sich op den Esel, wanneer hy tusschen de doorens loopt en haere nesten verstoort, pickende dienselven op den rugge, hals, en in de oogen. De Dolphin selve, wort wederom van een kleyn Vischjen overwonnen, maer wat het voor een Vischjen is, weet ick niet seker, maer dit schiet my in den sin, dat de Dolphijn viand is, van Pompilus, van andere Nautilus geheeten, een kleyn Vischjen, waer van Athanaeus gedenckt, dat, soo de Dolphin 't selve Vischjen op eet, soo eet hy 't niet als ter nood, want soo haest als hy 't selve heeft gegeten, soo wort hy treurigh en onrustigh, sulx dat hy moedeloos en swack zijnde, van de baeren aen den Oever wort geworpen, alwaer hy dan een roof wordt van andere Visschen. Maer laet dit Vischken soo kleyn zijn als 't wil, soo sal dit het besluyt wesen,

[p. 381]

dat de groote van de kleyne konnen werden overwonnen. Daerom seyt P. Mimus, 't is voorsichtigh gedaen, zijnen Vyand, oock hoe kleyn hy zy, te vreesen. Die geene, die te seer op haere kracht vertrouwen, soo in 't betoonen van wreedheyt als in 't plegen van allerleye schelmstucken, die sullen gewaerschouwt zijn, sich te onthouden van een ander ongelijck te doen, en geloven, dat alsulcke overlast, als zy een ander gedaen hebben, wederom aen haer kan gebeuren, en gedencken, of wel 't selve met geweld niet kan geschieden, dat zy dan door loosheyt en treecken konnen werden overwonnen. En die niet kan van eene, die kan van meerder overwonnen werden. Een spreucke, die van den wreeden Maximinus, geseyt is, en die door zijne grootheyt van persoone en sterckheyt onverwinnelijck wierde gehouden. De Oliphant is groot, nochtans wort hy om hals gebracht. De Leeuw is sterck, nochtans wordt hy doodgeslaegen. Wacht u voor veelen, soo ghy weynigen niet vreest.

Dit heeft de moedwillige Keyser Maximinus seer wel beproeft, want als hy te gelijck met zijnen soone, op den middagh in zijn tente in de belegeringe van Aquilea rustede, is hy, met zijnen soone, van de soldaten vermoort, en beyde de hoofden zijn nae Romen gesonden, en dat niet alleen van veele persoonen, maer oock door eene van de minste, kan een groot Heer werden t'ondergebracht, even gelijck de Crocodil van den Dolphin, door listigheyt wort verrast. Ehud in 't III capit. der Rechteren, dragende geschencken aen Eglon, den Koningh der Moabiten, veinsde heymlijcke saecken met hem te willen spreecken, stack den Koningh met een tweesnijdend Mes dat hy stierf. Dese saecke schijnt by onsen tijde vernieuwt te wesen, by Iacob Clement van de Ordre der Preekebroers, diewelcke onder schijn van brieven aen den Koningh Henric de III over te leveren, sich tot de knyen toe buygende, als of hy hem eerbiedigheyt wilde bewijsen, soo duwde hy hem van gelijcken met een Mes in de buyck. 't Is wel waer dat hy een ander uytkomst hadde als Ehud, want Ehud vluchtede veyligh, maer dese wierde terstont van den ommestanders gedoot, eer noch de Koningh den geest gaf. Behouden keerde oock Iudit, de moedige Weduwe, in haer Vaederland wederom, met het hoofd van Holosernes, Vorst van Assyrien. Pausanias de Iongelingh, daer niemant eenigh quaed vermoeden op hadde, gelijck Iustinus seyt, klaegt dickwijls aen Philippus, Koningh van Macedonien, over het geweld, dat van Attalus gedaen wierde, en siende dat de Koningh het selve niet strafte, maer dat hy met dien dwarspael lachte, en hem noch eerde, nam de wrake aen van een onbehoorlijck Rechter, doode hem in een nauwe straete verre van zijn wacht. Een oude Vrouwe siende van het dack, dat haer soone van den Koningh Pirrus benart wierde, wierp een tegelsteen, van boven neer, doodende Pirrum, waer door haer soone wierde verloft; gelijck Plutarchus verhaelt. Een Persiaen doorstack den Apostaet Iulianum listlijck met een spiesse. Stephanus de Voorspraeck, quam als of hy kranck was, mette slincker arm verbonden, voor den Keyser Domitianus, diewelcke, alsoo hy met opmercken eenige schriften las, die hy hem hadde gegeven, is van hem in zijn ingewand, met een Mes gewont, en met dese listigheyt heeft de Procureur, een Monsterdier der wreedheyt, getemt: want hy was een yder schricklijck, door 't bloedvergieten van soo veele eedelen, die hy dede om hals brengen. Alsoo dat de leelijcke en schandelijcke overlasten, soo in 't gemeen, als in 't besonder, oock van de alderminste persoonen, door den wegh van arghlistigheyt, konnen werden gewroken.