Gedichten

[p. 201]

Ter begeleiding

Toen in 1882 Jacques Perks Gedichten voor het eerst verscheen, hadden de bezorgers Carel Vosmaer en Willem Kloos het boek voorzien van een voorrede en een inleiding, bij wijze van handreiking aan de onvoorbereide lezer. Vosmaers titelloze voorrede werd in de inhoudsopgave terecht omschreven als ‘levensschets’, terwijl Kloos' inleiding veeleer een beschouwing was van de stand van zaken in de toenmalige poëzie en een pleidooi voor vernieuwing; daarnaast gaf Kloos een beknopte uiteenzetting over de Mathilde-krans. Nu ruim een eeuw later deze bundel opnieuw wordt uitgegeven, lijkt het weer zinvol om het boek te voorzien van een handreiking aan de lezer die wellicht wat vreemd aankijkt tegen zowel de poëzie als de inleidende teksten, niet vanwege de nieuwheid, maar vanwege de ouderdom, de historiciteit.

Dit is niet de eerste heruitgave sinds 1882. De bundel werd herdrukt in 1897 (‘vercierd door T. Nieuwenhuis’), 1898 en 1899 (‘goedkoope’ uitgaven). Sinds de daaropvolgende, vierde druk in 1901 is de bundel van karakter veranderd door de weglating van Vosmaers ‘Voorrede’ en door de vervanging van Kloos' ‘Inleiding’ door een andere tekst. Bovendien heeft Kloos in 1901 vijfendertig tot dan toe niet opgenomen Mathilde-sonnetten toegevoegd, die hij al in 1893 en 1894 in De nieuwe gids had geopenbaard. Die gewijzigde en uitgebreide uitgave van de Gedichten is nadien vaak herdrukt. Inmiddels was de discussie losgebarsten over de vraag hoe de ‘echte’, door Perk geschreven of beoogde Mathilde-cyclus eruit gezien zou kunnen hebben; een vraag waarop geen goed antwoord mogelijk is. Pas in 1958 is de bundel uit 1882 opnieuw en volledig uitgegeven, inclusief de oorspronkelijke ‘Voorrede’ en ‘Inleiding’, en voorzien van verklaringen, veelal van biografische aard. Bovendien nam G. Stuiveling allerlei andere, veelal polemische Perk-beschouwingen van Kloos op, gelardeerd met zijn kritische kanttekeningen. Sinds de vierde druk uit 1980, is deze editie-Stuiveling, en daarmee de tekst van 1882, niet meer beschikbaar.

Het verschijnen van de eerste druk van Perks Gedichten was in 1882 een literaire gebeurtenis en het boek is nadien een literair-historische mijlpaal gebleken; dat alleen al rechtvaardigt een heruitgave van deze tekst in een reeks klassieken. Het boek is verankerd in de contemporaine literaire traditie, maar het is anderzijds, mede dankzij de ‘Inleiding’ van Kloos, de

[p. 202]

eerste omvangrijke concretisering van een vernieuwing in de toenmalige literaire denkbeelden. Gedurende de literaire woelingen in het laatste kwart van de negentiende eeuw, de revolutie van de Tachtigers, was dit boek beschikbaar voor het algemene publiek. ‘Jacques Perk was de lezerskring van de Tachtigers lief geworden in de oorspronkelijke uitgave.’¹

In het navolgende stel ik aan de orde: Perks positie tussen twee tijdperken, enkele vernieuwingstendenzen in zijn poëzie, het sonnet als een ouderwets soort nieuwigheid, het maken van de Mathilde-krans, en de inhoud en opbouw van die sonnettencyclus. Ook de totstandkoming van de bundel Gedichten zal ter sprake komen, alsmede de receptie van de bundel door de toenmalige critici. Tot slot bespreek ik enkele retorische en taalkundige eigenaardigheden van Perks poëzie ter wille van een goed begrip van de teksten (overigens zijn alle onderdelen van Gedichten afzonderlijk voorzien van specifieke annotaties). Het eerste onderdeel van deze ‘begleiding’ wordt echter gevormd door beknopte schetsen van de verschillende hoofdrolspelers bij het ontstaan van de gedichten en van Gedichten: Willem Kloos, Carel Vosmaer en uiteraard Jacques Perk. Over hen en hun positie in de toenmalige literaire wereld moet men iets weten om tot een goede taxatie te komen van de waarde van Perks poëzie. Daarnaast krijgen de geliefden van Perk enige aandacht: Marie Champurie, Mathilde Thomas en Johanna Blancke; zij zijn (soms niet met name genoemde) personages in zijn gedichten en vooral: inspiratrices, muzen.

1 Stuiveling, Jacques Perks Gedichten, p. 215.

De tekstbezorgers, de muzen en de dichter

Mr. Carel Vosmaer (1826-1888), die tussen 1853 en 1873 als (substituut-) griffier werkzaam was in verschillende aanstellingen, was medeoprichter en redacteur van De tijdstroom (1858-1859); in 1860 was hij medeoprichter en vervolgens redacteur van De Nederlandsche spectator , en vanaf 13 augustus 1864 was hij, onder het pseudoniem Flanor, de schrijver der ‘Vlugmaren’ die in dat blad verschenen. Hij was lid van verschillende kunstzinnige genootschappen, onder meer ‘Oefening kweekt kennis’ en ‘Pulchri studio’. Ook uit publicaties en voordrachten, en uit zijn redacteurschap van de Kunstkronijk (in 1875 en 1876), blijkt zijn grote en brede belangstelling voor eigentijdse en oudere beeldende kunst. Vosmaer vertaalde Homerus' Ilias en (grotendeels) de Odyssee. Stuiveling karakteriseert hem als: ‘Haags aristocraat van geboorte, liberaal in de politiek, vrijdenker in de religie; jurist van studie en beroep, van roeping evenwel literator met méer dan letterkundige belangstelling; bewonderaar van Heine en Homerus, later ook

[p. 203]

van Bilderdijk [...]. In de loop van zijn leven waren de romantische voorkeuren van zijn jeugd allengs overgegaan in een bezonnen liefde voor de Grieks-klassieke harmonieën. Zelfbeheersing en vormbeheersing werden hem een twéede natuur.’² Vosmaer speelde in het culturele leven van de tweede helft van de negentiende eeuw een sleutelrol, als schrijver, kunsthistoricus, tijdschriftredacteur en commentator op cultureel en maatschappelijk gebied. Hij behoort tot de generatie letterkundigen die vlak voor de Tachtigers de toon aangaven: naast Multatuli en Conrad Busken Huet ook J.A. Alberdingk Thijm, J.J. Cremer, Allard Pierson, H.J. Schimmel, J. van Vloten en P.A.S. van Limburg Brouwer.

Van bijzonder belang is Vosmaers redacteurschap van De Nederlandsche spectator . Hij bood in die rol enkele jonge dichters een publicatiemogelijkheid. Dit interdisciplinaire blad was liberaal, rationalistisch en geneigd tot atheïsme; het bestreed alles wat conservatief was en beschaving en verlichting dwarsboomde, alsmede de confessionele invloed op het politieke en maatschappelijke leven. Vosmaers belangstelling voor poëzie werd niet gedeeld door mederedacteuren. Uit zijn briefwisseling met Perk blijkt dat hij soms enige moeite moest doen om poëzie van jongeren geplaatst te krijgen. De Nederlandsche spectator was, zoals de titel aangeeft, gericht op de actualiteit en had daarom minder aandacht voor de lyriek der jongeren die in essentie niet op de dagelijkse werkelijkheid gericht was. Maar toen Vosmaer bij Jacques Perk, Willem Kloos, Willem Paap en anderen literaire inzichten aantrof die leken op de zijne, gaf hij in zijn correspondentie blijk van zijn enthousiasme. Hij sprak zelfs over ‘onze richting’.³

Op 11 april 1881 sprak Vosmaer voor de Koninklijke Akademie van Wetenschappen ‘Over eenige van de jongste ontdekkingen van Grieksche kunstwerken’. Het was in deze jaren dat Heinrich Schliemann zijn archeologische opgravingen in de heuvels van Hissarlik deed en de fundamenten van het oude Troje blootlegde. Wellicht werd Vosmaers interesse in de jongere dichters gewekt doordat ook zij niet gespeend waren van belangstelling voor de oude letteren en klassieke esthetische, filosofische en morele waarden. Uit zijn briefwisseling met Perk rijst het beeld van Vosmaer als de bedachtzame, harmonie zoekende, welwillende oudere filoloog tegenover Perk als de aanvankelijk schuchtere en leergierige, later meer eigenwijze en erg bevlogen jongere. Vosmaer stimuleerde Perk in het verzorgen van de ambachtelijke kant van het dichterschap; en wie Perks ‘Elegie bij het zeekiezen der Willem Barendsz.’ erop naleest, kan niet anders dan Vosmaer hiervoor erkentelijk zijn.⁴

Willem Johan Theodoor Kloos (1859-1938), dichter en criticus, vanaf de oprichting (1885) redacteur van De nieuwe gids , was net als Perk op de

2 Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Perk, p. 10.

3 Brief aan Perk d.d. 2 januari 1881; Brieven en dokumenten, p. 286.

4 Het gedicht is opgenomen in: Brieven en dokumenten, p. 126-128.

[p. 204]

‘hoogere burgerschool’ leerling van Willem Doorenbos; deze leraar met een moderne kijk op literatuur, gaf ook les aan de latere Tachtigers Albert Verwey en Frank van der Goes. Na de hbs studeerde Kloos klassieke letteren, maar was hij vooral dichter. Hij publiceerde, vóór de oprichting van De nieuwe gids, poëzie en kritische beschouwingen in De Nederlandsche spectator, De Amsterdammer en Astrea.

Kloos' vriendschap met Perk was kort, maar hevig. Naar eigen zeggen ontmoette hij Perk in de Kalverstraat. Perk liet hem een handschrift van zijn Mathilde-krans lezen en Kloos was er verrukt door: ‘Wat blikkie! dacht ik, dáár heb je nou een Hollands dichter, dát zijn mooie verzen. Heel wat anders dan wat je gewoonlijk las in boeken, tijdschriften, couranten. Dát was 't nieuwe.’⁵ In dat Mathilde-handschrift heeft Kloos zijn bewondering te kennen gegeven met kanttekeningen als: ‘zeer fraai’, ‘heerlijk’, ‘niets veranderen s.v.p.’ en ‘O, Jacques!’; dit laatste bij regel 13 van ‘Een adder’: ‘het zoet verlangen naar de zoetste zonde’. Maar ook negatieve kritiek hield hij niet voor zich: ‘leelyk’, ‘6 voeten’ (dat wil zeggen: een regel die één versvoet te lang is), ‘dat is klinkklaar proza’, ‘afschuwelyk!’, ‘fraai maar wat bedoel je er eigenlyk mee?’⁶

De kennismaking van Perk en Kloos dateert van 15 mei 1880, ‘onze intimiteit ten minste’ voegt Kloos eraan toe.⁷ Zijn vriendschap met Perk uitte zich onder meer in een uitwisseling van sonnetten.⁸ Deze vriendschaps-sonnetten markeren de verwevenheid van het literaire domein met het biografische. Ook met zijn vriend en collega-dichter Albert Verwey heeft Kloos enige jaren later sonnetten uitgewisseld. Verwey verzamelde zijn Kloos-sonnetten onder de titel ‘Van de liefde die vriendschap heet’ (opgenomen in zijn Oorspronkelijk dichtwerk ). Hij publiceerde in het eerste nummer van De nieuwe gids (oktober 1885) een studie over ‘Het sonnet en de sonnetten van Shakespeare’ en het zal genoegzaam bekend zijn dat het grootste deel van Shakespeares gepassioneerde sonnetten gericht is aan een vriend, net als de bedoelde sonnetten van Perk, Kloos en Verwey. De vriendschap Kloos-Verwey liep in eerste instantie via Perk. Het twaalfde sonnet van Verweys onuitgegeven ‘Het boek der mysteriën’, dat gedichten bevat die behoorden tot ‘Van de liefde die vriendschap heet’, refereert onmiskenbaar aan het motto van Boek i van de Mathilde: ‘Zoals eens Dante stom ter helle inging, [...] Zó somber [...] - 't streng gelaat zó stil, zó hard,/Zag ik u soms als 't uw harte omving’.⁹ Via Verweys ‘Het boek der mysteriën’ was ook Shelley betrokken bij deze bijzondere soort sonnetten. Tussen de Mysterie-sonnetten bevindt zich namelijk een los papiertje met vier regels, ontleend aan Shelleys Epipsychidion-fragmenten:

5 D'Oliveira, ‘Willem Kloos’, p. 33. Het gesprek met Kloos werd voor het eerst gepubliceerd in: E. d'Oliveira, De mannen van '80 aan het woord. Amsterdam 1909.

6 Zie voor deze en meer marginalia: Stuiveling, Jacques Perks Mathilde-krans, dl. 2.

7 Brief aan Vosmaer van 29 november 1881; Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 101.

8 Perks gedichten aan Kloos staan in zijn Verzamelde gedichten, p. 123-156, onder de door tekstbezorger Stuiveling verzonnen titel ‘Verzen voor een vriend’; die deelverzameling is echter niet volledig, bijvoorbeeld doordat Stuiveling een gedicht heeft weggelaten, dat Perk, na bewerking, onder de titel ‘Sanctissima virgo’ opgenomen had in ‘Eene helle- en hemelvaart’ en dat vervolgens door Vosmaer en Kloos is opgenomen in de Mathilde-cyclus. Kloos' gedichten voor Perk staan in Kloos' Verzen (in de uitgave van de ‘definitieve tekst’), de nummers lvi, lvii, lxx-lxxiv, lix en xci. Vier daarvan had Kloos in 1881 gepubliceerd in Astrea, onder de titel ‘Charaxes aan Rhodopis’. Zie: Kralt, De dichter, zijn geliefden en zijn muze. Michaël stelt echter voor deze gedichten te relateren aan Kloos' vriendschap met de in september 1877 gestorven Jan Beckering (zie Michaël, Willem Kloos).

9 Verwey, Dichtspel, p. 103.

[p. 205]

 

If any should be curious to discover

 

Whether to you I am a friend or lover,

 

Let them read Shakespeare's Sonnets, taking thence

 

A whetstone for their dull intelligence. -¹⁰

Afgezien van de mogelijkheid om achterliggende homoseksuele relaties als inspiratiebron van deze sonnetten aan te wijzen, lijken me deze sonnetten vooral van belang wegens het karakter van de erin bezongen ‘liefde die vriendschap heet’. De sonnetten vormen een soort geheim vlechtwerk over een relatie die, als ze homoseksueel was, zeker in het openbare leven aan het einde van de negentiende eeuw nog geen liefde mocht heten. Daardoor krijgt een dergelijke liefdesrelatie een onaards, verheven karakter dat zelfs platonisch is te noemen: de geliefde zal in werkelijkheid onbereikbaar moeten blijven, alleen te bereiken door middel van, en in de sonnetten. In april 1881 brak Perk met Kloos, omdat deze te veel aandacht voor zich opeiste. Kloos' grote vriendschap voor Perk en diens werk bleef onverminderd: onmiddellijk na Perks dood heeft hij alles in het werk gesteld om op te kunnen treden als de literaire executeur-testamentair.

De jonge Kloos was als dichter in hoge mate georiënteerd op Engelse romantici als Hunt, Keats, Shelley en Wordsworth. Hen stelde hij graag aan zijn tijdgenoten ten voorbeeld waar het gaat om de rol van de verbeelding. Daarnaast bepaalde hij zijn literaire koers aan de hand van de Grieks-klassieke letterkunde. Beide oriëntatiepunten worden expliciet genoemd in zijn ‘In memoriam Jacques Perk’,¹¹ als ook in zijn ‘Inleiding’ bij Perks Gedichten. In beide essays roemt Kloos bijvoorbeeld Shelleys Epipsychidion, een Engelstalige tekst met ‘Griekse’ stof. Zijn Grieks-klassieke oriëntatie blijkt ook uit enkele van zijn vroege literaire werken. Zo zei hij in een interview zich als jongeling te hebben ‘verdiept in Grotes History of Greece’, en dat hij ‘zo vol van Griekenland’ was dat hij in 1878 zijn ‘Rhodopis’ maakte.¹² In mei 1880 publiceerde hij in Nederland dit dramatisch fragment, onderdeel van een drama in verzen. Volgens het ‘Voorbericht’ bij die eerste publicatie wilde Kloos de oosterse, de Griekse en de moderne levensbeschouwingen met elkaar confronteren in een innerlijke strijd in het personage Rhodopis; als het stuk niet fragmentarisch was gebleven, zou uiteindelijk de voorkeur zijn gegeven aan de Griekse levensbeschouwing, waarin harmonie, vrijheid en opgewektheid belangrijke elementen zijn.¹³ Een jaar later verscheen in Astrea de korte sonnettenreeks ‘Charaxes aan Rhodopis’. Het eerste gedicht daarvan refereert met zijn titel ‘Medusa’ aan de klassieke mythologie; het derde had als titel ‘Lethe’, refererend aan de klassieke rivier der vergetelheid. ‘Moisa’, in De Nederlandse spectator van 11 februari 1882, heeft als titel het Griekse woord voor ‘muze’ in romeins schrift. Het

10 Verwey, Dichtspel, p. 100.

11 Op 19 november 1881 verschenen in De Nederlandsche spectator; in het vervolg geciteerd naar de versie in: Kloos, Veertien jaar literatuur-geschiedenis, dl. 1 (1896).

12 D'Oliveira, ‘Willem Kloos’, p. 31. Bedoeld is: G. Grote, History of Greece, 12 delen. London 1849-1856, herdrukt in 1854-1856 en 1867-1868.

13 Zie: Kralt, De dichter, zijn geliefden en zijn muze, p. 9-22. Asselbergs merkt overigens op: ‘Van die opzet bemerkt men in het uitgewerkte gedeelte weinig. De grondgedachte lijkt veeleer, dat het leven zijn waarde ontleent aan de hartstocht, ofschoon het de kracht van die hartstocht zal breken’; Het tijdperk der vernieuwing van de Noordnederlandse letterkunde, p. 80.

[p. 206]

sonnet ‘Liefde’, voor het eerst gepubliceerd in 1882 in Astrea, heeft als motto een citaat uit Horatius' Carmina en bevat een referentie aan Kupris (vergelijk Perks xxxiv ‘Kupris in 't woud’); het daarop volgende gedicht ‘Lilith Triumphatrix’ bevat een referentie aan de Grieks-mythologische schikgodinnen. De titel refereert niet aan de klassieke oudheid, maar aan een oude joodse legende.¹⁴

Op 19 april 1877 begon Perks vriendschap - die verliefdheid mocht heten - met Marie Louise Marguerite Champury (1858-1917), de dochter van zijn vroegere leraar Frans. In november 1877 werd deze relatie door Marie verbroken; waarschijnlijk was Perks al te grote dweepziekte daar debet aan.¹⁵ De bloemlezing van Perks nagelaten geschriften, Proeven in dicht en ondicht , bevat tal van gedichten die expliciet aan Marie gewijd zijn, waaronder een acrostichon uit mei 1877 en een profaan-lyrische variant van het ‘Ave Maria’.¹⁶ Perk was hevig verliefd, hij ‘gedroeg zich in zijn Maria-dienst als een monnik jegens de Madonna’.¹⁷

Van Marie is in Gedichten geen spoor meer te vinden; dat geldt niet voor Mathilde, Perks tweede geliefde en muze. Mathilde Thomas (1858-1947) was een (Waals-)Belgische, geboren te Schaarbeek. Toen Perk haar in 1879 tijdens een vakantie in de Belgische Ardennen ontmoette, was zij verloofd. Behalve dat, stond ook haar katholicisme een vrijage in de weg. Maar juist deze onbereikbaarheid maakte het hem mogelijk Mathilde te zien als een ‘dichterlijke’ geliefde. Zijn gevoelens voor haar waren de katalysator van het ontstaan van een grote hoeveelheid sonnetten in de trant van een project waar hij eerder al over had nagedacht. Mathilde wordt in Gedichten 27 maal genoemd, meest met een uitroepteken.

Perks laatste geliefde moet het in zijn Gedichten zonder enige vermelding stellen. Johanna Carolina Blancke (1856-1937) was deze derde ‘ferne Geliebte’. De kennismaking van Jacques Perk en Johanna Blancke dateert van januari 1881; al spoedig was zij Perks nieuwe geliefde en Muze, en zij... was in stilte verloofd. Haar naam, geschreven als ‘Joanna’, figureert viermaal in de cyclus ‘Eene helle- en hemelvaart’ (september 1881). Deze kleine krans heeft Perk samengesteld uit onder andere zeven gedichten uit de Mathilde-cyclus; in ‘Fakkelglans’, ‘De holle berg’ en ‘Het rijk der tranen’ verving hij eenvoudig Mathildes naam door ‘Joanna’.

Aan Johanna droeg Perk zijn ‘Iris’ op in De tijdspiegel van oktober 1881, met de woorden: ‘Der eerwaarde jonkvrouwe Joanna C.B.’ In de door Vosmaer en Kloos samengestelde bundel Gedichten komt haar naam echter niet eenmaal voor.¹⁸ Wellicht heeft Kloos daar de hand in gehad. Hij suggereerde aan Vosmaer dat niet Johanna de inspiratrice van ‘Iris’ was: ‘“Iris” zooals ieder reeds uit den inhoud kan opmaken, maar zooals ik stel-

14 Ook Kloos' latere werk getuigt van zijn klassieke oriëntatie, zoals het epische fragment ‘Okeanos’ in de eerste jaargang van De nieuwe gids (1885-1886), een groter fragment in de achtste jaargang (1892-1893), gevolgd door nog twee fragmenten in 1895; eveneens in de achtste jaargang publiceerde hij zijn dramatisch fragment ‘Sappho’.

15 In april 1878 is er wel nog sprake van een vriendschappelijke relatie. Zie: Brieven en dokumenten, p. 131-134, 136-137; voorts: Stuiveling, Het korte leven van Jacques Perk, p. 66-89.

16 Het acrostichon op p. 48-49, ‘Ave Maria’ op p. 80. Zie verder: p. 49, 51, 52, 54, 56, 61, 64-65, 149-150, 151-156; op p. 222 het laatstbekende gedicht dat Perk aan haar wijdde, ter gelegenheid van haar 21ste verjaardag, februari 1879.

17 Stuiveling, Het korte leven van Jacques Perk, p. 68.

18 Merkwaardig genoeg noemt Vosmaer haar, naast Marie en Mathilde, wel in zijn ‘Voorrede’. Het is alsof hij veronderstelt dat de lezers destijds al goed op de hoogte waren met Perks toen nog niet beschreven leven en zijn nog verre van volledig gepubliceerde werk.

[p. 207]

lig weet, heeft hoegenaamd niets met Johanna te maken. Er ligt een tragoedie achter Iris, die volspeeld was, toen hij Johanna nauwelijks had leeren kennen, en die 't voor mij te pijnlijk is om weer op te rakelen. Het heeft lang geduurd eer hij zijn aandoeningen tot kunst kon verheffen, en Johanna was de toevlucht, de haven, waar hij rust voor zijn lijden hoopte te zullen vinden.’¹⁹ Michaël neemt in zijn Kloos-biografie deze suggestie over door aan te nemen dat Kloos' liefde in dit gedicht door Perk herdacht werd. Eenzelfde vertragingsmechaniek postuleert W.A.P. Smit overigens met betrekking tot de Mathilde-krans. De sleutel tot de interpretatie daarvan ziet hij in het tragische verloop van Perks verliefdheid op Marie. Zij zou hem te dweperig, te vrouwelijk gevonden hebben en daarom de relatie verbroken hebben. Pas later zou Perk dat vrouwelijke zien als essentieel bestanddeel van zijn kunstenaarschap; en vanuit die rechtvaardiging zou hij de Mathilde-krans geschreven hebben.²⁰

De dichter zelf, Jacques Fabrice Herman Perk (vrijdag 10 juni 1859 - dinsdag 1 november 1881), heeft tijdens zijn leven niet één bundel poëzie gepubliceerd. Hij had echter kennelijk wel zo veel en zulke goede bijdragen aan tijdschriften geleverd, dat hij bij zijn dood een reputatie als literator had opgebouwd in kleine kring. Anders valt immers niet te verklaren dat op 5 november 1881 in De Nederlandsche spectator een In memoriam-sonnet van de hand van H.C. Muller verscheen, en een dag later twee van dergelijke gedichten in De Amsterdammer , het een ondertekend met ‘Jan Baga’ (mogelijk een pseudoniem van J.A. Alberdingk Thijm), het andere van de hand van J.C. de Marez Oyens.²¹ In beide weekbladen werd in een inleidende tekst Perks talent geroemd. De Nederlandsche spectator omschreef hem als ‘de begaafde dichter, gloeiend voor schoonheid, idealen en poësie’, ‘den kernigen sonnettendichter’. Deze ‘jeugdige dichter [...] streefde het dichtende jonge Holland voorbij in diepzinnigheid en liefde voor het verhevene. [...] hij openbaarde zich met verrassende stoutheid van vlucht en nu en dan in streelende schoonheid van vormen’, aldus De Amsterdammer.²² Op 19 november verscheen Kloos' ‘In memoriam’ in De Nederlandsche spectator. En nog in december 1882 stond in dat blad een In memoriam-gedicht, dan naar aanleiding van het verschijnen van Perks Gedichten; J. Bohl noemde Perk daarin een literaire zoon van niemand minder dan Dante.

Perks roem stoelde bij zijn dood op dertien publicaties met in totaal dertig gedichten.²³ Bij een van die publicaties noteerde hij in een voetnoot dat de betreffende gedichten waren genomen uit een groter aantal sonnetten ‘waar van hij er honderd - door een strakken draad tot een krans gesnoerd - eerlang hoopt het licht te doen zien’.²⁴ In een voetnoot bij een andere publicatie gaf hij aan dat ook deze twee sonnetten waren ‘genomen uit den son-

19 Brief van Kloos aan Vosmaer, 25 februari 1882; Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 139.

20 Zie: Smit, ‘Drieërlei Perk’.

21 Zie voor deze toeschrijvingen: Brieven en dokumenten, p. 403.

22 Het laatstgenoemde bericht bestrijkt een kolom van ruim een halve pagina lengte en is omgeven door een forse rouwrand; de dood van Prins Frederik der Nederlanden werd op 11 september gemeld in een notitie van nog geen kwart kolom (weliswaar op de eerste pagina). Zie voor de citaten: Brieven en dokumenten, p. 403 en 404.

23 ‘Mefistofeles aan een idealist’ (in De Amsterdammer van 25 september 1881) is niet zozeer de publicatie van een gedicht van Perk in eigenlijke zin, als wel de aanhaling van zijn gedicht in een journalistiek verslag, te midden van tientallen andere gedichten, die onderdeel vormden van ‘de verzameling boek- en kunstwerken, compositiën en gedichten’, tentoongesteld in de bibliotheekzaal van Artis; deze werken werden door Noord-Nederlanders aangeboden aan Hendrik Conscience als hulde ter gelegenheid van het verschijnen van diens honderdste uitgave; Perks gedicht is als een van de zeer weinige volstrekt niet toegespitst op de heugelijke gelegenheid.

24 Perk, ‘Uit “Mathilde: Een Sonnettenkrans door Jacques Perk”’ (Nederland 32 (1880), dl. 3, november, p. 292-926); geciteerd naar: Stuiveling, Jacques Perks Mathilde-krans, dl. 3, p. 129.

[p. 208]

nettenkrans “Mathilde”’.²⁵ Aldus creëerde hij naast dit gerealiseerde oeuvre een veel groter, maar voor de lezer nog virtueel oeuvre.

Toen Perk op 23 september 1879 Vosmaer enkele sonnetten aanbood voor publicatie in De Nederlandsche spectator, schreef hij - naar aanleiding van een eerder advies van Vosmaer - dat hij zoveel mogelijk had geoefend in het dichten, en nu had hij dan ‘een kleine hoeveelheid sonnetten vervaardigd, die hij tot een bundeltje zou wenschen te vereenigen indien hij eenigszins de zekerheid had, dat men het met niet al te groote verontwaardiging zou ontvangen’. Hij bood Vosmaer enige ‘reis-sonnetten’ aan. ‘Proeven van andre sonnetten soorten zal hij trachten elders geplaatst te krijgen.’²⁶ Vosmaer hield in een brief van 23 december 1879 deze boot af, zoals hij in maart 1878 Perks eerste inzending weigerde te plaatsen, de ‘Elegie bij het zeekiezen der Willem Barendsz.’ Perk reageerde met de mededeling dat hij inmiddels een honderdtal, onderling verbonden sonnetten had geschreven. Hij zette de onderliggende gedachte uiteen, en gaf aan dat hem aan publicatie veel gelegen was ‘omdat (het hooge woord moet er uit) mocht ik genoodzaakt zijn in den loop van 1880 van carrière te veranderen, men ten minste kan weten dat ik wel eens wat aan de vaderlandsche letteren deed’.²⁷ Vosmaer vroeg hem toen om toezending van meer gedichten, en uiteindelijk werden er vier gepubliceerd in De Nederlandsche spectator van 9 oktober 1880.

Tot op de dag van vandaag staat Perk vooral bekend als de dichter van ‘de Mathilde’ en ‘Iris’. Maar misschien heeft hij zijn grootste faam te danken aan Willem Kloos die, onder de indruk van Perk en diens werk, zijn hartverwarmend ‘In memoriam’ schreef. Bovendien gaf hij, samen met Vosmaer, Perks Gedichten in het licht, voorzien van een smaakmakende ‘Inleiding’, waarin hij een nieuwe Nederlandse poëzie aankondigde, sterker nog: waarin hij die nieuwe poëzie liet beginnen met de gedichten van Perk.

Veel over het niet-literaire deel van het leven van de jongere Perk is te leren uit Vosmaers ‘Voorrede’. Op zijn leven en persoon ga ik hier verder niet in, afgezien van het volgende, dat kan dienen ter relativering van het wat geïdealiseerde beeld dat Vosmaer van de jong gestorven dichter schetst. Op het concept van Vosmaers levensschets in de ‘Voorrede’ reageerde Kloos als volgt in een brief van 25 februari 1882: ‘Uw stuk geeft Jacques, maar geeft hem toch niet geheel, schoon voor het publiek genoeg [...]. Jacques was eindeloos liever dan u hem schetst, maar om dat in te zien, heeft het publiek zijn verzen. Doch aan den anderen kant merkt men te weinig van het “Mephisto'tje” in uw opstel, dat saamgesmolten met een yskoud, niets- en niemand ontziend, wilskrachtig egoïsme ten minste de helft van zijn natuur uitmaakte. En dan nog, het gemaskerde, niet betrouwbare van een groot deel zijner uitingen, gedeeltelyk een gevolg zijner fantasie, gedeeltelyk

25 Perk, ‘Sonnetten’ (Nederland 33 (1881), dl. 2, mei, p. 127-128); geciteerd naar: Stuiveling, Jacques Perks Mathilde-krans, dl. 3, p. 134.

26 Brieven en dokumenten, p. 192.

27 Brieven en dokumenten, p. 207.

[p. 209]

van een Heiniaansche Lust zum Mystifiziren, dat nu eens met langzaam en bedaard overleg, dan weer met zelfbedwelmde dolle onbesuisdheid zich openbarende, hemzelf tot een psychologisch raadsel maakte, voor al wie nader in aanraking met hem kwam. Ik heb nooit een zoo raadselachtig mensch ontmoet of er van gehoord, als hem. Hij was iemand zonder “affecties” maar verkeerende in een gestadige fluctuatie van “sentimenten” en impulsies, hemelschheerlyke en duivelachtig-grijnzende.’²⁸

28 Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 138.

Tussen twee tijdperken

Net als Perks persoonlijkheid, worden zijn werk en zijn positie in de literatuurgeschiedenis gekenmerkt door een zekere tweeslachtigheid. De in Gedichten opgenomen staaltjes van Perks poëtisch kunnen stammen uit geheel zijn korte dichterlijke bestaan, maar de nadruk ligt duidelijk op het ‘late’ werk. De enkele vroege teksten die zijn opgenomen, geven een aardige indruk van het traditionele karakter dier jeugdgedichten.²⁹ Wie meer wil lezen van Perks jeugdwerk, raadplege zijn Proeven in dicht en ondicht.

Van degenen die Perk met gedichten herdachten, behoorden Alberdingk Thijm, De Marez Oyens en Bohl zeker niet tot zijn generatie; ze werden respectievelijk geboren in 1820, 1845 en 1836. Alleen Muller, geboren in 1855, zou men tot Perks oudere generatiegenoten kunnen rekenen. Degenen tot wier literaire generatie Perk meestal wordt gerekend, zoals Willem Kloos, Albert Verwey, Willem Paap, Frederik van Eeden, Lodewijk van Deyssel, Jacobus van Looy, Charles van Deventer, Frank van der Goes, werden allen geboren rond 1860.³⁰ Natuurlijk zeggen dergelijke biografische data niet alles over literaire verwantschappen, maar in dit geval geven ze wel een indicatie van Perks positie tussen twee tijdperken. Via zijn vader, Marie Adrien Perk (1834-1916), een predikant met grote literaire interesse, kwam Perk in contact met oudere (dominee-)dichters, die mede zijn klankbord vormden. Zo schreef hij op 21 december 1880 aan Vosmaer: ‘Ik beleef niets dan genoegen van die sonnetten. Zelfs Alberdingk [Thijm] prees ze zeer en las ze op zijn les aan de jonge schilders voor. Voorts vernam ik onmiddellijk of middelijk goede kritiek van Pierson, Wolff, Doorenbos, ten Kate, de Rop, ten Brink, Hasebroek, van Gorkom enz.’³¹ Een jaar eerder was Perk nog niet zo onder de indruk van een mogelijk oordeel van dergelijke lieden. In reactie op een raad van Vosmaer, om zijn gedichten eens voor te leggen aan Antoon de Rop, schrijft hij op 29 december 1879 dat deze wel zou kunnen begrijpen dat zijn gedichten niet bij De Rop in de smaak zouden vallen: ‘Maar dan zou ik ze evengoed ter kritiek kunnen aanbieden aan de heeren ten Kate, Schimmel, Hofdijk, de Bull Hasebroek Laurillard enzoomeer.’³²

29 ‘Onder 't loover’, ‘Drie liedjes’ en ‘Doodenklacht’. Over de ‘Drie liedjes’ schreef F. Coenen: ‘Beets had dit nauwelijks erger kunnen maken...’; Coenen, Studiën van de Tachtiger beweging, p. 183.

30 ‘De Tachtigers zijn het geslacht der omstreeks 1860 geborenen’; Stuiveling, De Nieuwe gids als geestelijk brandpunt, p. 7. ‘En 't waren jonge lieden [...] allen geboren tussen 1855 en 1865’; Endt, Het festijn van Tachtig, p. 9.

31 Brieven en dokumenten, p. 270. Hun geboortejaar is gemiddeld 1827.

32 Brieven en dokumenten, p. 207. Hun geboortejaar is gemiddeld 1820.

[p. 210]

De jonge Perk vond evenwel een mentor in Vosmaer, die biografisch en ook literair behoorde tot een oudere generatie, maar belangstelling had voor het nieuwere. Ter illustratie hiervan wordt er vaak op gewezen dat de bekende Tachtiger-leuze ‘Vorm en inhoud zijn één’, door hem reeds is geformuleerd in 1877: ‘Er is eene wet die vooraan vast staat, en waaraan meer dan eenige alle helleensche kunst zoo zeer voldaan heeft dat zij haar gansche wezen beheerscht, de eenheid van vorm en inhoud. Reeds daardoor is de vertaler van Homeros onvoorwaardelijk, schoon binnen de grenzen van het mogelijke, gebonden aan den homerischen vorm, zoowel in het vers, als in alle deelen van zinsbouw, woordvorming, vergelijkingen, epitheta enz.’³³

In de literatuur over de Tachtigers wordt er vaak, terecht, op gewezen dat de vernieuwing die Tachtig bracht niet volledig nieuw was, maar een bundeling van allerlei al levende, vernieuwende gedachten. In die zin wordt ook Vosmaer als een voorloper gezien, met zijn hierboven aangehaalde gelijkstelling van vorm en inhoud.³⁴ Er lijkt mij hier echter reden tot relativering. Vosmaer deed zijn uitspraak immers in de context van het vertalen van Homerus. In oudere vertalingen signaleerde hij tal van fouten die ertoe leidden dat geen recht werd gedaan aan het oorspronkelijke werk. Zijn opmerking over de eenheid van vorm en inhoud heeft met vertaaltechniek van doen. Bovendien kan ze gerelateerd zijn aan de klassieke, prescriptieve poëtica, die onder meer inhoudt dat een verheven dichtwerk als het epos geschreven moest worden in een verheven stijl, een stijl die zijns inziens dus ook in de vertaling gehandhaafd moest worden. Kloos daarentegen formuleerde zijn stelling in de ‘Inleiding’ in een polemische context, als een aanval op de toenmalige, dominante literatuuropvatting van dichters die niet individueel waren, maar die bekende maatschappelijke en religieuze standpunten steeds in dezelfde, oude vormen bleven gieten. Het ging Kloos erom ‘dat een nieuwe en oorspronkelijke inhoud ook een nieuwe en oorspronkelijke vorm behoeft, aangezien het gedicht door middel van een zo adequaat mogelijk afgestemde verstechniek een nauwkeurig equivalent in taal moet zijn van de stemming die de dichter tot uitdrukking wil brengen’.³⁵ Anders gezegd: Kloos' stelling dat vorm en inhoud één zijn, hing samen met zijn principe ‘dat een gedicht een adequate expressie en nauwkeurig equivalent vormt van wat er in het binnenste wezen van de dichter omgaat’.³⁶ Dat verband met de haarfijn-precieze weergave van 's dichters stemmingen legde Vosmaer niet.

Een tweede Tachtiger-standpunt, dat van kunst alleen omwille van de kunst, onderschreef Vosmaer waarschijnlijk niet volledig. De overdracht van ideeën lijkt bij hem minstens zo belangrijk. Hij noemde in zijn studie Over het schone in de kunst (1856) als voorwerp van de kunst: het schone, en zei daarover: ‘De mensch brengt haar voort, niet als een spiegel die terug-

33 Vosmaer, ‘Homeros in Nederland’, p. 26. Bij citaten uit Vosmaers proza heb ik alineagrenzen niet weergegeven.

34 Zie bijvoorbeeld Van Halsema, ‘15 mei 1880: Kloos ontmoet Perk in de Kalverstraat’, p. 520; Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, dl. 4, p. 86-99; Colmjon, De oorsprongen van de renaissance der litteratuur in Nederland, hoofdstuk 15: ‘Geen donderslag bij heldere hemel’, p. 180-186.

35 Van den Akker, Een dichter schreit niet, p. 65. Vergelijk ook: Brandt Corstius, Het poëtisch programma van Tachtig, p. 54-55.

36 Van den Akker, Een dichter schreit niet, p. 63.

[p. 211]

kaatst, maar uit zich zelven. De vormen ontleent hij aan de natuur en de werkelijkheid. Die vormen zijn slechts middelen en worden eigendunkelijk, op eene alleen aan de kunst eigene wijze gebezigd. Hoe onafscheidelijk de vorm ook zij, niet hij, maar de idee is hoofdzaak, wezen der kunst.’³⁷ Aan Perk schreef Vosmaer op 27 december 1880 weliswaar dat Amazone ‘in de eerste en hoogste plaats [...] een kunstwerk’ was. ‘Maar natuurlijk ligt er doel of liever, niet altijd eene leerbedoeling, maar toch eene bedoeling van beginselen, nevens.’³⁸

Een derde hoofdelement van de poëtica der Tachtigers is: ‘kunst is passie’; en Kloos rekent in zijn ‘Inleiding’ ook de literaire kritiek tot de kunst, ‘waar gevoel als opmerking en overreding voor waarheid geldt’. (24)³⁹ Aangezien Vosmaer enkele malen Perk en Kloos tot kalmte trachtte te brengen bij het uiten van kritiek op werk van anderen,⁴⁰ kan men het wel met Stuiveling eens zijn, dat Vosmaer geen onvoorwaardelijk verdediger was van dit standpunt: ‘deze dionysische hartstocht-verheerlijking was strijdig met Vosmaers apollinische schoonheids-opvatting’.⁴¹ Maar hij was wel, net als de jongeren, afkerig van wat gangbaar was in de toenmalige Nederlandse poëzie. Zo onderkende hij in Emants Lilith direct ‘iets nieuws’, en aansluitend bij gedachten die Pierson in De gids had geuit, hoopte hij ‘dat onze poësie ook eens een dieperen inhoud rijk mocht worden, dan het bezingen van de kleine voorvallen des levens, of de persoonlijke aandoeningen der lyriek’.⁴² Vosmaers kunstopvatting is dus idealistisch en classicistisch te noemen. Ze blijkt onder andere uit zijn veelgelezen roman Amazone (1880), die niet zozeer populair werd door de intrige en de personages, maar als een aangenaam leesbare cursus klassieke kunst. Maar Perk schreef aan Vosmaer: ‘Uw boek is zoo'n weldaad. Wij, armen, willen zoo gaarne in de wriemeling der alledaagschheid iets edelers zien en omdat er dit doorgaans niet is, moeten wij 't zelf maken, Apolloon weet met hoeveel hartzeer, hoeveel genot, en - als men jong is vooral - met hoeveel zweetgedrenkte inspanning. - En dan wordt er een volwassen Amazone geboren, en de hemel opent zich voor ons, zonder dat wij hem behoeven te bestormen... en we fluisteren: waaraan heb ik zooveel heils verdiend? o Muze, machtige moeder, uw aanblik loutert! O Muzepriester, die ons hare blikken ontsluierde, dank!’⁴³

Op 27 december 1880 betuigde Vosmaer zijn blijdschap over deze lof en voegde daaraan toe: ‘Amazone is in de eerste en hoogste plaats voor mij een kunstwerk geweest. Maar natuurlijk ligt er doel of liever, niet altijd eene leerbedoeling, maar toch eene bedoeling van beginselen, nevens. De beginselen van Amazone zijn tegenwoordig zeer in gevaar, eene nieuwere school bestrijdt de leer van edele, hooge schoonheid en kunst; de ouden, antieken en lateren, worden achter de bank geschoven. Klassieke vorming wordt

37 Vosmaer, Eene studie over het schoone en de kunst. Amsterdam 1856, p. 96, geciteerd naar: Maas, De literaire wereld van Carel Vosmaer, p. 103.

38 Brieven en dokumenten, p. 272.

39 Paginanummers achter citaten uit de ‘Inleiding’ verwijzen naar de onderhavige editie.

40 Zie bijvoorbeeld zijn brief aan Perk van 14 januari 1881, waarin hij naar aanleiding van Perks kopij voor de recensie van Honighs bundel Geen zomer schrijft: ‘Ik las onlangs weer in Bakhuizen - en mij trof weer zijne kunst van raak slaan zonder te ver te gaan; mild in den vorm, scherp in de zaak. Lees uw stuk noch eens. [...] het komt mij voor dat uw stuk zoo geweldig persoonlijk scherp is’; Brieven en dokumenten, p. 288. Zie ook zijn brief aan Kloos van 7 maart 1881; Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 55-57.

41 Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Perk, p. 10.

42 Aldus Vosmaer als Flanor in De Nederlandsche spectator van 18 oktober 1879; geciteerd naar Maas, ‘Najaar 1879: Marcellus Emants publiceert Lilith en Een drietal novellen; “Iets nieuws”’, p. 514.

43 Brief van 21 december 1880; Brieven en dokumenten, p. 268. Ook Kloos' oordeel was positief blijkens een brief van 4 maart 1881 aan Vosmaer: ‘Uw Amazone heb ik met innig genoegen genoten. Ik kan het klassieke zeer goed bewonderen als iets objectiefs, maar de “aequus animus” [kalm, evenwichtig gemoed] zal my wel eerst daar ten deel vallen “where all things are equal”.’ (Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 53) Nog op 24 december 1883 vond hij Emants Godenschemering, dat hij eenmaal vluchtig had doorgelezen, ‘een daad in onze litteratuur van heden’, evenals Nanno en Amazone van Vosmaer, en de Mathilde (idem, p. 200).

[p. 212]

geminacht. Het euvel is al zeer erg. Ik strijd daartegen wat ik kan, zooals ook Doorenbos steeds doet; hij is gelukkig dat hij te Amsterdam jongeren heeft zooals gij en Kloos. Hier bij ons is alles of Zola of onklassiek, of gansch on- en antidichterlijk. Ik sta tamelijk alleen, hier.’⁴⁴ Onmiddellijk hierop formuleerde Vosmaer het verzoek aan Perk en Kloos om zich nader bij De Nederlandsche spectator aan te sluiten ter bescherming en bevordering van het schone en edele.⁴⁵ Aan Perk schreef hij: ‘Wat wij noodig hebben is, voortdurend kleine opstellen, bespreking van de beste werken en de ware eeuwige beginselen: de leer en de kunst der antieken, der groote lateren, - Dante, Shakespeare, Shelley, Goethe, Heine, Corneille, Chenier, Sainte Beuve, - ik duid maar enkelen duidelijkheidshalve aan, - op te houden.’⁴⁶ Vosmaer hoopte zo de alom dreigende verwildering tegen te kunnen gaan. Hij zag namelijk ‘de toekomst voor onze letteren en onze beeldende kunst zoo donker in! Als er geen flinker, edeler, jonger geslacht opkomt met hun werk, dan gaan wij naar de kelder.’ Vandaar zijn oproep: ‘Handen aan het werk! en helpt gijlieden meê!’⁴⁷

Perk nam de uitnodiging graag aan en er kwam een groepsvorming op gang. Met betrekking tot Pol de Mont⁴⁸ merkte Perk op: ‘Hij is ook een man van onze renaissance’; voorts noemde hij zijn vriend Willem Paap, H.C. Muller, ‘den boezemvriend van den jongen Van Leeuwen, beide Graecomanen en lui, die niets liever wenschen dan Holland Griekschen geest in te blazen’, en Zürcher en Kloos: ‘Wat moet het een aardig gevoel voor u wezen, dat jong Holland zich langzamerhand om u heen groept en de beginnelingen u als hun Mentor beschouwen.’⁴⁹ Dat was niet alleen Perk opgevallen; in een brief van 10 augustus 1881 schreef hij aan Vosmaer: ‘Uw invloed op den Spectator is zóó onmiskenbaar, dat zelfs uwe tegenstanders beweeren kunnen: “dat hij uitsluitend aan de particuliere begrippen van den heer V. wordt dienstbaar gemaakt.” Het is steeds uw werk als “om de kolommen van uw orgaan de bloemen der jong-Hollandsche poezie worden geslingerd”.’⁵⁰ Het was vanwege deze esthetische gelijkgerichtheid dat Perk op 4 augustus 1881 zijn cyclus ‘Eene helle- en hemelvaart’ ter publicatie in De Nederlandsche spectator aan Vosmaer had durven aanbieden. Van deze tien sonnetten zei hij dat ze overeenstemden met de grondtoon van dat tijdschrift. Het slotsonnet, ‘Δεινὴ Θεός’, waarin de Schoonheid aanbeden wordt in een variant van het onzevader, was volgens Perk bezwaarlijk elders te plaatsen. Verder merkte hij monter op: ‘Vindt u mijn werk goed, dan zijn, dunkt mij, uwe collegaas wel te bepraten,’ en: ‘Verlangt u actualiteit -- wat is er actueeler dan de godsdienst der Schoonheid?’⁵¹

Behalve zuiver esthetische overeenstemming tussen Perk en Vosmaer, is dus ook de daarmee verbonden ondogmatische houding ten opzichte van het christendom een fundament van hun vriendschap. Het is dit laatste

44 Brieven en dokumenten, p. 272. Jan ten Brink schreef in 1877 een enthousiast vierdelig artikel naar aanleiding van Zola's roman La fortune des Rougons (het stuk verscheen in 1879 in boekvorm onder de titel Emile Zola). Vosmaer poneert in deze brief een oppositie tussen Amsterdam en Den Haag met als leidende figuren de Amsterdamse hbs-leraar Doorenbos, die tevens verbonden was aan De Amsterdammer, en de Haagse hbs-leraar Ten Brink (met als leerlingen onder anderen M. Emants, F. Netscher en L. Couperus), die verbonden was aan het tijdschrift Nederland.

45 Vosmaer noemde de oude Grieken een ‘bevoorrecht menschenras’ en ‘fijne ontdekkers van de samensmelting tot éen zaak en éen woord van het goede en schoone, de kalokagathia’ (Vogels van diverse pluimage, 2e deel, p. 17). ‘Kalokagathia’ is een samensmelting van de Griekse woorden voor ‘mooi’ en ‘goed’ en betekent: rechtschapenheid, fatsoenlijkheid. Uit een brief van 29 december 1879, waarin Perk de ‘gedachte’ van zijn Mathilde-krans uiteenzet, heeft Vosmaer al diens gelijkgezindheid af kunnen leiden.

46 Brieven en dokumenten, p. 273.

47 Brieven en dokumenten, p. 274.

48 Pol (Karel Maria Polydor) de Mont (1857-1931) speelde een rol in de ontwikkeling van de moderne literatuur in Vlaanderen, zij het in de schaduw van Gezelle en Rodenbach. Kloos kon zijn poëzie aanvankelijk wel waarderen, vooral wegens de belofte die het bood, blijkens zijn brief aan Vosmaer op 4 maart 1881; later besprak hij echter De Monts bundel Fladderende vlinders (1885) negatief: slechts 22 regels van de bundel waren zijns inziens het onthouden waard; zie: Kloos, Veertien jaar literatuur-geschiedenis, dl. 1, p. 149-152.

49 Brief aan Vosmaer d.d. 22 februari 1881; Brieven en dokumenten, p. 305. Paap, Muller en J. van Leeuwen waren allen geboren in de jaren vijftig (net als de linguïst, literator en schilder J. Zürcher overigens) en werden later, net als onder anderen Kloos, lid van het literair genootschap ‘Flanor’ (genoemd naar Vosmaers pseudoniem in De Nederlandsche spectator). In de boezem van dat genootschap ontstond in 1885 De nieuwe gids.

50 Brieven en dokumenten, p. 350; het is mij niet bekend welke tegenstander Perk hier citeert.

51 Brieven en dokumenten, p. 347; Perk refereert aan een opmerking van Vosmaer op 2 januari 1881 over de moeite die het hem kostte van zijn collega-redacteuren gedaan te krijgen om poëzie te plaatsen: ‘3 sonnetten weer in den Spectator - gij weet niet hoe ik daarmeê altijd te kampen heb. Grif gaat het alleen met poëzie wanneer er een actualiteit en een doel i[n] ligt’; Brieven en dokumenten, p. 285.

[p. 213]

aspect dat Endt van fundamenteel belang acht voor een goed begrip van alle Tachtigers: ‘De Tachtigers vormen de eerste groepering [...], die in de Nederlandse letteren als generatie paganistisch genoemd kan worden; onkerkelijk, en voor het merendeel zonder ander christelijk geloof dan op de achtergrond van hun ouderlijk milieu, waar zij zich uit losmaakten. Met het verlies van dit geloof blééf echter voor de zoekenden onder hen de vraag - die het Christendom zo geruststellend wist te beantwoorden -: “Woher sind wir kommen, wo gehn wir hin”, of, anders gezegd: welke bedoeling heeft dit bestaan.’⁵² Zo reageerde Vosmaer op Perks hierboven aangehaalde brief onder andere met: ‘Uw denkbeeld schoonheid loco godsdienst⁵³ houdt ook mij al lang bezig voor een verhaal - à la Amazone.’⁵⁴ Perk vond dat een hoopvol uitzicht want: ‘Onze geloofsgenooten hebben wezenlijk geen overvloed van preeken te verduwen.’⁵⁵

Ook de belangstelling voor Helleense en andere mythologische teksten vormde een verbinding tussen Vosmaer en de jongeren. Hiervoor werd al aangestipt dat de vernieuwer Willem Kloos in zijn creatieve en beschouwende letterkundige producten bepaald niet afkerig was van klassieke, meer in het bijzonder Helleense kunst en dat hij ook refereerde aan andere traditionele teksten zoals oude joodse legenden. Dezelfde bron werd door Marcellus Emants aangeboord met zijn grote gedicht Lilith (1879), dat niet alleen een esthetische, maar ook een levensbeschouwelijke vernieuwing bracht. Aan de Noorse mythologie ontleende Emants later de stof voor zijn Godenschemering (1883). Uit dezelfde bron putte J.B. Schepers zijn epos Bragi (1900-1901; in de jaren ervoor in De nieuwe gids verschenen). Verder mag in dit verband genoemd worden Gorters Mei (1889). Van de gangmaker van deze ‘neo-classicistische school’, Vosmaer, moeten hier naast zijn Homerus-vertalingen natuurlijk genoemd worden: het luchtige, maar niet alleen door zijn hexameters aan Homerus herinnerende gedicht Londinias (1873), de zeker tienmaal herdrukte roman Amazone (1880), Nanno; eene Grieksche idylle (1882) en de postuum verschenen roman Inwijding (1888). Deze klassieke heroriëntering lijkt een belangrijk bindmiddel van de vernieuwingsgezinden, hoe uiteenlopend hun motivering ook was. Het moralistische accent dat Vosmaer en Perk aanbrachten bijvoorbeeld, week af van de invalshoek van Kloos, die meer was gericht op loutere schoonheid.

Een van de punten van onderscheid tussen de poëzie van de ouderen en die van de jongeren van Tachtig ligt in de hartstochtelijke liefde, die het onderwerp is van veel gedichten van Tachtigers. In de oude poëzie was de liefde - volgens Kloos in ‘In memoriam Jacques Perk’ - hooguit een eerzame huismoeder, een blozend juffertje of een boerendeerne; in de poëzie der jongeren is zij minstens de Moeder der Muzen en der filosofie. Kloos merkte op dat de liefde bij alle gróte dichters van alle tijden een imponerende ver-

52 Endt, Het festijn van Tachtig, p. 19-21.

53 Schoonheid loco godsdienst: schoonheid in de plaats van godsdienst.

54 Brieven en dokumenten, p. 350.

55 Brief aan Vosmaer, 10 augustus 1881; Brieven en dokumenten, p. 353. Het is opmerkelijk dat deze ondogmatisch denkenden, om niet te zeggen deze onchristelijke denkers, ervoor kiezen een godsdienstige metaforiek te hanteren bij zelfbespiegelingen; zie bijvoorbeeld Kloos' aanduiding van de literaire nieuwelingen als een kleine en stille gemeente in zijn ‘In memoriam Jacques Perk’, p. 65.

[p. 214]

schijning is geweest en hij beriep zich daartoe op de ‘klassieken’ Plato en Petrarca, en op de ‘moderne’ Shelley.⁵⁶

Over het verband tussen die liefde en de klassieken kan men met J. Prinsen zeggen: ‘Een oude litteraire traditie herleeft met de Tachtigers ook in ons land. Van het allereerste gloren der Renaissance af kan men haar volgen door de letterkunde aller volken: de oude droom van Plato over de verheffende, reinigende, heiligende kracht der liefde, de verinniging in de aardsche schoonheid, die opvoert tot de geestelijke.’⁵⁷ Overigens moet hier nog opgemerkt worden dat Tachtigers als Kloos, Perk, Van der Goes en Verwey als hbs-leerlingen geen onderwijs in de klassieke talen genoten en dus geen directe toegang hadden tot de universiteit (laat staan tot de studie Klassieke Letteren). Perk heeft zich daarom, en niet alleen omdat hij al voor het examen de hbs had verlaten, net als Kloos in de klassieke talen moeten bijscholen. Al. Slijpen vermoedt bij Perk echter een niet al te hoogvliegende klassieke studie. Hij wijst op een brief van 24 september 1879 aan Charles van Deventer, die Perk schreef nadat hij voor zijn admissie-examen gezakt is op een vertaling van het zevende boek van de Ilias: ‘Ik denk dat ik een heerlijke klassieke opvoeding achter me hebben zal, wanneer ik 70 jaar ben.’⁵⁸ Slijpen veronderstelt dat Perk in ‘Eene helle- en hemelvaart’ gebruik maakte van Griekse motto's ‘omdat hij dat mooi vond. En verder om niets. Geen humbug noch mode vermoed ik daarbij. Maar het geeft aan die verzen een stemming, een sfeer. Het is als muziek, die het vers begeleidt. Meer evenwel niet.’⁵⁹ Vergelijkbaar is de mening van Gorters biograaf H. de Liagre Böhl. Voor Gorters Mei en Verweys ‘Persephone’ geldt zijns inziens ‘het verhaal over de lotgevallen van de mythische gedaanten vaak slechts als een voorwendsel voor het weergeven van natuurimpressies’.⁶⁰

Een dergelijk selectief gebruik maken de Tachtigers van de teksten van de Engelse romantici, van wie Vosmaer alleen Shelley noemde als een van de ‘groote lateren’ wier leer en kunst hij met behulp van Kloos en Perk in ere zou willen houden. Oudere literatoren als Potgieter, Busken Huet, Boissevain, Pierson, W.W. van Lennep waren niet onbekend met deze Engelsen, maar de Tachtigers bewonderden vooral het loutere spel der verbeelding in deze poëzie. ‘Bij Shelley en Keats vonden zij het verloren paradijs der Schoonheid terug, hier werd al hun liefde voor woordpracht en versmelodie ten volle bevredigd. [...] Nergens vond hun prachtlievende vereering van het schoone en kleurrijke woord grooter voldoening dan in de plastische sculptuur van Keats' poëzie. Ook eenzelfde verheerlijking van de schoonheid en vergoddelijking der poëzie vonden zij bij deze dichters. [...] Er was overal in de poëzie van Shell[e]y en Keats een onverzadiglijk verlangen naar onverwelkbare schoonheid.’⁶¹ Bij Shelley heeft het schoonheidsideaal een ideële, zedelijke inhoud: ‘Voor Shelley wordt de schoonheid de eeuwige harmonie

56 Kloos, ‘In memoriam Jacques Perk’, p. 72-73. Zie ook: Kralt, ‘Inleiding’, p. 2. Men moet wel in het oog houden, dat bij alle ‘mythologische’ teksten van Tachtigers en late Tachtigers, klassiek of niet-klassiek van stof, ‘in den geest en heel den bouw van het werk meestal een sterke invloed van of verwantschap met het werk van Shelley en Keats voorkomt’, aldus Prinsen, ‘Algemeen overzicht van de aanraking der Tachtigers met de klassieke litteratuur’, p. 10.

57 Prinsen, ‘Algemeen overzicht van de aanraking der Tachtigers met de klassieke litteratuur’, p. 14.

58 Brieven en dokumenten, p. 194.

59 Slijpen, ‘De dichter Jacques Perk en de klassieke oudheid’, p. 38.

60 De Liagre Böhl, Met al mijn bloed heb ik voor U geleefd, p. 62-63.

61 Donker, De episode van de vernieuwing onzer poëzie, p. 45.

[p. 215]

achter de vergankelijke wereld der verschijnselen [...]. De verhouding van de menschheid tot de kosmische harmonie is zijn voornaamste motief, dat zich uitbeeldt in den toekomstdroom van een gelouterde en bevrijde menschheid [...]. Ook de poëzie van Keats bevat een zedelijk element. De loutering der liefde is het motief van Endymion. Hyperion verbeeldt de zegepraal van een hooger licht over een lager.’⁶² Naast verwantschap bestaan er dus ook diepgaande verschillen tussen Keats en Shelley, en de Tachtigers.

Een romantische belangstelling voor de klassieken lijkt een innerlijke tegenspraak, tenzij men met Donker opmerkt dat het romantische geluksverlangen alle perioden met nieuwe ogen beziet en kan idealiseren. ‘Er is in dit classicisme het verlangen naar een rust, die het raadselachtig, onbegrensde leven schoon en overzienlijk maakte. De schoone, vaste vormen van het leven, die de romanticus rusteloos en vruchteloos zocht, verbeeldde hij zich in het oude Hellas. Dit romantisch classicisme is de droom van klare en koele rust, van onverstoorde harmonie en evenwicht, waarin de westersche geest aan zijn onrust, zijn zoekersdrift, zijn onvervuld en onvervulbaar streven te ontkomen zoekt.’⁶³

Kloos heeft in zijn ‘In memoriam’ gezegd dat, zolang er nog geen nieuwe levende scheppingen waren waarnaar de jongeren van zijn tijd zich konden richten, zij in de leer moesten gaan bij de moderne Engelse en bij de klassieke auteurs, want: ‘Van de eersten zouden zij vernemen, wat de wereld verlangt in leven en lied van hen, die zij een plaats onder haar onsterfelijken waardig keuren zal, terwijl zij bij de laatsten leeren konden, hoe de hoogste kunst den hoogsten eenvoud de hand reikt - hoe helderheid en scherpte van conceptie en uitvoering niets laat zeggen wat te veel, niets wat te weinig genoemd kan worden.’⁶⁴ Hieruit is af te leiden dat de hooggewaardeerde Engelse poëzie te vervolmaken zou zijn met een klassieke eenvoud. In het eerste deel van zijn ‘Inleiding’ omschrijft Kloos wat men bij de Engelsen zou kunnen leren: schoonheid en passie.

Van de Engelsen noemt Kloos verderop in het ‘In memoriam’ alleen Shelley (Alastor en de klassiek georiënteerde teksten Epipsychidion en Prometheus Unbound; daarnaast nog The Witch of Atlas en ‘The Cloud’).⁶⁵ Ook citeert hij xlvi ‘Het grafkruis’ om te laten zien, dat een nieuwe school zeer wel de onderwerpen der oude kan opnemen, en ze tot de hare maken door frisheid en kernachtigheid van behandeling; met dat laatste lijkt hij toch weer te refereren aan de klassieke ‘eenvoud’.

In het ‘In memoriam’ omschrijft Kloos de taak van de dichter als het aanwijzen van het eeuwige in het vergankelijke. In het eerste deel van zijn ‘Inleiding’ formuleert hij dit doel opnieuw, waar hij het heeft over de goede dichter die ‘het verste nageslacht dwingt tot zien, tot zien van het onzichtbare, tot tasten van het vliedende, tot overgave aan het schoone’ (26). Maar

62 Donker, De episode van de vernieuwing onzer poëzie, p. 46.

63 Donker, De episode van de vernieuwing onzer poëzie, p. 18.

64 Kloos, ‘In memoriam Jacques Perk’, p. 67.

65 Kloos, ‘In memoriam Jacques Perk’, p. 70 en 73. In de ‘Inleiding’ geeft Kloos iets meer informatie door te refereren aan Hunt en Wordsworth en de namen te noemen van Keats, Tennyson, Swinburne en Rossetti.

[p. 216]

het accent ligt dan al veel meer op wat daaraan voorafgaat: de macht om ‘het leven der wereld en de wereld van zijne gedachten te gieten in de vormen eener vaste plastiek, of het wisselende spel zijner ziel te verheffen en te verlichten door de eindelooze wisselingen der verschijnselen daarbuiten’. (26) Al in het ‘In memoriam’ tendeerde Kloos naar deze opvatting: ‘Schoonheid sluimert op den bodem van het leven, doch slechts hij vermag haar te winnen, die den gloed in zijn ziel, en den wil in zijn hand, en den kus op zijn voorhoofd draagt.’⁶⁶ Enerzijds formuleert hij hier al de beginselen van het individualistische, geniale dichterschap als bron van schoonheid, anderzijds hangt hij aan het klassieke, Platonische begrip van de afspiegeling van het eeuwige in de tijdelijke verschijnselen. Hiervoor wees ik er al op dat een dergelijke idealistische trek in de poëzie van Perk - vooral in de Mathilde-cyclus - Vosmaer er mogelijk toe heeft aangezet hem uit te nodigen toe te treden tot een nieuw te vormen school of groepering.

66 Kloos, ‘In memoriam Jacques Perk’, p. 67. Zie voor de goddelijke kus Perks sonnetten iv ‘Erato’, r. 8, en lxix ‘Kalliope’, r. 4.

Perk, een voorloper; vernieuwingstendenzen

Jacques Perk staat in de literatuurgeschiedenis bekend als de voorloper van Tachtig. Hij dankt die reputatie aan zijn creatieve werk, maar hij was niet de enige. Naast hem is Marcellus Emants de Johannes de Doper van de Tachtigers genoemd. W.W. van Lenneps vertaling van Keats' Hyperion noemde Kloos ‘het bijna door niemand gehoorde voorspel tot de Nieuwe Gids-poëzie’.⁶⁷ Verder waren ideeën, verwant aan die van de Tachtigers, al in een vroeg stadium geformuleerd door onder anderen Conrad Busken Huet, Willem Paap, Allard Pierson en Carel Vosmaer. De kunstenaars die de Beweging van Tachtig zouden vormen, begonnen eerst in 1883 bijeen te komen, dus pas na Perks overlijden. Maar Kloos wist in 1881 al in Perks werk zoveel vernieuwingsaspecten te ontdekken dat hij er zijn programmatische ‘Inleiding’ op baseerde. Dat wil niet zeggen dat Perks Gedichten al een volbloed Tachtiger-bundel is. Dat zou ook te veel gevraagd zijn van iemand wiens literaire omgeving niet alleen werd gevormd door tijdgenoten als Kloos, Van der Goes, Van Deventer en Paap, maar nog meer door ouderen, onder wie een aantal domineedichters. Ook de twee bezorgers der Gedichten , Kloos en Vosmaer, zijn gezamenlijk typerend voor Perks tweeslachtige positie. Vosmaer is een classicistisch kunstenaar met aandacht voor moderne ideeën, Kloos een volbloed moderne kunstenaar met aandacht voor classicistische en klassieke kunst.

Zonder al Perks jeugdwerk aan te halen, lijkt het me illustratief dat Perks contact met Vosmaer ontstond naar aanleiding van de toezending van

67 Kloos, ‘Een “Nieuwe-gidser” die tevens lid was van het vorige geslacht’, p. 467.

[p. 217]

zijn ‘Elegie bij het zeekiezen der Willem Barendsz.’, een vaderlandslievend gedicht, exponent van utilitaire vroeg-negentiende-eeuwse poëzie.⁶⁸ Niet minder ouderwets is Vosmaers afwijzing van het gedicht, wegens de langgerektheid en ‘de gebrekkigheid der maat, die in schier elken regel zondigt tegen prosodie zoowel als metrum; waarin de dactyli en spondeën niet elkander afwisselen, - een der groote schoonheden van hex- en pentameters’.⁶⁹ De modernere Kloos was eveneens klassiek georiënteerd. Op verschillende plaatsen in de ‘Inleiding’, om me daartoe te beperken, refereert hij aan de klassieken. Hij wijst op de wenselijkheid van een geschiedenis der beeldspraak, lopend vanaf ‘de zelfs in hare subtiliteit klare en sobere fantasie der Grieken’ (25); hij refereert aan Vergilius' Aeneis en aan Plato; hij gebruikt, net als Perk, de Griekse schrijfwijze van godennamen en dichtsoorten; hij schetst een grote lijn van plastische poëzie van de grote Engelsen langs de grote Italianen en Goethe tot aan de klassieken, daarbij de frisheid en klaarheid van de verbeelding van Hellas benadrukkend. Paradoxaal wordt Kloos' betoog bij de verdediging van de in zijn tijd niet favoriete, en niet uit de klassieke oudheid stammende sonnetvorm; hij wijst er dan op dat deze dichtsoort als enige kan wedijveren met de ruisende koren der Grieken. Aldus verbindt hij de nieuwe kunst die hij propageert met de lyriek der Ouden.

Het is voor lezers aan het einde van de twintigste, aan het begin van de eenentwintigste eeuw misschien moeilijk voorstelbaar dat Kloos destijds iets nieuws heeft kunnen zien in de gedichten van Perk. De scherpte van Kloos' visie is bovendien moeilijk op zijn waarde te schatten, wanneer we ons bedenken dat we, lezend in Gedichten, alleen maar kunnen terugvallen op de teksten die hij samen met Vosmaer uitgaf; die waren mede geselecteerd omdat ze destijds al zo nieuw, vernieuwend waren. Kloos heeft de ouderwetse aspecten van Perks poëzie, en dan vooral die der Mathilde-krans, niet geheel weggehaald, maar wel onderdrukt. Dit blijkt onder andere uit het volgende. Het oudste Mathilde-handschrift heeft een hechte structuur: de honderd gedichten die de eigenlijke krans vormen, worden voorafgegaan door een drietal sonnetten en worden ook door een drietal afgesloten. Het zijn aan het begin: ‘Aan den lezer’, ‘Aan de sonnetten’ en ‘Aan Mathilde’. Deze ‘Proloog’ wordt aan het einde van de krans gespiegeld door andere gedichten met gelijkluidende titels: ‘Aan Mathilde’, ‘Aan de sonnetten’ en ‘Aan den lezer’. De plaatsing van een gedicht aan de lezer zowel aan het begin als aan het einde van de krans lijkt me een aspect van een typisch vroeg-negentiende-eeuwse, pragmatische literatuuropvatting, waarin immers veel ruimte is gereserveerd voor de lezer, die ontvankelijk moet worden gemaakt voor hetgeen de dichter te berde wil brengen. Juist deze gedichten liet de veel meer expressief en individualistisch georiënteerde

68 ‘[...] wie weet, fluisterde ik mijzelve toe, of bij een enkelen lezer [...], niet den lust ontstaat iets bij te dragen tot eene zoo echt vaderlandsche onderneming als de Noord Pool-expeditie’ schreef Perk achteraf ter verantwoording; Brieven en dokumenten, p. 130.

69 Brief van Vosmaer aan Perk, 5 maart 1878; Brieven en dokumenten, p. 129.

[p. 218]

Kloos weg bij het samenstellen van de Mathilde-krans. Waar Perk zich, ouderwets, nog bekommerde om het lot en de rol van de lezer, concentreerde Kloos de cyclus met voorbijgaan aan de lezer volledig op de dichterlijke ik-figuur.⁷⁰ Kloos confronteerde de lezer van 1882 onvoorbereid met een lofdicht op het verfoeide sonnet, en vervolgens met het wellicht blasfemisch overkomende ‘Sanctissima Virgo’, een lofdicht op een vorm van liefdeslyriek en schoonheidsaanbidding die eveneens alles behalve conventioneel was.

Merkwaardig lijkt het dat Kloos het eerste gedicht ‘Aan den lezer’ niet opgenomen heeft. Dat bevat immers de mededeling dat de dichter zich, in afwijking van de voorschriften, niets aantrekt van de lezer, maar op eigen wijze zegt waartoe hij gedrongen was:

‘Het is des dichters roeping te vermaken,

Te spreken tot verstand, herinnering

En tot het dichterhart, dat elk ontving,

En nooit het schoone en goede te verzaken.’

Zoo is de leer. Maar zult gij 't in mij laken

o Goede lezer, dat ik eigen wegen ging

En wat mij machtig treft en 't hart doet blaken

Op eigen wijze, omdat ik moet, bezing?

Wellicht heb ik, wanneer ik zong om 't zingen,

En nooit om loon of lof mijn zangen dichtte,

Toch aan mijn roeping, onbewust, voldaan.

Wellicht, schoon ik tot u mij nimmer richtte

Gevoelt gij wat mij trof ook u doordringen:

Neem daarom, als ze zijn, deez' liedren aan!⁷¹

Kloos heeft in Gedichten wel een cyclische structuur gehandhaafd die vergelijkbaar is met die in het oudste handschrift. Het einde van de Mathilde-krans spiegelt het begin. Aan het begin staan ‘Aan de sonnetten’, ‘Sanctissima Virgo’, ‘Aan Mathilde’, ‘Erato’ en ‘Eerste aanblik’; de krans sluit met ‘Laatste aanblik’, ‘Kalliope’, ‘Aan Mathilde’, ‘Δεινὴ Θεός’ en ‘Aan de sonnetten’. In het oorspronkelijke slotsonnet ‘Aan den lezer’ sprak Perk van ‘honderd klanken’, waarmee hij de honderd sonnetten van zijn cyclus bedoelde. Dit gedicht kon Kloos niet opnemen, omdat hij een cyclus van slechts 72 sonnetten had geselecteerd; bij handhaving van een structuur met in- en uitleiding kon hij daarom ook het oorspronkelijke openingsgedicht

70 Perks bekommernis om de lezer is eveneens aanwezig in ‘Eene helle- en hemelvaart’, de cyclus die beschouwd kan worden als een definitieve versie van wat ooit de Mathilde-krans was. Aan die cyclus gaat een toelichting vooraf waarin Perk onder meer uitlegt: ‘Het eerste sonnet is eenigermate een Pro-oimion. [...] Hierdoor weet de lezer wie beöogd wordt, wanneer in de volgende sonnetten de naam Joanna wordt genoemd.’ Brieven en dokumenten, p. 368.

71 Stuiveling, Jacques Perks Mathilde-krans, dl. 1, p. 63. Het gedicht is ook opgenomen in: Perk, Verzamelde gedichten, p. 15.

[p. 219]

‘Aan de lezer’ niet handhaven. Wat ook de aanleiding van het arrangement van Kloos mag zijn, het effect blijft dat de lezer binnen de tekst van de gedichten niet meer wordt begeleid. Perks handreiking verving Kloos als het ware door zijn eigen, buiten de gedichten geplaatste programmatische ‘Inleiding’.

In zijn ‘In memoriam’ geeft Kloos aan dat Perk ertoe heeft bijgedragen om enkele ‘elementen in onze litteratuur te versterken of in te voeren’. Hij noemt allereerst de ‘stoutheid van conceptie, in beeld, als in gedachte’,⁷² doelend op de boven het huiselijke verheven thematiek van de samensmelting van geliefde, natuur en goddelijk ideaal van schoonheid, alsmede op de gewaagde, oorspronkelijke metaforiek. Die hartstochtelijke, aan passie gelijkende verbeeldingskracht omschrijft hij later, aan het eind van het eerste deel van zijn ‘Inleiding’; hij noemt daar de tegenstelling tussen de oude poëzie die als een ‘zachtoogige maagd’ is die ons in het dagelijks leven behulpzaam kan zijn, en de moderne poëzie die is als ‘eene vrouw, fier en geweldig, wier zengende adem niet van ons laat’ en die de mens juist vrij maakt ‘van de wereldzorg’ (29).

Met die verbeeldingskracht hangt, blijkens het ‘In memoriam’, een tweede vernieuwend aspect samen: Perks ‘rijkdom van gemoedsleven en een toomeloosheid van levenskracht’, met Liefde en Schoonheid als kernen, en zich afwisselend uitend in ‘de helste jubeltonen en de kreten der diepste menschelijke smart’.⁷³ Van eenvoudige gevoelens van verliefdheid op een meisje dat later de echtgenote zal worden, is geen sprake meer bij Perk: ‘In de plaats van de bekende verheerlijking van huiselijke deugden en huiselijk geluk, plus de kalme verkondiging van gematigde godsdienstbegrippen en van de loci communes⁷⁴ der christelijke levenswijsheid, treedt bij hem een aanbidding van het schoone in Natuur en Kunst [...]; terwijl de Liefde [...] zich hier [...] in warer en harer waardiger gestalten vertoonen gaat.’⁷⁵

Dat heftig levende gemoed vindt zijn neerslag en afspiegeling in ‘de Kunst, dien hoogsten toeverlaat’.⁷⁶ Die laatste omschrijving houdt niet minder in dan de gelijkstelling van poëzie en godsdienst ‘waarbuiten geen waarachtig heil voor den mensch te vinden is, en die alleen het leven levenswaard maakt’, zoals Kloos het in de ‘Inleiding’ verwoordt (29). Hier ligt een aanknopingspunt met de literatuuropvatting van Vosmaer. Diens poëtica grijpt terug op Plato, die ‘ons in de mysteriën van het schoonheidsideaal, met het liefdesideaal versmolten, [heeft] ingewijd’.⁷⁷ Hij geeft in dat verband de Eros-mythe weer die wordt verteld in Plato's Symposion: ‘Liefde is het smachten der ziel naar het schoone, het onverdelgbare verlangen van het gelijke naar het gelijke, van het hemelsche in ons naar het hemelsche, dat ons in het schoone geopenbaard wordt. Wat tusschen het menschelijke en goddelijke in, deze beide verbindt, is het demonische.’⁷⁸

72 Kloos, ‘In memoriam Jacques Perk’, p. 69.

73 Kloos, ‘In memoriam Jacques Perk’, p. 69.

74 Loci communes: gemeenplaatsen.

75 Kloos, ‘In memoriam Jacques Perk’, p. 72.

76 Kloos, ‘In memoriam Jacques Perk’, p. 69.

77 Vosmaer, Vogels van diverse pluimage, dl. 2, p. 17.

78 Vosmaer, Vogels van diverse pluimage, dl. 2, p. 19.

[p. 220]

Een onderscheid tussen Vosmaer en Perk enerzijds en Kloos anderzijds, is dat de laatste alle nadruk legt op Schoonheid en Passie, terwijl de eersten daarnaast veel aandacht schenken aan het morele of zedelijke aspect, dat er nauw mee verweven is. In Vosmaers woorden: ‘Deze ideale schoonheidshartstocht voert ons langs verscheidene [t]rappen opwaarts; eerst, met enkele schoonheidsvormen beginnend, naar lichaamsschoon, dan naar zieleschoon, voorts naar de hoogste vereeniging van beide; dan naar schoone daden, en van schoone daden naar schoone kennis, tot zij zich van deze kennis verheft tot die van het in zich schoone, tot de idee van het schoone.’⁷⁹ Aldus Vosmaers formulering van het platonische ideaal, dat ook in Perks poëzie terug te vinden is. Een ideaal dat ‘gegrond in de goddelijke bezieling van den alles-omvattenden, alles begeesterenden, demonischen Eroos, gezamenlijk het elkaar wederzijds doordringende schoone en goede, als het waarachtig zijnde omvat en tot hoogste levensbeginsel verheft’.⁸⁰

Als vierde vernieuwend aspect noemt Kloos in het ‘In memoriam’ Perks taal die, verworven door oefening en studie, met vermijding van alle clichés, ‘tegelijk innig en beeldend, welluidend en rustig kon zijn, en aan al zijn uitstortingen iets eigenaardigs en individueels’ gaf; en dat is dan ‘het zekerste kenmerk van waarachtige poëzie’.⁸¹ Kloos zegt dat Perk de verbruikte handgrepen en vormen, de misbruikte wendingen en figuren vermeed en versmaadde, maar dat beeld lijkt gekleurd. Hij legt, uit strategische overwegingen wellicht, de nadruk op het onconventionele, originele en individuele aspect van Perks taal. Meer in overeenstemming met de werkelijkheid lijkt mij de visie dat het bijzondere karakter van de Mathilde-krans eruit bestaat dat ze een spanningsveld is tussen traditionele en moderne elementen van taal-, stijl- en versvormen.⁸² Conventioneel, anno 1882 al verouderd zijn de tweede naamval enkelvoud van mannelijke en onzijdige woorden (des lijdens, des storms), de vooropgeplaatste vrouwelijke genitieven (der schoonheid huivrend schromen), de achterplaatsing van een bijvoeglijke bepaling (druk vaster aan de twijgen u, de rossen) en het vernuftig woordenspel in de vorm van een herhaling of een tegenstelling ('t Verheevne, dat verhief, leeft in uw leven).⁸³ Mogelijk is Perk in dit laatste opzicht beïnvloed door auteurs uit de Gouden Eeuw, vooral Huygens. Dat betekent dat hij niet teruggreep op de nabije, contemporaine literaire traditie, maar op auteurs uit de Renaissance en via hen op Petrarca en de Klassieken. Perks poëzie is dan deels gefundeerd op dezelfde grote letterkunde waar ook Kloos op terugvalt bij zijn verdediging van de nieuwe poëzie. Met de Mathilde-krans werd de Nederlandse literatuur volgens Kloos verbonden aan ‘het liefelijkste en verhevenste van wat de verzonken geslachten hebben gezongen, aan de ideeën en idealen van een Plato, aan de bedwelmend-zoete mystiek van

79 Vosmaer, Vogels van diverse pluimage, dl. 2, p. 19.

80 Vosmaer, Vogels van diverse pluimage, dl. 2, p. 20.

81 Kloos, ‘In memoriam Jacques Perk’, p. 70.

82 Vergelijk: Stuiveling, Het korte leven van Jacques Perk, p. 124. Overigens baseert Stuiveling zich op het oudste Mathilde-handschrift; in Gedichten ontbreken opmerkelijk veel van de gedichten met ouderwetse vormen.

83 Zie: Stuiveling, Het korte leven van Jacques Perk, p. 124-125. Ook Donker wijst op oude en verouderde elementen in Perks poëzie: ‘Er komen in de Mathilde tal van sonnetten voor, die bewijzen hoe ook Perk's taal op de grens stond van een oude rhetoriek en nieuwe, doorleefde uitdrukkingsvormen. De lucht was niet met één slag klaar en onbewolkt’; De episode van de vernieuwing onzer poëzie, p. 87. Ook hij baseert zich niet op de eerste druk der Gedichten; hij bespreekt de vierde, uitgebreide druk van 1901.

[p. 221]

den vader der Italiaansche humanisten, en aan [...] den onvergelijkelijken Epipsychidion’ van Shelley. (39-40) Het opnemen van bovenbedoelde renaissancistische en petrarkistische elementen is, in de context van dominee-dichterspoëzie, wel zeker een verfrissing van literaire middelen.

Oud nieuws: het sonnet

Een vernieuwend aspect van Perks poëzie is ook de sonnetvorm,⁸⁴ ook al noemt Kloos dit niet in zijn ‘In memoriam’ en lijkt hij er in de ‘Inleiding’ aan voorbij te willen gaan. De sonnetvorm is voor Kloos als vanzelfsprekend goed, en kwalitatief vergelijkbaar met meerdere klassieke versvormen bij elkaar. Pas aan het einde van de passage over het sonnet klinkt iets door van het toenmalige oordeel over deze dichtvorm, in de aanhaling uit een spotvers: ‘lamzaligste aller vormen’. In dit ‘Sonnet op het sonnet’, gepubliceerd in de eerste jaargang van Braga (1842-1843) vraagt J.J.L. ten Kate zich zelfs af welk ‘rijmziek mispunt’ die vorm ooit het licht heeft willen doen zien. Hij stelt het sonnet voor als een meisje met een bochel dat in een stijf corset is gesnoerd: inhoud noch vorm hebben enige schoonheid.⁸⁵

De toch vaak als voorbeeld genoemde klassieken kenden het sonnet nog niet, volgens Kloos omdat zij over een ongeschonden taal beschikten, terwijl lateren het moeten doen met een, door het vele gebruik, versleten taal. Het daardoor veroorzaakte tekort zou nu worden opgeheven door het sonnet. Kloos beschouwt het sonnet daarom als een versvorm van klassieke allure. Bovendien is het door zijn bijzondere bouw in staat iedere rimpeling van het gevoel van de gepassioneerde kunstenaar vast te houden en haarfijn weer te geven. Het past dus wonderwel bij Kloos' definitie van poëzie: de uiting van een vol en diep gemoed, stemmingskunst. Albert Verwey heeft dit standpunt vier jaar later uitgewerkt in ‘Het sonnet en de sonnetten van Shakespeare’, gepubliceerd in het eerste nummer van De nieuwe gids . De opening van het eerste deel van het artikel, over de ‘Techniek van het sonnet’, is haast provocerend: ‘Het sonnet is een lyrische dichtvorm. De lyrische kunst is de kunst der aandoeningen; het lierdicht in zijn eenvoudigste gedaante is éen enkele stemming die in woorden is uitgedrukt. Het sonnet nu is zoo'n lierdicht in zijn eenvoudigste gedaante, want men kan er niet meer dan éene stemming in weergeven.’⁸⁶ En net als Kloos probeert Verwey het sonnet burgerrecht te verlenen door het te relateren aan de oudheid, in het bijzonder de koren der Griekse dichters.⁸⁷ Bovendien is er een stoet van grote dichters - Dante, Michelangelo, Petrarca, Spenser, Shakespeare, Milton en Wordsworth - die van het sonnet ‘het lied der dichterlijke aandoening gemaakt’ hebben.⁸⁸ Ook Verwey noemt de overeenkomst tussen de

84 Zie bijvoorbeeld: Donker, De episode van de vernieuwing onzer poëzie, p. 89-90.

85 Ten Kate schreef zelf een vijftigtal sonnetten. Heijting ziet bij hem juist een opleving van de belangstelling voor het sonnet, en vraagt zich met betrekking tot het hier bedoelde spotsonnet af ‘tegen welke sonnettenwoede’ het gericht kan zijn, in een tijd, dar in Nederland ‘bijkans geen sonnetten gedicht werden’; Het boek der sonnetten, p. 32.

86 Verwey, ‘Het sonnet en de sonnetten van Shakespeare’, p. 67.

87 Verwey, ‘Het sonnet en de sonnetten van Shakespeare’, p. 68; Verwey doelt op de opbouw uit strofe, anti-strofe, epode en antepode.

88 Verwey, ‘Het sonnet en de sonnetten van Shakespeare’, p. 69.

[p. 222]

rijzing en daling der aandoeningen en de bouw van het sonnet. Maar hij gaat een stap verder dan Kloos door te stellen dat ook iedere rimpeling van een gemoedsgolving in het sonnet kan worden weergegeven door middel van een oneindig aantal verschillende ritmische bewegingen. Dat kan zijns inziens het best bij een vijfvoetige (jambische) maat en door tevens te werken met de klanken der woorden: ‘Iedere aandoening toch rijst in de ziel met haar eigen rhythmus. Nabootsen van dat rhythmus is de taak des dichter[s], die zijne aandoening in anderen wil doen ontstaan. [...] Gedeeltelijk wordt dat rhythmus, het bewegen van den ademtocht der woorden, door den klank dier woorden gemaakt. Maar als men het met de plaatsing der klemtonen op die klanken - dus eigenlijk met het substitueeren van andere maten - volmaken kan, dan is dat winst. En dit nu is mogelijk.’ En direct daarna stelt hij: ‘Jacques Perk is er bij ons meê begonnen.’⁸⁹

Mogelijk heeft, naast deze overwegingen, in de bijzondere waardering van het sonnet door de Tachtigers na Perk een rol gespeeld, dat het genre zich door de tijden heen geleend heeft voor geheime vlechtwerken, zoals ook Kloos en Perk die samen en voor elkaar schreven.⁹⁰ Ook Verwey werd in een dergelijk vlechtwerk met Kloos betrokken, en hij bespreekt in zijn artikel over het sonnet ook de liefde die vriendschap heet, die ten grondslag kan liggen aan vele van de sonnetten van Shakespeare; Michelangelo, Shelley en Platen kunnen in deze context ook genoemd worden.

Perks verantwoording van de keuze voor het sonnet in de Mathilde-cyclus was geheel anders, veel minder modern dan die van Kloos en Verwey. Aan Vosmaer schreef hij op 2 januari 1880: ‘Ik koos den sonnettenvorm omdat ik meende dat het denkbeeld dat ik had, kunstig moest worden uitgedrukt en geen moeite mij te veel mocht zijn. Toch was voor mij t vervaardigen niet moeielijk want zóo vol was ik met hetgeen ik mij door Mathilde liet inboezemen dat ik maar voor t grijpen had als ik vóór een rijmwoord een zinsneê noodig had. Zonder dat ik mij op die wijze beperkte, ware de heele boel waarschijnlijk in t honderd geloopen en had ik mij in mijzelf verward door te veel met te weinig te willen zeggen.’⁹¹ Hier is dus - in afwijking van de (later geformuleerde) ideeën van Kloos en Verwey - géén sprake van een uiterst adequate vorm ter uitdrukking van emoties. Het tegenovergestelde is het geval: een uiterst lastig keurslijf ter beheersing van de verwoording van een denkbeeld, of, zoals Perk het in zijn eerste Mathilde-sonnet zegt: De geest in enge grenzen ingetogen.

Met opzet refereer ik aan de Mathilde-cyclus: Perks sonnet-ideeën lijken vooral daaraan verbonden te zijn. Zijn andere muzen lijken hem niet of in mindere mate tot sonnetten aangezet te hebben. Op het schutblad van haar exemplaar van Gedichten (1882) schreef mevrouw E.H. du Quesne-van Gogh een jeugdherinnering, aldus beginnend: ‘Toen ik hem kende

89 Verwey, ‘Het sonnet en de sonnetten van Shakespeare’, p. 71; Verwey gaat hier voorbij aan de rol van Van Lenneps Hyperion-vertaling.

90 Deze suggestie werd gedaan door Van Halsema in ‘15 mei 1880: Kloos ontmoet Perk in de Kalverstraat’ (p. 523) en overgenomen door De Jager in ‘Het geheim van het sonnet’ (p. 341).

91 Brieven en dokumenten, p. 212.

[p. 223]

schreef hij nimmer sonnetten. Zijn zuster en ik - zij was mijn kostschoolvriendin - plachten de verzen te versnipperen die hij ons toezond. Wij noemden die dwaas en bombastisch.’⁹² Van de vijftien gedichten in Proeven in dicht en ondicht, die expliciet gewijd zijn aan Marie Champury, Perks eerste geliefde, is er maar één een sonnet, namelijk ‘Sonnette aan Marie’. Dit is al wel in regels van vijf jamben geschreven, niet meer in alexandrijnen. Is de sonnetvorm in Perks vroege lyriek een uitzondering, het ‘Sonnette aan Marie’ neemt nog niet de hoge, verheven vlucht van zijn latere Mathilde-sonnetten.⁹³ Het is veel sterker traditionele, erotische lyriek. Het begint met: ‘Eén kus van uwe lippen, zonder einde/verlang ik met een nooit voleindigd gloeien’ en de laatste strofe luidt:

Kom! en dat nu ons nimmer iets meer scheide!
Vul, vul, mijn ziel die maanden naar u haakte:
kom met mij dolen langs de groene weide!

Perks latere opvattingen omtrent het sonnet zijn geheel geïntegreerd in de ethiek die hij in de Mathilde-cyclus ontvouwt; het is de levensopvatting van de bestemming van alle dingen naar hun eigen aard. ‘Het groot aantal sonnetten waarin deze laatste gedachte terugkeert, doet vermoeden, dat men het zedelijk element in Perk's opvatting der Schoonheid niet moet onderschatten. Het is nog een andere schoonheid dan die van Kloos. Goeddeels is door Perk de schoonheid eener levensharmonie bedoeld.’⁹⁴

Zowel het eerste als het laatste gedicht ‘Aan de sonnetten’ (i en lxxii) sluit Perk af met de uitroep: Sonnetten, klinkt! U dichten was genieten. In xxxviii ‘De kluizenaar’ schrijft hij: En vrede heeft, wie vreugde vinden kan... In lx ‘Wilg en popel’ heet het: Want elk moet, wat hem past te doen, betrachten:// Wie, wat zijn aard beveelt, verricht, is goed; in lxi ‘Idealen’: Volmaakt u, dan wordt ge allen goed en schoon! In lxiii ‘Twee rozeblaadjes’: Slaaf, wie zich, tegen wat hij moet, verzet,/ Maar vrij de wil van wie al willend doet/ Den wil van wat geluk en vrede geeft! En met betrekking tot de forel dicht Perk in lxiv ‘De forel’: Gelijk de stroom zijn schubbig eigendom,/ Zoo bindt de baan, die ieder is beschoren,/ Den mensch, als hij zijn roeping wil vergeten. Perk is als dichter van sonnetten als zo'n vis in het water: In 't water vindt de visch 't geluk alom/ En vrijheid, die daarbuiten gaan verloren. Zeker deze regels uit ‘De forel’ sluiten naadloos aan bij wat hij meer specifiek over het sonnet schrijft in i ‘Aan de sonnetten’: De ware vrijheid luistert naar de wetten:/ Hij stelt de wet, die uwe wetten achtte. In die laatste regel legt Perk, à la Shelley, een direct verband tusssen het volgen van kunstregels en het uitvaardigen van leefregels. Daarbij is natuurlijk van belang dat hij het hier niet over willekeurige vrijheid heeft, maar over de

92 kb Den Haag, signatuur 2287 c 42.

93 In ‘Wederzien’ (niet het gelijknamige Mathilde-sonnet) schrijft hij: ‘Mijn Marie! neen, neen, niet bij de idealen/onbereikbaar zijt ge en 's hemels zalen/sloten zich voor u slechts droomende open.../Juist uw hier-zijn moet mij tot aanbidding nopen’; Proeven in dicht en ondicht, p. 153.

94 Donker, De episode van de vernieuwing onzer poëzie, p. 71.

[p. 224]

ware vrijheid, en dat is de vrijheid die het resultaat is van het volgen van aanleg en aard. Wie zijn aard volgt, vindt geluk, vindt harmonie.

Tot deze ethiek behoort vanzelfsprekend een grote mate van individualiteit, zoals onder andere verwoord in liii ‘Het lied des storms’: wie, wat menschlijk waar is, zelf ontgint,/ Voelt zich aan zich door zich alleen verbonden,/ En weet, dat hij voor zich slechts waarheid vindt. Deze individualiteit is ook een wezenlijk onderdeel van Perks poëtica. In lxxii ‘Aan de sonnetten’ onderkent hij immers de mogelijkheid dat weinigen zijn sonnetten zullen waarderen: Sonnetten! zelden zal men u slechts prijzen. Maar dat betekent alles behalve een veroordeling ervan in de ogen van de maker zelf, want: U dichten was genieten! Op een geheel andere wijze dan Kloos het bedoelde, geldt voor Perks sonnettenkrans dat de vorm, meer in het bijzonder de gebondenheid van de vorm, onvoorwaardelijk één is met de levensbeschouwelijke, ethische inhoud.⁹⁵

95 Perks voorkeur voor deze vorm bij het bezingen van zijn geïdealiseerde Mathilde, zal mede samenhangen met een ouderwetse drang tot imitatio: Dante, onder anderen, was hem voorgegaan met zijn Vita nuova. Mijn enige kritiek op De Jagers voortreffelijke artikel ‘Het geheim van het sonnet’ is dat daarin sprake is van ‘Perks toevallige voorkeur’ voor het sonnet (p. 341 en 342; mijn cursivering, FS).

Het maken van Mathilde

De Mathilde bestaat niet. Wel zijn er drie manuscripten, die op drie verschillende momenten een bundel zouden hebben kunnen worden, een bundel die Perk echter niet heeft gepubliceerd. Het oudst is handschrift v, met de titel ‘Een Ideaal/Sonnettenkrans/van/Jacques Perk’. Het bevat 106 sonnetten, waarvan de volgorde vaststaat, als we er, met Stuiveling, van uitgaan dat Perk zelf deze blaadjes door middel van splitpennen en zegellak heeft ‘gebonden’.⁹⁶ De sonnetten, geschreven in 1879, zijn genummerd, maar de nummering stemt niet overeen met de volgorde waarin de blaadjes zijn samengebonden. Dit kan erop duiden dat Perk aanvankelijk een andere volgorde in gedachten had, of dat Vosmaer, door een nummering aan te brengen, pogingen heeft ondernomen om de cyclus ‘door een kleine verschikking een duidelijker “strakke draad” te geven’.⁹⁷ Stuiveling is echter van mening dat de compositie van dit handschrift zo verantwoord en weldoordacht is, dat er geen interne reden is daarvan af te wijken bij een uitgave van de Mathilde-krans die Perks bedoeling het dichtst zou benaderen.⁹⁸ Er zou wel een externe reden zijn, namelijk dat Perks opvattingen in de loop van 1879 tot en met 1881 veranderd kunnen zijn; zo'n verandering is af te leiden uit het gegeven dat Perk zeven sonnetten uit deze krans heeft gelicht en - aangevuld met drie later geschreven sonnetten - heeft overgenomen in een andere, kleinere krans, ‘Eene helle- en hemelvaart’, die op 3 september 1881 werd gepubliceerd in De Nederlandsche spectator.⁹⁹

Het tweede manuscript, handschrift k, heeft als titel ‘Mathilde/Een Sonnettenkrans/van/Jacques Perk’. Het werd mogelijk in december 1879

96 Stuiveling, Jacques Perks Mathilde-krans, dl. 1, p. 7; op p. 11 spreekt Stuiveling, eveneens metaforisch, van een bundel handschriften die ‘door de dichter zelf ingenaaid’ is. Ook op p. 53 beschrijft hij de bundeling als ‘ingenaaid’, maar geeft hij, correct, aan dat dit gebeurd is met ‘drie metalen pennetjes’. Dat de jonge dichter, in afwachting van publicatie, zelf heeft getracht met eenvoudige middelen van zijn manuscript alvast een ‘boekje’ te maken, lijkt me evident na autopsie van het handschrift.

97 Stuiveling, Jacques Perks Mathilde-krans, dl. 1, p. 54.

98 Stuiveling, ‘Verantwoording’, p. 172.

99 Stuiveling geeft in Perks Verzamelde gedichten een versie van de Mathilde-krans die, hoezeer ook van argumenten voorzien, niet-geautoriseerd en niet-authentiek genoemd kan worden.

[p. 225]

geschreven met het oog op een uitgave in 1880.¹⁰⁰ Het bevat dezelfde gedichten als handschrift v, minus één (‘God’, dat ook ontbreekt in Gedichten), en met toevoeging van enkele andere teksten, die in eerdere of latere instantie wel tot de cyclus behoord kunnen hebben. Het geheel is van een andere samenstelling dan handschrift v. Aangenomen kan worden dat Kloos deze losbladige verzameling gedichten omstreeks 1915 heeft doen inbinden, in een niet door Perk geautoriseerde volgorde; het is de volgorde die de gedichten hebben in de door Kloos verzorgde vierde druk van Perks Gedichten (1901).

Het derde manuscript, handschrift p, met dezelfde titel als k, geschreven in of na de zomer van 1880, is samengesteld uit 65 sonnetten en bevat zeven open plekken voor evenzoveel sonnetten. Drie sonnetten komen niet in de andere manuscripten voor. Hiervan heeft Kloos er twee in Gedichten opgenomen: ‘Het meir’ fragmentarisch onder de titel ‘Zonsondergang op 't meir’, en ‘Zonnegloed’ als sonnet liv ‘Hemelvaart’. Van ‘Zonnegloed’ bestaat een tweede handschrift, onder de titel ‘Hemelvaart’. Onder die titel heeft Perk het gedicht opgenomen in ‘Eene helle- en hemelvaart’.

Verder bestaan er nog ‘losse’ handschriften van gedichten, waaronder het tiental van ‘Eene helle- en hemelvaart’, waartoe ook behoren ii ‘Sanctissima Virgo’ en lxxi ‘Δεινὴ Θεός’. ‘Sanctissima Virgo’ behoorde oorspronkelijk tot de eerder ter sprake gebrachte ‘Verzen voor een vriend’, zij het dat het gedicht, toen het nog voor Kloos bestemd was, geen titel had en in de slotregel in plaats van de Jonkvrouw had: ‘mijn Vriendschap’. De ironie van de literatuurgeschiedenis wil dat ‘Sanctissima Virgo’, ‘Δεινὴ Θεός’ en liv ‘Hemelvaart’ in hoge mate de reputatie van de Mathilde-krans en van Perk hebben gevestigd, dus juist de drie gedichten die niet tot de oorspronkelijke Mathilde-krans hebben behoord, althans niet in de oudste twee handschriften waren opgenomen.

De Mathilde had kunnen bestaan. In november 1880 stonden in het tijdschrift Nederland vijf sonnetten van Perk, onder de verzameltitel ‘Uit “Mathilde: een sonnettenkrans door Jacques Perk”’. Een voetnoot bij de genre-aanduiding meldde dat Perk in juli 1879 door een bezoek aan de Luxemburgse Ardennen werd geïnspireerd tot het schrijven van een aantal sonnetten, ‘waar van hij er honderd - door een strakken draad tot een krans gesnoerd - eerlang hoopt het licht te doen zien’.¹⁰¹ In mei 1881 publiceerde Nederland nog twee ‘Sonnetten’ die eveneens zijn ‘genomen uit den sonnettenkrans “Mathilde”’.¹⁰² Vervolgens verschenen in juni en augustus 1881 in Nederland nog twee gedichten die uit de Mathilde afkomstig zijn, maar zonder bronvermelding. Ten slotte publiceerde De Nederlandsche spectator in september 1881 een cyclus van tien sonnetten onder de titel ‘Eene

100 Stuiveling, ‘Verantwoording’, p. 170.

101 Geciteerd naar: Stuiveling, Jacques Perks Mathilde-krans, dl. 3, p. 129. De drie inleidende en de drie uitleidende sonnetten telt Perk hier niet mee. De vier sonnetten die in De Nederlandsche spectator van 9 oktober 1880 verschenen, waren ‘uit den zelfden cyclus gekozen’.

102 Geciteerd naar: Stuiveling, Jacques Perks Mathilde-krans, dl. 3, p. 134.

[p. 226]

helle- en hemelvaart’. In de inleiding bij deze cyclus viel de naam of titel ‘Mathilde’ in het geheel niet. Integendeel: Perk suggereerde dat de cyclus louter van doen had met een zeer danteske ‘Joanna’: ‘Deze naam is gekozen en omdat er voor den dichter blijde gedachten aan zijn verknocht en omdat hij zoet klinkt. Hij roept zoowel de zuster van Dido in het geheugen, als de Joanna, welke de Beatrix van Dante in zijn “Vita Nuova” ter gezellin strekte. Ook de beteekenis van dien naam had op de keus invloed. Bovenal echter de zilveren klank.’¹⁰³

De afwezigheid van Mathilde in ‘Eene helle- en hemelvaart’ is opvallend: het merendeel van deze tien gedichten was geïnspireerd door Mathilde, wier naam er aanvankelijk in voorkwam. Perk heeft haar geruild voor Joanna. Daarmee bedoel ik niet dat Jacques Perk in werkelijkheid lichtvaardig van de ene geliefde zwierde naar de andere, maar wel dat zijn geliefden, voor zover zij een functie hadden in zijn poëzie, zeer eenvoudig inwisselbaar waren. In zijn gedichten bezingt hij, geïnspireerd door de werkelijkheid, een ideaal. Opmerkelijk is ook dat Perk via de structuur van zijn laatste publicatie en via de naam ‘Joanna’ refereert aan Dantes Vita nuova, en via de titel van de cyclus verwijst naar Dantes meesterwerk Divina commedia, dat opgebouwd is uit de delen ‘Hel’, ‘Louteringsberg’ en ‘Paradijs’. Een derde bijzonder aspect is dat Perk, die kort na zijn dood zal worden afgebeeld als de voorloper van een vernieuwingsbeweging in de Nederlandse poëzie, vlak voor zijn dood een tekst publiceert die vast verankerd zit in een literaire tekst van dan haast zes eeuwen oud. Een maand na ‘Eene helle- en hemelvaart’, een maand voor Perks dood, verscheen in De tijdspiegel nog zijn gedicht ‘Iris’, opgedragen aan de ‘eerwaarde jonkvrouwe Joanna C.B.’, mede geïnspireerd op Shelleys ‘The Cloud’ en refererend aan de klassieke mythologie.

Perks eigenzinnige, opzettelijke keuze voor de moeilijke sonnetvorm stemt, zoals hiervoor al werd aangegeven, niet overeen met Kloos' apologie. Perk lijkt zich veeleer te voegen naar de klassieke opvatting die vroeg om een vormgeving en stijl van het kunstwerk die overeenkwamen met de graad van verhevenheid van de inhoud. De conceptie van de Mathildecyclus heeft dus nauwelijks te maken met een spontane, maar precieze uiting van een overvol gemoed. In een brief van 21 mei 1879 aan Charles van Deventer schreef Perk over ‘lyrische larie’ en ‘Minnedichterij’: ‘Ik heb geen vast liefje, maar uit de talloozen kristalliseer ik er een tegen wie ik ten minste fatsoenlijk kan praten. Ik studeer in mijn vrijen tijd voor een bundeltje, dat ik haar wil wijden. Ik weet nog niet, hoe ze heeten moet. Een echt zoet-klinkende, lieflijke-gedachten-wekkende naam moet het zijn, vooral Hollandsch. Wat dunkt je van Elze of Roze?’¹⁰⁴

Op 23 september 1879, net terug van zijn reis naar de Ardennen,

103 Geciteerd naar: Stuiveling, Jacques Perks Mathilde-krans, dl. 3, p. 138. De zuster van Dido heette Anna.

104 Brieven en dokumenten, p. 178. Deze brief schreef Perk tussen zijn verliefdheid op Marie Champury en die op Mathilde Thomas (tussendoor was hij, in juli 1878, ook nog even verliefd geweest op Marie Heck; zie: Stuiveling, Het korte leven van Jacques Perk, p. 80). In het concept van een brief aan F. Smit Kleine schreef Perk op 19 februari 1880 eveneens dat het plan voor de cyclus er al was vóór de werkelijke aanleiding tot schrijven zich voordeed: ‘t Voorjaar van.79 deed verscheidene nieuwe plannen bij mij oprijzen, waaronder er een was dat mij zeer aantrok en dat ik den zomer van t zelfde jaar ten uitvoer bracht. Ik schreef namelijk een zwerm sonnetten, die met elkander in verband stonden - een zeer goede oefening in de verstechniek! - en koos er de honderd best geslaagden uit, die ik tot een bundel vereenigde en trachtte het licht te doen zien’; Brieven en dokumenten, p. 223.

[p. 227]

schreef Perk aan Vosmaer dat hij enkele sonnetten vervaardigd had, ‘die hij tot een bundeltje zou wenschen te vereenigen’. Hij vraagt of Vosmaer in zijn blad enige ‘reis-sonnetten’ zou willen plaatsen.¹⁰⁵ Staaltjes van andere soorten van sonnetten probeerde hij elders geplaatst te krijgen. Mogelijk nog dezelfde dag vroeg hij Jan ten Brink of deze in Nederland ook enige sonnetten wilde plaatsen, en wel ‘een zestal verliefde sonnetten vervaardigd in een stemming niet verliefder dan ik ooit was of niet minder verliefd dan ik ooit zal zijn: dus niet ontstaan in een seconde van onnadenkendheid maar een uitvloeisel van geheel mijn aard’.¹⁰⁶ Ook dit zestal maakt deel uit van de sonnetten uit de Ardennen.

Op 5 oktober 1879 schreef Perk aan Charles van Deventer: ‘Mijn sonnetten schrijden langzaam voorwaarts. Ik moet er echter veel voor studeeren, naar vorm zoowel als zuiver poëtischen inhoud.’¹⁰⁷ Ruim een maand later, op 25 november 1879 schreef hij Van Deventer opnieuw: ‘Toen jij hier waart, las ik je twee of drie voor van het eerste twintigtal. Sindsdien zijn zij aangegroeid tot honderd en hebben zich zóo om een hoofdgedachte gegroept dat het een soort epos werd. Van de week moet ik nog drie sonnetten als epiloog maken evenals ik er drie als proloog aan de honderd heb toegevoegd, en dan hier en daar nog wat tinten en toetsen en dan zoek ik een uitgever voor: “Een Ideaal, Sonnettenkrans van Jacques Perk.”’¹⁰⁸ Vervolgens zette hij de achtergrond uiteen: hoe hij in juli in LaRoche-sur-Ourthe juffrouw Mathilde Thomas leerde kennen, een blonde jongedame van twintig jaar, verloofd en lief:

‘Vijf lange dagen genoten we haar gezelschap en ik bemerkte alras dat zij in zich vereenigde al het innig vrouwelijke wat ik toekende aan de ideale vrouw mijner gedachten niet aan de vrouw, die ik tot gade zou wenschen. Zij was zeer vrijmoedig en daar ik zoo vrij was nu ze toch verloofd was haar te zeggen dat ik haar goed en schoon vond was ze innemend genoeg om mijn eerbewijzen niet te wijzen van de hand en me zelfs voorkomend te bejegenen vertrouwelijk met me te keuvelen, omdat ze wist hoe ik haar beschouwde en dat ik voor haar vereering gevoelde maar niet de liefde noodig tot een huwelijk.

Kort daarop vertrokken wij.¹⁰⁹ Zij geleidde ons een eind weegs, wij kusten elkander en schreiden. Ik zag haar niet weder. Dezer dagen verneem ik dat haar verbintenis is verbroken. Ziedaar waaruit mijn gedicht is ontstaan. Dit waren een paar gegevens die moesten worden uitgewerkt. De maand September valt geheel weg daar ik toen al mijn tijd moest wijden aan blokken voor 't examen¹¹⁰ en geen snipperuren had. In Augustus ontstond een dertigtal October en November hebben 't overige gedaan en hoor nu wat er van is geworden.

105 Brieven en dokumenten, p. 192.

106 Brieven en dokumenten, p. 193.

107 Brieven en dokumenten, p. 195.

108 Brieven en dokumenten, p. 197. In een brief van 29 december 1879 aan Vosmaer schrijft Perk: ‘[...] haast twee maanden liggen mijn Sonnetten voltooid op mijn schrijftafel. [...] Ik zag ze gaarne in druk’; Brieven en dokumenten, p. 207.

109 Perk reisde met zijn ouders en zusters.

110 Het toelatingsexamen tot de Universiteit van Amsterdam.

[p. 228]

Ik heb de Mathilde geapostropheerd;¹¹¹ hier en daar wat toegevoegd aan degeen die ik ontmoette ginds gewijzigd elders wat verwijderd; zoo is ze mijn schepping terwijl 't heele idee eigenlijk door haar tamelijk lijdelijk is geschapen. Zoodoende is Mathilde geworden een ideaal van hetgeen ik houd voor schoon in de vrouw. En de invloed van zoo iets schoons is nu nedergelegd in mijn boekje. [...]

Met onuitsprekelijk genot heb ik [de hoofdgedachte] uitgewerkt; mijn Mathilde is slechts de eerste klank van 't groote lied, dat ik zingen wil als mij daartoe kracht en leven blijft. Ik voel dat ik betere en hoogere dingen kan leveren. Ik zal 't echter uitgeven omdat, mocht ik ook 't volgend jaar niet slagen,¹¹² ik daardoor wellicht wat bekender zal zijn en iets heb geleverd, waardoor men kan zien dat ik in Hollands taal niet gansch vreemdeling ben.’¹¹³

Dat laatste kan men inderdaad zien, zij het niet aan een uitgave van Perks Mathilde; daar is het nooit van gekomen.

111 Geapostropheerd: toegesproken.

112 Slagen: namelijk voor het hiervoor genoemde toelatingsexamen.

113 Brieven en dokumenten, p. 197-198.

De structuur van Mathilde: krans of labyrint

Perks ideeën over strekking en structuur van de Mathilde-krans waren zeer uitgewerkt. In de zojuist al aangehaalde brief aan Van Deventer omschreef hij de ‘hoofdgedachte’ van de cyclus als volgt: ‘Men ziet, men aanbidt en voelt zich verheven, opgeheven door de kracht van een ideaal; uit dat verheven standpunt aanziet men wereld en menschen. het grootsche in natuur en mensch trekt aan en wordt onontbeerlijk; dan ten slotte, gewoon aan al dat verhevene, keert men in in zichzelven, men ziet dat ideaal nogmaals, en 'tgeen eerst verhief is ook gewoon geworden evenals al het verhevene; het heeft ons tot kunstenaar geadeld, het leeft in ons, 't is ons eigendom geworden en een dier vele idealen waarvan de kunsten[aar] droomt en leeft en die wemelen in hoofd en hart.’¹¹⁴

Aan Vosmaer schreef Perk op 29 december 1879 over hetzelfde onderwerp. Eerst merkt hij op dat de cyclus ‘nauw aan een’ hangt: ‘De sonnetten ontleenen op eenige uitzonderingen na hun beteekenis aan den samenhang waarin zij voorkomen - daar is een kleine verwikkeling.’ Vervolgens zet hij weer de hoofdgedachte uiteen: ‘Iets schoons, dat zich aan het voor schoonheid ontvankelijk gemoed vertoont, grijpt het aan. Strijd der ziel volgt: het schoone is verheven en heft omhoog en de ziel die het aanbid gevoelt zich klein. Doch is de strijd volstreden, heeft de vroegere toestand der ziel voor een edeler reiner verhevener plaats gemaakt dan bemerkt zij dat zij niet

114 Brieven en dokumenten, p. 198.

[p. 229]

meer bevend en biddend naar dat schoonheidsideaal opstaart: zij is er zoo door verheven, dat ze er mee samenwies. Zij heeft het in zich opgenomen. Dan leeft er een schoonheidsideaal, dat eerst buiten ons en boven ons was in ons gemoed. En men heeft het slechts te uiten om kunstenaar te blijken.’¹¹⁵ Daarop volgt nog wat nadere uitleg, waarbij Perk wat hij vroeger ‘een ideaal’ noemde, nu als ‘schoonheidsideaal’ aanduidt: ‘Het Schoone, 't gemelde schoonheidsideaal, wordt bezongen onder den naam “Mathilde”. Zij treft in den zomer en in een grootsche streek (waarvan zij de vleeschwording is) 't gemoed van een zwerver. Die aanbidt haar, doch weldra komt zijn ziel in verzet. Hij gevoelt zich afhankelijk, smeltend, dwepend als een jonkvrouw, doordien hij t leven leeft der beminde vrouw.¹¹⁶ Met geestkracht rukt hij zich los en begint zijn omzwervingen. Haar beeld blijft hem echter bij en uit het verheven standpunt waarop zijn liefde hem brengt overziet hij natuur en menschheid. Keert hij eindelijk, “machtig daartoe aangedreven”,¹¹⁷ terug naar Mathilde, dan bemerkt hij dat hij ziet hetgeen hij altijd zag¹¹⁸ - en dat hij niet meer aanbidt omdat hij strijdend is gelouterd en haar gelijke werd doordien hij haar in zijn binnenste draagt en t vrouwelijk gevoel aan zijn mannelijke werkdadigheid geen afbreuk deed. “Ze is in zijn ziel gelijk de zon in zee verzonken”:¹¹⁹ hij werd kunstenaar: de samengroeiing van 't mannelijke met het vrouwelijke.’¹²⁰

Perks uiteenzettingen van de ‘gedachte’ of het ‘verloop’ van de Mathilde-krans hebben betrekking op handschrift v, de Mathilde-krans in een vorm die als literair werk niet erg bekend is. De wel bekende versies zijn ten eerste die in Gedichten (1882),¹²¹ bestaand uit 72 gedichten verdeeld in vier Boeken en in een ordening van Kloos; en ten tweede de uitgebreide herdrukken van Gedichten, verschenen sedert 1901, die 107 gedichten bevatten, eveneens in de ordening van Kloos. Besprekingen van de Mathilde-krans zijn zelden gebaseerd op de uitgave van 1882.¹²²

Bij de publicatie van vijf Mathilde-sonnetten in Nederland van november 1880 stelde Perk dat zijn honderd sonnetten door een strakke draad aaneengesnoerd waren. Ook Vosmaer wees daar in zijn ‘Voorrede’ op: ‘het streven naar het ideaal des dichters is er de doorloopende draad’. (19) Over die ‘strakke draad’ is veel te doen geweest. Met de publicatie van ‘Nagelaten gedichten’ door Kloos in De nieuwe gids en vervolgens in de vierde, uitgebreide druk van Gedichten (1901) was duidelijk geworden dat er nooit een authentieke Mathilde-krans was uitgegeven, die volledig was en die was samengesteld en geautoriseerd door de auteur. Men is sindsdien, zacht gezegd, gaan kibbelen en bekvechten over wat dan wel de juiste versie zou zijn.¹²³ Daarbij spreekt niet alleen een ieder zijn of haar voorkeur uit voor de eerste druk, de vierde druk dan wel een van de handschriften, vaak schrikt men er niet voor terug om wijzigingen voor te stellen: gedichten ver-

115 Brieven en dokumenten, p. 208.

116 Het gedicht met dit stadium van de ontwikkeling van de ik-figuur ontbreekt in Gedichten.

117 Een zeer vrij citaat uit v ‘Eerste aanblik’ (r. 9).

118 Referentie aan lxviii ‘Laatste aanblik’ (r. 1-2).

119 Zeer vrij citaat van lxvi ‘Wederzien’ (r. 14).

120 Brieven en dokumenten, p. 209.

121 Plus de daarop volgende herdrukken van 1897, 1898 en 1899.

122 Donker baseert zich in De episode van de vernieuwing onzer poëzie (p. 66-72) op de uitgebreide herdruk van 1901, net als Nijland in Jacques Perk (Mathilde-Iris); Stuiveling baseert zich in Het korte leven van Jacques Perk (p. 113-141) en Jacques Perks Mathilde-krans (dl. 1, p. 24-36) op handschrift v, net als Greebe in zijn Jacques Perks Mathilde-cyclus (p. 51-117).

123 Verwey stelt bij het verschijnen van de tweede druk (1897) opgelucht vast dat er niets aan Gedichten veranderd is (‘Jacques Perk herdrukt’); Schepers vindt dat de cyclus pas echt te begrijpen is met de zogenaamde nagelaten gedichten erbij (‘Iets over Jacques Perk en de grotsonnetten uit de “Mathilde”’).

[p. 230]

plaatsen, toevoegen, weglaten, vermenging van verschillende versies et cetera. Zo creëert ieder zich een ideaal.

De Mathilde-krans, in welke versie dan ook, biedt het probleem dat er volgens de dichter een strakke draad doorheen loopt, terwijl er met het oog van de lezer misschien hooguit enkele losse draadjes te vinden zijn. Dat leidt soms tot vreemde, soms tot nuancerende interpretatieve bewegingen. Zo mag men volgens Donker uit Perks uitdrukking ‘door een strakken draad tot een krans gesnoerd’, niet meer afleiden ‘dan dat de dichter blijkbaar groote waarde hechtte aan den samenhang van zijn cyclus, en geestdriftig vervuld was van het denkbeeld zijn sonnetten, als Dante en Petrarca, door een leidende gedachte te verbinden. Maar men doet Perk's lyriek te kort, wanneer men er een nauwgezette en regelmatige, van vers tot vers te volgen ontwikkeling in wil opsporen, alsof het een psychologischen roman gold.’¹²⁴ Iemand als J.A. Nijland heeft er geen moeite mee zelf gedichten een andere plaats in de cyclus toe te kennen.

Iets van deze tweespalt is terug te vinden in Perks omgang met zijn eigen sonnetten: enerzijds noemt hij steeds de strakke draad, anderzijds biedt hij de gedichten aan ter voorpublicatie, ze daarbij op ouderwetse wijze ordenend naar genre, los van die draad. Een interessante oplossing is de visie van G. de Jager. Hij stelt dat Perk (en ook Kloos) met de Mathilde-krans een bundel schreef, evenals Petrarca met zijn Il canzoniere (door hemzelf aangeduid als Fragmenta rerum vulgarum, fragmenten in de volkstaal). Dit in tegenstelling tot oudere negentiende-eeuwse dichters, die hun poëzie verzamelden en ordenden volgens genre of tijdstip van ontstaan. ‘Dat ook de lyriek een actieve lezer vereiste, bladerend en contemplerend, was onder meer wat de Mathilde-cyclus zo verbijsterend nieuw maakte: in de Mathilde-cyclus werd de actieve lezer voor het eerst een structuurelement.’¹²⁵ De Jager koppelt ook de herwaardering van het sonnet aan de verschuiving van de nadruk van orale naar schriftelijke literatuur. Het sonnet is bij uitstek een schriftelijke dichtvorm, die soms pas na herhaalde lezing zijn geheimen prijsgeeft: ‘Reflectie en herlezing, van de eerste regel na de conclusies van de veertiende, van het octaaf na het sextet, zijn, wanneer de lezer zich een sonnet toeëigent, automatismen - en dat zijn heel andere automatismen dan die waarop een dichter van voordrachtspoëzie inspeelt. De eis van de coherentie, die voor een deel Kloos' dissociatie met de voorgangers veroorzaakte, veronderstelt zulke automatismen.’¹²⁶ Wat voor het lezen van het sonnet geldt, gaat ook op voor het grotere geheel van de cyclus waarin het sonnet is opgenomen,¹²⁷ alsmede voor onderdelen, zoals de metaforen, waaruit het sonnet is opgebouwd.¹²⁸

Perk noemde steeds de strakke draad in zijn bundel, de ontwikkeling van de jongeling die door het verhevene wordt verheven tot kunstenaar.

124 Donker, De episode van de vernieuwing onzer poëzie, p. 71.

125 De Jager, ‘Het geheim van het sonnet’, p. 348.

126 De Jager, ‘Het geheim van het sonnet’, p. 348-349.

127 De Jager, ‘Het geheim van het sonnet’: ‘het stond de lezer [van Il canzoniere] vrij om - net als de dichter die tot het laatst verschillende ordeningen uitprobeerde - lezend en herlezend, koppelend en terugkoppelend, allerlei kruisverbanden waar te nemen’ (p. 345).

128 De Jager, ‘Het geheim van het sonnet’: ‘Met de introductie van het sonnet deden concetti hun intrede: metaforen die een uitvoerige reflectie vereisen, al dan niet met een expliciete toelichting in het sextet.’ (p. 348) Behalve metaforen, zou ik ook stijlfiguren tot die concetti willen rekenen.

[p. 231]

Kloos legt in het tweede deel van zijn ‘Inleiding’ het accent anders: ‘In de Mathilde heeft Perk willen aanduiden, hoe zijn gemoed zich heeft ontvouwd en ontwikkeld, onder den invloed van een machtigen hartstocht en een schoone, hem nieuwe, natuur. Daartoe schetste hij eene reeks van tafereeltjes, die door onderwerp en tint de wisselende stemmingen verraden, waarin de innerlijke loutering is doorstreden en voltooid.’ (31)¹²⁹ Hij noemt wel de ontwikkeling (‘ontvouwd’, ‘ontwikkeld’, ‘loutering’), maar hij ziet die niet in een epische lijn, veeleer in een reeks van ‘tafereeltjes’ die de ‘wisselende stemmingen’ verraden. Primair gaat zijn aandacht uit naar de wisselende stemmingen, in tweede instantie pas naar de ontwikkeling die de ik-figuur doormaakt. Dit blijkt waar hij noteert: ‘Deze ebbe en vloed der stemmingen is het, wat eenheid en samenhang aan het werk geeft, daar de epische band uit den aard der zaak niet al te streng is vastgehouden, en dikwijls zelfs, in de losse aaneenschakeling der lyrische beelden en bespiegelingen, geheel verdwijnt.’ (32) Kloos zet zijn betoog voort in een soort zigzagbeweging tussen deze twee interpretaties. Woorden als ‘treden’, ‘gedurige stijging’, ‘de draad der gedachte’, ‘vingerduidingen [...] om den epischen gang van het werk te richten en te stuwen’ wijzen op een epische gang, terwijl ‘stijgenden hartstocht’, ‘Teruggeworpen [...] uit de bedwelming’, ‘roes’, ‘smart’, ‘huivering en lust’, ‘ontzetting’, ‘kalmere beschouwing’ op stemmingswisselingen wijzen. En hij eindigt met: ‘Meerdere fijnheid echter van samenstelling en kunst, ligt er in de wisseling en nuanceering der stemmingen, hetzij die zijn gezet in zuiver lyrischen vorm, of zich in plastische schilderingen en wijsgeerige belijdenissen weerspiegelen, en die zoo zorgvuldig aan elkander zijn gelegd en gereid, dat niet dan een klein aantal onder allen, zonder schade voor beteekenis en indruk, in een andere schikking, dan de tegenwoordige, kan worden gevoegd.’ (32-33)

Hier dan wellicht zit de crux. De ‘tegenwoordige’ schikking van de gedichten is niet die van Perk, maar die van Kloos. Wees Perk op een strakke, verbindende draad van ontwikkeling, loutering, verheffing in zijn schikking, Kloos benadrukte de nauwgezette, caleidoscopische stemmingenweergave in zijn ordening. Maar een draad zoals Perk die aanbracht, zij het dan minder strak, werd door Kloos alles behalve veronachtzaamd bij de samenstelling van Gedichten. Ze is terug te vinden in gedichten als ii ‘Sanctissima Virgo’, dat een soort expositio bevat, en iv ‘Erato’, dat in het sextet een expliciete samenvatting van de ontwikkeling geeft; bovendien biedt de indeling in vier Boeken enig houvast, temeer daar deze door Kloos van motto's zijn voorzien. Desalniettemin blijft het lastig dat Kloos een gedicht als ‘Wijze scheiding’ niet heeft opgenomen. Het slotterzet daarvan, dat Kloos in zijn ‘Inleiding’ wel aanhaalt, maakt het voor de lezer enigszins (psychologisch) verklaarbaar waarom de ik-figuur zich afwendt van zijn geliefde

129 Verderop noteerde hij: ‘Deze hoofdidee, die zich, voor minder nadenkende lezers, nog verder op bijwegen zou laten vervolgen, of onder een ander licht brengen, heeft de dichter met een zeker oog door de opvolgende sonnetten vastgehouden, en telkens weder in woorden of zinnebeelden aangewezen en herdacht.’ (32)

[p. 232]

Mathilde. Die ik-figuur vertegenwoordigt namelijk Perks levensopvatting van de bestemming van alle creaturen naar hun eigen aard; deze ik-figuur dreigt met zijn eigen aard in conflict te komen door zijn dweepzucht: ‘Ik leef in u en denk en doe als gij, /Ik ga mijzelf zoo als ik nu ben haten -/Tot dweeper, tot een jonkvrouw maakt gij mij!’¹³⁰

130 Perk, Verzamelde gedichten, p. 43.

Over het maken van ‘Gedichten’; Kloos: dichter-editeur

Deze uitgave is geen variorum-editie; een bestudering van de verhouding tussen de editie van 1882 en de daarvoor gebruikte basisteksten vormt er daarom geen wezenlijk onderdeel van. Maar het is onmogelijk om niet even stil te staan bij deze problematiek; het voorgaande getuige daarvan. Alleen al door een selectie van 72 sonnetten te geven, heeft Kloos aan Perks strakke draad geen volledig recht gedaan; bovendien heeft hij zich niet gehouden aan de volgorde van de gedichten in handschrift v, waarvan aangenomen kan worden dat die door Perk zelf is vastgelegd. In zijn ‘Voorrede’ noemt Vosmaer Kloos niettemin ‘de meest gewenschte interpretator der Mathildezangen, wier beste redactie hij uit de drie aanwezige bundels [dat wil zeggen: de handschriften v, k en p] heeft vastgesteld’ (19).

Reeds een vluchtige verkenning laat zien dat Kloos zich bij de samenstelling van de bundel niet baseerde op een van de drie handschriften waar het de volgorde der teksten betreft, noch waar het de tekstconstitutie der individuele gedichten betreft. Zelfs als de wijze waarop de versregels inspringen buiten beschouwing wordt gelaten, alsmede het hoofdlettergebruik aan het begin van de regels en bij zekere abstracta, moet geconstateerd worden dat Kloos geen enkel gedicht ongemoeid liet. Hij compileerde en emendeerde dat het een lust was. Alleen al op het gebied van de interpunctie bestaat er een groot verschil tussen de versies van Perk en die van Kloos. Kloos voegt komma's toe, of maakt zijn compilaties uit de verschillende versies zo, dat hij zoveel mogelijk komma's in de tekst krijgt. In veel gevallen ook vervangt hij een punt van Perk door een minder zware syntactische grens: komma, puntkomma of dubbele punt. Hierdoor verandert de syntactische aard van de sonnetten. De versies van Perk zijn te karakteriseren als gefaseerde betogen van een zekere bouw en geleding, bestaande uit verschillende zinnen; de versies van Kloos lijken meer op gecompliceerde uitingen in één zin. Door deze ingrepen wekt ieder sonnet meer de indruk een samenhangend tekstgeheel te zijn, de neerslag van één complexe gedachte of stemming. Het meest opvallend in dit opzicht is dat Perk er geen moeite mee heeft het einde van het octaaf (extra) te benadrukken door het te

[p. 233]

laten samenvallen met het einde van een zin, terwijl Kloos juist daar de punt vaak wijzigt in een dubbele punt en de samenhang van octaaf en sextet benadrukt. Andere ingrepen komen aan de orde via de volgende bespreking van de totstandkoming van de bundel Gedichten in 1881 en 1882; daarbij komen ook Kloos' zwalkende ideeën ter sprake aangaande de al dan niet volledige opname van de Mathilde-cyclus.

Toen Jacques Perk gestorven was, maar nog voordat hij ter aarde was besteld, wist Kloos, na een bezoek aan de familie Perk, dat men diens gedichten uit wilde geven. Hoewel Kloos niet bij die plannen betrokken was, had hij er wel uitgesproken ideeën over. Het boek zou moeten bestaan uit de complete Mathilde, ‘De schim van P.C. Hooft’, ‘Iris’, en enkele andere stukjes. Aan Vosmaer schreef hij: ‘De “Mathilde” vooral moet onverminkt, en volgens zijn plan, worden geredigeerd, omdat er door de 100 sonnetten een idee loopt, dat het werk tot een eenheid en een schepping maakt. De enkele minder goede (er is er niet één by, dat bepaald slecht is) moet men beschouwen als min gelukkige regels in een groot gedicht, die men niet kan uitlichten, zonder den samenhang te verbreken. Die uitgave is altijd een van zijn pia vota geweest, die ik nu zoo gaarne als een laatste liefdedienst, zou vervuld hebben.’¹³¹ Op slinkse wijze wist Kloos gedaan te krijgen dat hij samen met Vosmaer deze taak op zich kon nemen.¹³² Daarbij lag het in zijn bedoeling dat hij zelf het werkelijke werk zou doen, terwijl de druk bezette Vosmaer vooral zou dienen als vlag die de lading dekte. Hij stelde Vosmaer voor dat hij de ruwe schifting van de handschriften zou kunnen doen ‘en de “Mathilde” redigeeren, om dan over dubieuze punten met u te beraadslagen, of ze aan uw beslissing over te laten’.¹³³ Toen eenmaal duidelijk was dat Kloos en Vosmaer samen de uitgave zouden samenstellen, schreef Vosmaer op 17 november 1881 aan Kloos: ‘Voorloopig dacht ik zoo iets: ik een voorrede of woord vooraf van meer individueelen aard, een hartelyk woord over J.[acques] over zyn poezievol streven en schwärmen. Daarmede heb ik dan das meinige gethan; dan een voorrede van u, meer ingrijpend; (niet polemiesch, dat zou op dit versche graf niet stemmen en de tegenstanders te wapen roepen. Indirect kan er toch genoeg polemiek in liggen[)].’ Daarop laat hij volgen: ‘En dan geven wij eene keur,’ namelijk een selectie van de beste gedichten.¹³⁴ In die geest berichtte Vosmaer op 6 december 1881 aan vader Perk. Maar deze reageerde daarop met het voorstel om in Vosmaers levensschets toch ook wat proza, vooral brieven, op te nemen, opdat een beter beeld van zijn zoon zou ontstaan. Vosmaer nam dat voorstel over.

Op 13 december 1881 meldde Kloos aan Vosmaer: ‘Met de Mathilde vorder ik langzaam.¹³⁵ Een vierde gedeelte is nu ongeveer voor den druk gereed. Ik verander veel.’¹³⁶ Daarna was er een tijd weinig sprake van Perks

131 Brief aan Vosmaer van 3 november 1881 (Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 73). Pia vota: innige wensen (letterlijk: vrome gebeden). Men kan er echter, met Greebe (Jacques Perk's Mathilde-cyclus, p. 22) en Stuiveling (De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 16-17) aan twijfelen of Perk zijn krans nog in de oorspronkelijke vorm wilde uitgeven nadat zijn poëticale ideeën onder invloed van Kloos gewijzigd waren in een sterker individualistische richting, en hij ‘Eene helle- en hemelvaart’ uit de Mathilde-cyclus gelicht had, en in Johanna Blancke een nieuwe inspiratrice gevonden had.

132 Zie hiervoor: Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 14-42, en: Het korte leven van Jacques Perk, p. 186-198.

133 Brief aan Vosmaer van 11 november 1881; Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 80.

134 Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 91. Schwärmen: dwepen. Das meinige gethan: het mijne gedaan (mijn aandeel geleverd).

135 Kloos' werkzaamheden bestaan uit het selecteren, bewerken en overschrijven van gedichten: ‘Ik doe aan de Mathilde alles wat ik er aan doen kan [...]. Dan neem ik alles weer onder den arm en kom by u, waar wij alles bepraten [...]. Dan ga ik weer naar huis [en] schrijf alles wat uitgegeven wordt, over,’ aldus Kloos in een brief van 14 november 1881 aan Vosmaer; Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 85.

136 Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 109-110.

[p. 234]

gedichten. Vosmaer rondde zijn levensschets af en werd zeer nieuwsgierig naar zowel Kloos' inleiding als naar diens redactie van de gedichten. Op 17 februari 1882 kwam Kloos niet met resultaten, maar met vooruitzichten: ‘De Mathilde komt op 84 sonnetten, in 4 afdeelingen.’¹³⁷ Daarnaast noemde hij ‘Iris’, ‘De schim van P.C. Hooft’ en ‘de kleinere gedichten’, alles bijeen goed voor hooguit 114 bladzijden druks. In dezelfde brief schreef hij: ‘De Mathilde is byna klaar. Al het slechte heb ik er uit gegooid, en bovendien, na raadpleging met Doorenbos zeer veel veranderd.’¹³⁸ Deze weinig piëteitvolle behandeling van een van Perks ‘pia vota’ gaf Vosmaer de volgende woorden in de pen: ‘Sakkerloot, dat is zulk eene glibberige baan.’ Hij wil toch maar wat terughoudend zijn met ingrepen: ‘“Zeer veel veranderd”, zegt gij - dat vind ik zeer gewaagd - ik zou het alleen doen in geval van stellige fouten, die wij vermoeden kunnen dat Jacques zou verbeterd hebben, op onze aanmerkingen.’¹³⁹ Kloos zegt dan Vosmaer wel te begrijpen en voorzichtig te zijn: ‘Maar een groot deel dier veranderingen bestaat uit oude lezingen van Jacques zelf, die ik herstel, en ik verander geen woord zonder met Doorenbos en Paap te raadplegen. Vinden zij er wat op aan te merken, dan keur ik ze onvoorwaardelijk af. Daarby, als ik by u kom, kunt u altijd nog uw oordeel zeggen.’¹⁴⁰ Drie dagen later schreef Kloos aan Vosmaer dat de Mathilde nog maar 72 sonnetten telde: ‘Tot die beperking ben ik gekomen, omdat ik geloof, dat wij niets moeten geven, dan wat door uitdrukking blijvende waarde heeft. Er zijn veel sonnetten bij, wier bedoeling goed was, maar die slecht zijn uitgevoerd: verwarde voorstelling, prozaïsche uitdrukking, etc. Het moet zoo keurig mogelijk zijn, niet?’¹⁴¹

Kloos kwam maar niet tot een afronding van de kopij der gedichten en aan de inleiding moest hij zelfs nog beginnen. Het contact met de uitgever ging evenmin over rozen. Na veel zoeken was aanvankelijk overeengekomen dat Binger de bundel zou uitgeven, maar nadat met hem zakelijke verschillen waren ontstaan, werd in augustus Pijttersen bereid gevonden. Pas op 9 september 1882 schreef Vosmaer aan Kloos: ‘Ik heb de sonnetten gelezen en vereenig mij met bijna alles; maar enkele zaken veranderde ik, die kunt gy in de proef dan zien en beoordeelen en dan daarover later. Bovendien zijn er eenige bedenkingen.’¹⁴² Bedenkingen had Vosmaer bij Kloos' ingrepen die niet terug te voeren waren op een versie van de gedichten die Vosmaer kende doordat ze gepubliceerd waren in De Nederlandsche spectator; het betreft xxvii ‘De holle berg’, xxviii ‘Het rijk der tranen’ en liv ‘Hemelvaart’, gedichten waarover hij al met Perk had gecorrespondeerd.¹⁴³ Hij betreurde het verder dat ‘Duif en sperwer’ niet in de cyclus was opgenomen - waarin het zijns inziens goed paste -, maar bij de ‘Overige sonnetten en fragmenten’ stond. Kloos verdedigde zijn ingrepen, al was hij in een enkel geval bereid ze ongedaan te maken: ‘Zij zijn van mijn maaksel, en een

137 Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 135.

138 Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 135-136.

139 Ongedateerde brief aan Kloos; Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 137.

140 Brief aan Vosmaer van 25 februari 1881; Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, 139-140.

141 Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 144. Hiermee sluit Kloos aan bij Vosmaers opmerking in de brief van 17 november 1881: ‘Later kunnen wij altyd meer geven, maar nu moeten wij het beste geven, dunkt mij’; Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 91.

142 Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 166.

143 Zie: Brieven en dokumenten, p. 361-364.

[p. 235]

slechte regel van den dichter zelf is misschien beter, dan een redelijke van een ander.’¹⁴⁴ En wat ‘Duif en sperwer’ betreft: ‘de evenmaat wordt er door verbroken. Maar ook nog in een ander opzicht zou het een noodeloos uitwas van het 4e boek zijn, daar het in eens en voor zichzelf een anderen gedachtenkring in de Mathilde zou brengen, dan die de andere philosophische sonnetten in zich vat en tot een eenheid maakt. Uit mijn inleiding zal dit misschien duidelijker blijken.’¹⁴⁵ Door de tijdsdruk (mede ontstaan door Kloos' ‘dommelige ziel’) en door de afstand (Vosmaer woonde in Den Haag, Kloos in Amsterdam en tijdelijk ook in Brussel) was goed overleg niet mogelijk en waren editorische beslissingen afhankelijk van goede wil en het toeval dat bepaalde wie het laatst de kopij in handen had.

Het zal duidelijk zijn dat de eerste druk van Gedichten geen moderne editie is. Het is veeleer een romantische dichterseditie, samengesteld met de beste bedoelingen. Daarop wijst bijvoorbeeld een opmerking van Kloos met betrekking tot het eerste terzet van xxvii ‘De holle berg’. Dit terzet luidt in De Nederlandsche spectator :

De starrenlooze hemel, holle berg:
Een leegte, die zich rondt in 't néderwelven.
Een leeuwenmuil, oneindig opgesperd.

In Gedichten luidt deze strofe als volgt (met inbegrip van de errata)

Die starrenlooze hemel, holle berg -
Die leegte, die zich rondt in 't nederwelven...
Een leeuwenmuil oneindig opgesperd!

Kloos zei over zijn ingrepen: ‘Zooals ik veranderde [...] schildert de afgebroken zin met de herhaling van het aanwyzende voornaamwoord, gevolgd door den uitroep in den derden regel, zeer goed de ontzetting en benauwdheid, die den dichter bevingen.’¹⁴⁶ Merkwaardig genoeg komt een deel van Kloos' overwegingen overeen met wat Perk eens schreef aan Vosmaer, naar aanleiding van diens aantekeningen op de drukproef van ‘Eene helle- en hemelvaart’, in het bijzonder bij liv ‘Hemelvaart’: ‘Ik heb wat gepeuterd om drie maal “boven” en driemaal licht achter elkander te krijgen - voor 't beter effect!’¹⁴⁷ Heel bijzonder is hier overigens dat Kloos niet zomaar ingreep omdat hij zijn eigen formulering mooier vond, maar dat hij betoogt dat zijn formulering zo goed weergeeft wat de dichter onderging. Kennelijk zijn expressies niet altijd allerindividueelst, en zelfs emoties niet. Kloos wist als dichter uit Perks onvolmaakte gedicht (en natuurlijk uit de omringende grotsonnetten) af te leiden wat Perk destijds had ondergaan en hij kon deze

144 Brief aan Vosmaer van 11 september 1881; Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 168.

145 Brief aan Vosmaer van 11 september 1881; Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 169.

146 Brief aan Vosmaer van 11 september 1881; Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 168.

147 Brief aan Vosmaer van 21 augustus 1881; Brieven en dokumenten, p. 363.

[p. 236]

sensaties beter verwoorden dan Perk. Dit kan niemand zonder liegen zeggen als er geen sprake is van een enorme congenialiteit en zielsverwantschap.

Receptie: neem daarom, als ze zijn, deez' liedren aan!

De portefeuille van 2 september 1882, dat als eerste Perks Gedichten aankondigt, signaleert ‘vereenigingen van jonge schrijvers, die hun eigen weg zoeken en dien willen gaan’ zoals Jong Holland en Jong Vlaanderen.¹⁴⁸ Het bestaan van die groeperingen zou uitzicht bieden op een herleving van de dichtkunst. Er worden dan meer dan twintig jonge dichters genoemd, van Pol de Mont en Fiore della Neve tot en met Verwey, van wie vooral de eerste twee uitvoerig besproken worden. Van Perk en Coens worden afzonderlijke besprekingen aangekondigd; hun werken moesten immers nog verschijnen. Wel wijst de criticus alvast op hun ‘duisterheid van uitdrukking door al te vrije woordschikking of zonderlinge woordenkeus’.¹⁴⁹ Andere aankondigingen staan in onder andere Het vaderland van 5 december 1882 en in De Nederlandsche spectator van 9 december 1882. Vosmaer alias Flanor schrijft in de Spectator over Perks ‘goddelijke gedichten’, vooruitlopend op een komende recensie: ‘Gij kent mijne liefde voor zijne goudengevleugelde Iris, voor zijne “gebeeldhouwde sonnetten”.’¹⁵⁰

Onderzoek van een zeventiental tijdschriften uit het eerste jaar na het verschijnen van de bundel¹⁵¹ leverde zes besprekingen op. De portefeuille plaatst op 9 december 1882 een zeer welwillende recensie. T.H. de Beer vindt dat er veel goede poëzie verschijnt: ‘We meenen, dat de sedert jaren aanhoudend vernomen klacht, dat we geen dichters hebben en dat we geen gevoel voor poëzie hebben, toch eindelijk zal ophouden.’¹⁵² De Beer acht Perks Gedichten even kunstrijk als, maar van een ‘hooger dichterlijke waarde’ dan Liana van Fiore della Neve.¹⁵³ Perks bundel vertoont ‘een kunstenaarswerk zoowel naar vorm als naar inhoud’ en een ‘dichterlijk en liefhebbend hart’ dat ‘zich met ernstige vraagstukken heeft beziggehouden en vaak door diepen gedachtengang werd geslingerd’.¹⁵⁴ De Beer noemt Vosmaers voorrede hoogst belangrijk in verband met de kennis van de ontwikkeling van de dichter, en zelfs van onschatbare waarde voor wie wil weten wat poëzie is, hoe ze werkt en wat dichters zijn. En ook de inleiding van Kloos prijst hij: ‘Het is een keurige esthetische studie over het wezen der poëzie en de beteekenis van het sonnet.’¹⁵⁵

De Amsterdammer slaat op 10 december 1882 Perks Gedichten hoger aan dan Carmen Silva's Gedachten eener Koningin en W.C. Capels Uit het

148 Anoniem, ‘Onze dichters’, p. 177.

149 Anoniem, ‘Onze dichters’, p. 178.

150 Flanor, ‘Vlugmaren’, p. 403.

151 De Amsterdammer, De Dietsche warande, Eigen haard, Eloquentia, De gids, De humanist, De katholiek, De kunstkronijk, Het leeskabinet, De levensbode, Minerva, Nederland, Nederlandsch magazijn, De Nederlandsche spectator, De portefeuille, De tijdspiegel en Wetenschappelijke bladen.

152 [De Beer], ‘Berichten’, p. 291. Het stuk is anoniem geplaatst; zie voor de identificatie van de schrijver: Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 187.

153 Pseudoniem van M.G.L. van Loghem (1849-1934); een jaar eerder, in 1881, publiceerde hij Eene liefde in het Zuiden.

154 [De Beer], ‘Berichten’, p. 291.

155 [De Beer], ‘Berichten’, p. 292.

[p. 237]

dagboek van Florentijn , en wijst erop dat Perks korte loopbaan tussen het debuut in 1878 en zijn dood in 1881 voldoende was ‘om de algemeene aandacht zich te doen vestigen op de buitengewone gaven, die onder al de nederlandsche namen van de tweede helft der 19e eeuw, misschien dien van Jacques Perk het langst in hart en hoofd der nakomelingschap zullen doen voortleven’.¹⁵⁶ Inleider Kloos krijgt het verwijt dat hij zich wat te veel door de dichter heeft laten inspireren, zonder zelf die dichter te zijn. Ook zonder inleiding zou Perks poëzie ‘voor allen een edel en veredelend genot opleveren’.¹⁵⁷

In De Nederlandsche spectator van 3 februari 1883 roemt Holda (pseudoniem van A.J.F. Clant van der Mijll-Piepers) Perks ‘gloed en kracht’ en zijn meesterschap ‘over de taal en den vorm’.¹⁵⁸ Hoewel Holda niet houdt van Nederlandse sonnetten, heeft de wijze waarop Perk zijn beeldrijke gedachten in sonnetten weet te gieten, haar alsnog geheel met deze dichtvorm verzoend. Van ‘der wetten dwang’ zou geen spoor te vinden zijn. Holda voelt zich echter niet tot oordelen bevoegd; wel raadt ze de lezers ‘deze hooge, stoute, edele poëzie’ aan.¹⁵⁹

In een aflevering van de ‘Letterkundige kroniek’ bespreekt J.N. van Hall in De gids maar liefst tien bundels. Na aanhaling van de eerste twee regels van het openingsgedicht ‘Aan de sonnetten’, prijst hij, net als Holda, Perks ‘meesterschap over den vorm’ en de ‘kracht van uitdrukking’.¹⁶⁰ En met passages uit enkele andere gedichten illustreert hij zijn visie: ‘Perk schildert meesterlijk en aangrijpend. Welk een koloriet en welk een taalmuziek soms, welk een fijnheid van tinten! Het beeldend vermogen van dezen jongen man, de genialiteit waarmede hij de taal dwingt penseel te worden.’¹⁶¹ Van Hall lijkt een voorkeur te hebben voor de dorps- en natuurtafereeltjes, want ‘in die geheele Mathilde-vereering, waarvoor onze belangstelling gevraagd wordt [in Kloos' “Inleiding”], schijnt ons zooveel gekunstelds en onwaars, dat wij er ons moeielijk voor kunnen opwinden’; hij wijst in dit verband op de slotregels van x ‘Morgenrit’; andere passages vindt hij gewrongen en duister.¹⁶² Van Hall durft deze laatste aanmerking aan, ook al weet hij dat Perks vrienden (Kloos en Vosmaer worden met name genoemd) met hun antwoord gereed staan: deze poëzie vraagt om een ‘na-fantaseeren’ en een ‘niet lijdzaam, maar zelf werkzaam lezen’.¹⁶³ Aan Perks groot en oorspronkelijk talent twijfelt Van Hall niet, hoewel er dus sprake is van een groot verschil in literatuuropvatting tussen deze recensent en de jongeren.

Ook het oordeel van T.C. van der Kulk in De tijdspiegel is ambivalent. In zijn 23 pagina's lange artikel bespreekt hij de stand van de poëzie naar aanleiding van twintig recente dichtbundels. Hij noemt dat aantal opmerkelijk groot, gezien de prozaïsche tijd waarin hij leeft (vergelijk De Beer in

156 Anoniem, ‘Jacques Perk, Gedichten [...]’, p. 3-4.

157 Anoniem, ‘Jacques Perk, Gedichten [...]’, p. 4.

158 Holda, ‘Jacques Perk's Gedichten’, p. 39.

159 Holda, ‘Jacques Perk's Gedichten’, p. 40. Overigens toonde De Nederlandsche spectator zijn positieve oordeel ook al in het plaatsen van het gedicht van J. Bohl, ‘Jacques Perk’ in het nummer van 30 december 1882.

160 [Van Hall], ‘Letterkundige kroniek’, p. 383.

161 [Van Hall], ‘Letterkundige kroniek’, p. 384.

162 [Van Hall], ‘Letterkundige kroniek’, p. 385. Vergelijk het oordeel in de De portefeuille van 2 september 1882. Vergelijk ook de afwijzing van ‘Iris’ door Van Hall in een brief van 12 augustus 1881: ‘heeft hier niet de zorg voor den vorm afbreuk gedaan aan de zuivere, klare uitdrukking der gedachte? Ik vrees het.’ Geciteerd naar: Brieven en dokumenten, p. 355.

163 [Van Hall], ‘Letterkundige kroniek’, p. 386. Van Hall ontleent deze leesinstructie hoogst waarschijnlijk aan de ‘Voorrede’, waarin Vosmaer Perks brief van 10 augustus 1881 als volgt parafraseert: ‘Perk meende dat de dichter zijnen lezer moet nopen hem na te fantaseeren, niet lijdzaam maar zelf werkzaam te lezen.’ (20)

[p. 238]

De portefeuille ), maar hij blijft wantrouwig doordat de toenmalige rust en vrede het weinig hartstochtelijke Nederlandse volk aan een soort van huisbakken middelmatigheid gewend heeft, in tegenstelling tot de meer flamboyante zuiderburen bij wie zich de Vlaamse Beweging nogal roert. Als de grote gebreken van de meeste toenmalige dichters noemt Van der Kulk ‘hun gebrek aan helderheid en hun wringen van onze uit haar aard zoo heldere en krachtige taal in uitheemsche, duistere en weeke dichtvormen’.¹⁶⁴ Hij keurt het af dat men ‘naar den Latijnschen trant, waarvan Perk nog al eens gebruik maakt’, de woorden naar willekeur verplaatst en verschikt; als voorbeeld citeert hij het slotterzet van xxxix ‘Opdelving’, dat volgens hem niet als Nederlands klinkt, maar als een letterlijke vertaling uit een Latijnse tekst.¹⁶⁵ Van der Kulk verwijt de jonge dichters dat zij met hun schilderen met woorden en al hun taalmuziek er blijk van geven geen groot taalbewustzijn te hebben. Het maken van neologismen om nieuwe gedachten tot uitdrukking te brengen accepteert hij wel, maar pas wanneer de beschikbare woordenschat echt tekortschiet. Immers: wie de taal goed bestudeert, vindt allerlei in onbruik geraakte fraaie, krachtige woorden en uitdrukkingen terug en kan daarmee zijns inziens een gedicht versieren door het oude weer nieuw te maken. Van der Kulk onderschrijft wel de door Vosmaer geformuleerde opvatting dat een lezer zich moet inspannen om poëzie te kunnen waarderen, maar hij vindt het te ver gaan dat een lezer ook zelf de steile, creatieve bergtocht van de dichter meegemaakt zou moeten hebben om poëzie te kunnen genieten. ‘Want indien dit zoo ware, zou alleen de dichter den dichter kunnen begrijpen.’¹⁶⁶

Hij zet zijn litanie voort met erop te wijzen dat de jonge dichters ook de traditionele verstechniek veronachtzamen: ‘Hiaten, middenrijmen, dubbelrijmen worden niet geschuwd, doch schijnen eer opgezocht en moedwillig aangewend te worden, om zekere effecten teweeg te brengen.’¹⁶⁷ Verder verwijt hij hun dat ze ‘niet alleen de Grieken en Latijnen [navolgen] in het gebruik van hexameters, pentameters en allerlei metra van de oude lyrici, maar ook de Italianen, door het bezigen van terzinen en sonnetten met die weeke, vrouwelijke eindlettergrepen’.¹⁶⁸

Na al deze misstanden in het algemeen geconstateerd te hebben, giet Van der Kulk zijn kritiek op Perk in een bijzondere vorm: ‘Zelfs bij Jacques Perk, wiens meesterschap over de taal zoo groot, wiens gevoel zoo fijn en diep tegelijk is, [...] zelfs bij Perk, die de bezwaren van het sonnet zoo glansrijk overwint,¹⁶⁹ blijft toch altijd het kunstmatige, het on-Hollandsche van dien kunstvorm hinderen en wenscht men bij het lezen dezen dichter eens te hebben kunnen hooren, wanneer zijn groot talent niet door die onnatuurlijke kluisters was omvangen geweest.’¹⁷⁰ Maar ondanks deze ‘uitheemsche taalgymnastiek’ zegt hij over Perk: ‘bij hem gloeit de goddelijke vonk ook

164 [Van der Kulk], ‘Nederlandsch dichtwerk van den jongsten tijd’, p. 194. Als voorbeelden van dit ‘wringen’ noemt hij: ‘Het vooropzetten van allerlei nevenzinnen, het zoover mogelijk achterwaarts brengen van het subject, het bij voorkeur plaatsen van de werkwoorden in de bijvoegende wijs, het aanknopen van bepalende zinnen met het verlammende die’; idem, p. 198.

165 [Van der Kulk], ‘Nederlandsch dichtwerk van den jongsten tijd’, p. 199.

166 [Van der Kulk], ‘Nederlandsch dichtwerk van den jongsten tijd’, p. 195.

167 [Van der Kulk], ‘Nederlandsch dichtwerk van den jongsten tijd’, p. 197.

168 [Van der Kulk], ‘Nederlandsch dichtwerk van den jongsten tijd’, p. 198.

169 Zowel wat betreft het oordeel over Perks meesterschap over de taal (dat hierna ook te vinden is bij Van Deventer in Wetenschappelijke bladen) als wat betreft de principiële afkeer van het sonnet komt Van der Kulks bespreking overeen met die van Holda in De Nederlandsche spectator.

170 [Van der Kulk], ‘Nederlandsch dichtwerk van den jongsten tijd’, p. 199.

[p. 239]

door de overwonnen moeilijkheden van den vorm door’.¹⁷¹ Van der Kulk noemt het een onschatbare verdienste van de jonge dichters, dat zij met veel conventies gebroken hebben en hun best doen ‘om een eigen, oorspronkelijken weg te vinden, waarop natuur en waarheid hen geleiden’.¹⁷² Boven zijn kunstbroeders verheven staat Fiore della Neve. Maar: ‘Wellicht staat Perk hooger, of zou althans hooger hebben kunnen staan, indien hij zich uit de kluisters van den Italiaanschen maatslag had willen losbreken.’¹⁷³

Charles van Deventer, een oude bekende van Perk, bespreekt Gedichten in 1883 in Wetenschappelijke bladen . Als opening herinnert hij de lezer eraan dat er, toen Perk stierf, met grote ophef over hem werd gesproken, hoewel er nog maar weinig van hem in druk was verschenen.¹⁷⁴ Die enkele gedichten wekten wel een verwachting, maar ‘dat het geheel der sonnetten zulk een groote dichterlijke schepping zou wezen, als de Mathilde blijkt te zijn, dat wist men niet’.¹⁷⁵ Van Deventer veronderstelt dat Perk de verbindende draad in zijn sonnettenkrans nog wel verduidelijkt zou hebben, als hij er langer aan had kunnen werken. Hij waardeert het daarom dat Kloos in zijn inleiding de compositie van de krans toelicht en uitvoerig zet hij aan de hand van Kloos de gedachtengang van de krans uiteen.¹⁷⁶ Verder beveelt Van Deventer de lectuur van Kloos' ‘Inleiding’ ook aan als een beschouwing over poëzie in het algemeen.

Van Deventer roemt Perks ‘machtige fantasie’ die onder andere blijkt uit het weergeven van natuurtaferelen, en verder zijn grote ‘rijkdom van uitdrukking’.¹⁷⁷ Hij noemt Perk een meester in het weergeven van de stemming, die het aanschouwen van de natuur in de mens oproept. Het fragment ‘Uit een Avondstond’ citeert hij als voorbeeld van het streven om met ieder woord iets te zeggen. Kortom: ‘Zijn poëzie, vooral de Mathilde, is van een bijzondere soort’ en kan gerekend worden tot de categorie die de lezer aan het dagelijks leven wil ontvoeren, met dien verstande dat de Mathilde-krans geen algemene wereldbeschouwing tracht te verbeelden; ‘hier is een individu, die voor zich zelven en zijn eigen ontwikkeling zingt’.¹⁷⁸ Ieder zal dit kunstwerk waarderen, die het ‘met ernst en aandacht gelezen heeft. Want éenmaal moet men den bundel ernstig doorlezen, voor men met waar genot er hier en daar eens in kan vallen.’¹⁷⁹

De feitelijke vroege receptie is misschien niet indrukwekkend, ze is zeker niet negatief. En ook al stelt Gedichten de overige besproken bundels volgens alle recensenten niet geheel in de schaduw, een enkeling overweegt toch Perk hoger te waarderen dan bijvoorbeeld Fiore della Neve. Er is negatieve kritiek en betrekkelijk veel positieve kritiek, droefheid om Perks vroege dood en bewondering voor zijn talent (gerelateerd aan zijn jeugdige leeftijd). De negatieve kritiek betreft de gekunsteldheid en de duisterheid

171 [Van der Kulk], ‘Nederlandsch dichtwerk van den jongsten tijd’, p. 199.

172 [Van der Kulk], ‘Nederlandsch dichtwerk van den jongsten tijd’, p. 200.

173 [Van der Kulk], ‘Nederlandsch dichtwerk van den jongsten tijd’, p. 201. Deze rangorde brengt ook De Beer aan in zijn recensie in De portefeuille.

174 Van Deventer refereert waarschijnlijk aan Kloos' ‘In memoriam’ en de heftige reacties die dat stuk opriep bij bijvoorbeeld Jan ten Brink.

175 Ch. M.v.D. [= Charles van Deventer], ‘Gedichten van Jacques Perk’, p. 314.

176 Hij wijst er evenwel op dat lxviii ‘Laatste aanblik’ en lxix ‘Kalliope’ omgewisseld hadden moeten worden ‘daar toch de dichter zichzelf moest geopenbaard wezen, vóór hij Mathilde kon danken voor wat hij in haar bewonderde. Ook dunkt ons, dat sonnet lvi (De Stroomval) buiten den Krans behoorde geplaatst te worden, wijl het geen moment uit des dichters zieleleven wedergeeft’; [Van Deventer], ‘Gedichten van Jacques Perk’, p. 315.

177 [Van Deventer], ‘Gedichten van Jacques Perk’ p. 315.

178 [Van Deventer], ‘Gedichten van Jacques Perk’, p. 317.

179 [Van Deventer], ‘Gedichten van Jacques Perk’, p. 317.

[p. 240]

van zijn verzen. Maar ditzelfde aspect van zijn poëzie wordt soms ook positief beoordeeld als ‘stoutheid’.

De echte invloed van Perks gedichten is waarschijnlijk minder direct en loopt via geheel andere, minder goed zichtbare lijnen, die het netwerk vormen van de ‘kleine en stille gemeente’ van de jongere schoonheidssensitieven, de nog sluimerende talenten als Kloos, Verwey, Paap en andere Tachtigers in de dop, vaderlijk gekoesterd door Vosmaer en Doorenbos. Kloos' bewondering voor Perk bleek al uit zijn dringende wens diens gedichten uit te geven. Verweys eerste aanraking met de poëzie van de kleine kring van jongeren loopt via Kloos naar Perk: ‘Een sfeer van schoonheid-vergoddelijking waarin Shelley en Keats bewonderd werden, en de pas gestorven Perk werd liefgehad.’¹⁸⁰ Het eminente belang van Perk blijkt ook uit Verweys inaugurele rede: Van Jacques Perk tot nu (Santpoort 1925). Herman Gorter, Alphons Diepenbrock en Aegidius Timmerman adoreerden de Gedichten: ‘Telkens lazen zij er elkaar uit voor en herhaalden een groot aantal regels, omdat zij de klank zo prachtig vonden. Herman droeg het boekje bijna altijd op zak. Het gedicht “Iris” noemde hij één van de mooiste die hij kende.’¹⁸¹ Tot de eerste, ongepubliceerde gedichten die Gorter schreef vóór Mei, hoort een cyclus van twaalf sonnetten, die qua thematiek en strekking overeenkomen met Perks Mathilde-sonnetten.¹⁸²

Er zijn aanwijzingen dat er een literaire groepering ontstond, die het werk van Perk, of beter: literair werk zoals dat van Perk, in bescherming nam tegen aanvallen, zoals Van Hall suggereert in zijn ‘Letterkundige kroniek’ in De gids.¹⁸³ Iets van die kleine en stille, soms minder stille gemeente werd zichtbaar toen Willem Paap in De Nederlandsche spectator van 30 april 1881 schreef over ‘Overeenstemming van vorm en gedachte’. Daarmee was hij een voorloper van Kloos, die in zijn ‘Inleiding’ in 1882 een vergelijkbare gedachte zou verwoorden. Zijn geestverwantschap met Kloos bleek ook uit het feit dat Paap zijn gedachtegoed illustreerde met een bespreking van een gedicht, geschreven door Vosmaer, of beter: door een personage uit diens roman Amazone .¹⁸⁴ Paaps keuze voor juist dit gedicht was geen willekeur, maar berustte op een bewuste keuze voor de literatuur van een geestverwant. Zijn werkwijze, die is te omschrijven als ‘na-fantaseren’ en ‘zelfwerkzaam lezen’, werd uitgebreid geparodieerd door J.A. Alberdingk Thijm in De Amsterdammer van 15 mei 1881 (‘Prozodische ontdekkingen’). Paap kon een week later reageren en stelde nog eens duidelijk: ‘Draagt men zorg, dat de klank der rijmwoorden in overeenstemming is met de gedachte, dan zullen zij den indruk der zinnen versterken’ en: ‘Door tegenstelling of overeenkomst in beteekenis kunnen de rijmende woorden den zin der verzen scherper in het licht doen treden.’¹⁸⁵

Eerder, op 24 april 1881, had Paap een kleine aanval uitgevoerd op Cd.

180 Verwey, Inleiding tot de nieuwe Nederlandsche dichtkunst, p. 39.

181 De Liagre Böhl, Met al mijn bloed heb ik voor U geleefd, p. 38.

182 De Liagre Böhl, Met al mijn bloed heb ik voor U geleefd, p. 45.

183 Ook Irving spreekt in 1883 van ‘de jeugdige dichter [...] in wien velen der bekwaamste critici en vurigste minnaars van de poëzie onder zijne landgenooten den zich ontwikkelenden profeet van een nieuw kunstgeloof, den apostel van een nieuwen kunstdienst meenden te zien’; Irving, ‘Het sonnet’, p. 77.

184 In hoofdstuk 26 zit Marciana op haar kamer en ziet naar de hoge lucht en mijmert: ‘Sterren, wat zijt gij, wat doet gij?’

185 Paap, ‘De heer Alberdingk Thijm’, p. 4.

[p. 241]

Busken Huet, omdat deze de dichtbundel Geen zomer van C. Honigh gunstig had ontvangen.¹⁸⁶ De rol die deze bundel speelt te midden van de poëzie der jongeren, is soms vergelijkbaar met die van sommige van Perks gedichten te midden van de poëzie der ouderen, namelijk als mikpunt van spot. ‘Intrede’, uit Perks ‘Eene helle- en hemelvaart’, werd in de Arnhemsche courant van 12 september 1881 te grabbel gegooid in een parodiërende ‘Dichtkundige prijsvraag’ (en vijf dagen later door Flanor, ofte wel Vosmaer, in De Nederlandsche spectator in bescherming genomen).¹⁸⁷ Al ruim voor Paaps aanval op Huet, op 19 februari 1881, publiceerde Perk zijn negatieve, maar op verzoek van Vosmaer wat gematigde, bespreking van Geen zomer . Hij schreef aan het slot: ‘Wie eenig gevoel voor poëzie heeft en het werk van den nieuwen redakteur van “de Gids” vergelijkt met dat van den eersten den besten verzenlijmer, zal den dichter Honigh niet genoeg kunnen prijzen’ en hij eindigde ironisch met: ‘De verwachting is gespannen. De jongeren zien uit naar wat hij zal schenken.’¹⁸⁸ In april verscheen vervolgens de reeds gememoreerde bespreking van deze bundel door Busken Huet. Hij was weliswaar niet juichend, maar zeker niet negatief; zo noemde hij de bundel ‘niet grootsch, niet overweldigend, niet geniaal; maar ook niet oudbakken’.¹⁸⁹ Niettemin lokte deze bespreking, zoals reeds aangegeven, direct een reactie van Paap uit.

Minder snel, maar wel feller, was de reactie van Kloos. In een bespreking van een geheel andere bundel - Herinnering en hoop van J. Knoppers - nam hij de gelegenheid te baat om flink uit te halen naar Busken Huet. Hij deed dat niet alleen omdat Huet de bundel van Honigh positief had beoordeeld, maar ook en vooral omdat diezelfde Huet eerder Vosmaers Amazone in een groot stuk negatief beoordeeld had.¹⁹⁰ Deze combinatie van oordelen van iemand die - nota bene zoals Kloos - Keats en Shelley bewonderde, schoot Kloos in het verkeerde keelgat. Kennelijk liep Nederland op letterkundig gebied achter: ‘En zóó komt het waarschijnlijk, dat verzen (sit venia verbo) als van den heer Honigh [...] door den eersten onzer letterkundige beoordeelaars begroet worden als “frisch,” “keurig” en “echte poëzie in hare soort.”’¹⁹¹ Kloos stelde daar tegenover dat de heer Knoppers ‘in éen woord, van alle Muzen verlaten’ was;¹⁹² bij hem en Honigh zocht men zijns inziens vergeefs ‘naar het zwakste schijntje van plastiek of oorspronkelijke gedachte’.¹⁹³ En zoals Perk in zijn recensie refereerde aan ‘de jongeren’, zo kondigt Kloos in de zijne de komst van een nieuwe poëzie aan.

De ‘stille’ invloed van Perk werkt ook op de jongeren na de Tachtigers door. Just Havelaar herinnert zich: ‘Toen wij, die bij de revolutionnaire oprichting der “Nieuwe Gids” in onze wiegen lagen te spartelen [...] tot het late besef kwamen van 't geen er in Holland was voorgevallen, toen kende onze

186 Paap, ‘Een uitspraak van Cd. Busken Huet’, p. 4. Paap valt Huet aan om diens (als lof bedoelde) uitspraak dat Honigh in zijn bundel geen onhollandse paden bewandelt, geen verboden omgang met onhollandse muzen houdt en geen wierook brandt op onhollandse altaren, maar dat Vondel, Potgieter, Beets en De Genestet zijn modellen zijn.

187 Zie Brieven en dokumenten, p. 378-380 voorde aanval, en p. 381-382 voor de verdediging.

188 Perk, ‘Geen zomer’. In: De Nederlandsche spectator 19 februari 1881, p. 68; geciteerd naar Brieven en dokumenten, p. 296-303; citaten op p. 303.

189 Busken Huet, ‘Laatste Nederlandsche gedichten’, p. 4.

190 Busken Huet, ‘Mr. Vosmaer's “Amazone”’. In: De Amsterdammer 23 januari 1881, p. 1-3. Huet vindt dat Vosmaer Duitse en Engelse auteurs van tien tot twintig jaar terug nadoet; het boek heeft zijns inziens verdienste als populaire esthetiek in gesprekken, toegelicht door voorbeelden, maar niet als ernstig kunstwerk.

191 Kloos, ‘Herinnering en hoop’, p. 56. Sit venia verbo: men verontschuldige de uitdrukking.

192 Kloos, ‘Herinnering en hoop’, p. 59.

193 Kloos, ‘Herinnering en hoop’, p. 62.

[p. 242]

verbaasde bewondering geen grenzen. Het zwarte boekje met Perk's sonnetten, droegen wij met ons mee als een schat.’¹⁹⁴ Ook J.C. Bloem maakte - in tweede instantie, maar toen ook definitief - kennis met de poëzie door Perk, namelijk via het gedicht lv ‘Sluimer’.¹⁹⁵ De criticus Carel Scharten legt in 1906 nog uit ‘Waarin de schoonheid van een vers bestaat’ aan de hand van Perks ‘Avondzang’. Tot slot van deze onvolledige opsomming: A. Donker citeert de volgende regels uit ‘Aan Willem Kloos’ van Boutens (uit Zomerwolken , 1922):

Een stille knaap was ik toen ik voor 't eerst
In lange teugen dronk den nieuwen wijn
Van uw doorgulde geestdrift bij den dood
Van hem die als de vroegste leeuwerik
Opschoot in 't eindlooze ondoorwiekte blauw
Van Hollands hemelopen lentemorgen -

Donker tekent hierbij aan: ‘Alle literatuurgeschiedschrijving van die periode kan slechts de paraphrase dezer verzen zijn’;¹⁹⁶ daarmee betrekt hij, niet geheel ten onrechte, Kloos in de invloed die Perk uitgeoefend heeft.

Het komt mij voor dat in de directe receptie Perks poëzie misschien wel als vernieuwend is gezien - of zelfs als te nieuw, want: duister - maar dat men er geen gevaar van duchtte. Zijn werk is wel ‘stout’, maar dan vooral in die zin dat Perk in zijn gedichten net iets meer durft dan anderen. Al dat nieuwe of vernieuwende staat in gedichten die tevens passen in een grote, klassieke traditie (van Dante, Petrarca, Shakespeare tot en met Shelley), die meestal van kritiek gevrijwaard is. Perk is daarom een typische overgangsfiguur, die het nieuwe verbindt met het oude.¹⁹⁷ De bundel Gedichten is in zekere zin zeer genuanceerd en biedt naast typische Tachtiger passie en agnosticisme en Schoonheidsverheerlijking, ook degelijke, bij een minder moderne literatuuropvatting aansluitende ‘ernstige vraagstukken’, ‘diepen gedachtegang’ en ‘edel en veredelend genot’, zoals in de recensies wordt aangewezen.

Veel meer bedreigend voor de heersende letterkundige doctrine waren uitingen zoals Kloos' ‘In memoriam’, waarmee de poëzie van zeer gevestigde namen als Beets, Ten Kate en De Génestet als verouderde huiskamerlyriek werd afgedankt. En een dergelijke afkeuring werd dan uitgesproken door een jonge vlegel, die zelf nog vrijwel niets gepresteerd had op dichterlijk gebied.¹⁹⁸ Een hele reeks, deels sarcastische, artikelen en ingezonden brieven verscheen er rondom dit onderwerp bijvoorbeeld in 1881 in De Amsterdammer, De Nederlandsche spectator en Het nieuws van den dag; pennenstrijders waren onder anderen Kloos, Ten Brink, Doorenbos, Paap,

194 Havelaar, ‘Lodewijk van Deyssel’, p. 145-146.

195 Bloem, ‘Terugblik op de afgelegde weg’, p. 60-61.

196 Donker, ‘Willem Kloos: spontane, gekweekte en anti-legende’, p. 173.

197 Vergelijk: Smit, ‘Drieërlei Perk’, p. 248.

198 Ten Brink reageerde op 27 november 1881 in deze zin op Kloos' ‘In memoriam Jacques Perk’ in het Zondagsblad van Het nieuws van den dag.

[p. 243]

Vosmaer en Alberdingk Thijm (hiervoor lichtte ik er reeds enige bijdragen uit). Tot slot wil ik nog wijzen op Ten Brinks reactie op een artikel van Doorenbos. In dat stuk van Doorenbos werd volgens Ten Brink ‘eene lans gebroken [...] voor eene jongere school van Letterkundigen (?), aan wier bestaan het moeilijk valt te gelooven’.¹⁹⁹ Met Perks Gedichten hebben de jongeren tenminste een ‘eigen’ letterkundig product in handen waar ze een uitroepteken achter kunnen plaatsen en waarmee ze de bres in hun verdediging subtiel kunnen dichten. Ondanks die strategische waarde en ondanks de ‘stille’ lof die Gedichten ten deel valt, verschijnt er pas in 1897 een tweede, door T. Nieuwenhuis versierde druk van Perks bundel. Nadien verschijnen er met zekere regelmaat herdrukken en nieuwe drukken, waaronder in 1901 de uitgebreide vierde druk,²⁰⁰ die vervolgens vele malen werd herdrukt.

199 Ten Brink, ‘Een inval van Dr. W. Doorenbos’, p. 4. Het vraagteken tussen haakjes achter ‘Letterkundigen’ is even kwetsend bedoeld als Kloos' notitie ‘(sit venia verbo)’ achter het woord ‘verzen’ waar hij spreekt over de gedichten van Honigh.

200 Zie voor een overzicht: Stuiveling, De briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 238-241, en: Van de Nieuwegiessen, ‘De herdrukken van Jacques Perks Gedichten’.

Enige algemene retorische en taalkundige annotaties

Het negatieve oordeel over duisterheid van uitdrukking door gewrongenheid van woordschikking in Perks gedichten (maar ook het positieve oordeel over zijn meesterschap over de taal), kan mede veroorzaakt zijn door het onverwachte, daardoor schijnbaar ‘nieuwe’ gebruik van enkele stijlfiguren die min of meer specifiek zijn voor schriftelijke literatuur; stijlfiguren die in ieder geval een contemplerende lezer veronderstellen. Perk ging er inderdaad van uit dat zijn lezer niet zat te suffen: ‘t Is een zwak van mij niet gaarne op het eerste gezicht te worden begrepen en dit heeft zijn voordeelige zijde. Men noodzaakt den dichterlijk gestemden lezer u na te phantaseeren en zich in uw stemming in te denken. Dan dankt hij u naderhand - meenende zijn genoegen verschuldigd te zijn aan de woorden, die gíj schreeft, terwijl hij inderdaad genoot door hetgeen gij zwéegt en aan hem te dichten overliet.’²⁰¹

Het ‘duister’ gebruik van stijlfiguren geldt wellicht al voor de hendiadys, de figuur waardoor een begrip dat normaal wordt uitgedrukt door één woordgroep (bijvoorbeeld een zelfstandig naamwoord en een bijvoeglijk naamwoord), weergegeven wordt door middel van twee nevengeschikte woorden of woordgroepen. Zo schrijft hij in viii ‘Zij komt’: Strooit, rozen, op het zand èn sneeuw èn blad, waarbij de laatste vier woorden gelezen moeten worden als: sneeuwen bladen, oftewel: sneeuwwitte bloemblaadjes. In hetzelfde gedicht klinkt de oproep: Stemt aan én zang én lof, welke laatste woorden staan voor: lofzangen. Andere voorbeelden zijn: Met rasp en tand; rots en ruigte; langs bloem en purper; Mijn God heeft vlucht en

201 Brief aan Vosmaer van 10 augustus 1881; Brieven en dokumenten, p. 352.

[p. 244]

kracht. Niet altijd is overigens duidelijk of een nevenschikking werkelijk een hendiadys is, zoals in: Daar knalt de donder, 't donderen ten spijt// Des stroomvals, over kolk en afgrond loeiend. Met kolk en afgrond kan de kolkende afgrond, dus: de neerstortende waterval zelf bedoeld zijn, maar er kunnen ook twee verschillende aspecten van de ruimte mee bedoeld zijn.

Wellicht waren ook Perks chiasmen duister voor zijn aan toegankelijker poëzie gewende tijdgenoten. De kruisstelling in Een stille zwoelte [...] Een koele stilte is nog goed hoorbaar tevens, maar in de volgende passage is ze al wat moeilijker te onderkennen: 't Is of wij dankbaar zijn voor dos en zangen/ Aan wildzang en aan witgepluimde zwaan. Ook de ongebruikelijke woordvolgorde stoort misschien de vlotte lectuur: 't Was of me aan haar geheel een leven bond, of bijvoorbeeld: Druk hechter aan de twijgen u, de rossen, en: als zand op ons de spade werpt, en: zal [...]/ De blijde nazaat, wat wij waren, weten.

Stijlfiguren die eveneens enige reflectie en interpretatie behoeven, zijn de antithese (Dan zal de zode, die gij dekt, ù dekken; De traan wordt lach en de onrust zoete rust) en de frequent gebruikte paradox en oxymoron, waarbij een spel met letterlijke en figuurlijke betekenismogelijkheden van woorden in het geding is. Uit de tientallen gevallen kies ik er enkele ter illustratie: zwijgend spreken, De zilvren nachtzon, Die bloemen [...] Herleefden dood, Schonk leven aan den dood, onrustzwangre rust. Niet alleen de vorm is in deze gevallen van taalgebruik enigszins de-automatiserend, maar ook de inhoud ervan, de ermee uitgedrukte romantische stemmingscomplexen zijn verre van alledaags en kunnen dus de automatismen van een niet ingewijde lezer verrassen.

Enkele van de meest ‘schriftelijke’ stijlfiguren - de polyptoton en de figura etymologica - gebruikt Perk in zijn gedichten het meest frequent. Het zijn stijlfiguren die lijken op de gewone woordherhaling, maar die daar op subtiele wijze toch van afwijken. De polyptoton is de herhaling binnen een zin van een woord in verschillende naamval of zinsfunctie: Toen bleef mijn nacht geen nacht, en: wier blankheid blankheid gaat te boven; Het zoet verlangen naar de zoetste zonde; Voelt zich aan zich door zich alleen verbonden,/ En weet, dat hij voor zich slechts waarheid vindt; Wij willen zien, en zien de wolken aan. Nog veel frequenter is de figura etymologica, waarbij twee woorden van eenzelfde stam verbonden worden, zoals in: mijne oogen, die niet oogen dorsten; Een schelle schicht schoot schichtig; zoo 't glanst, is 't door úw glans; Is liefde dwaling, kan men zoeter dwalen; Éen kus ten afscheid, toen twee harten schreiden,/ Verheugde 't hart, dat haar aan 't harte hing; Tot boven 't licht haar lichter licht gemoet en 't Verheevne, dat verhief, leeft in uw leven. Deze stijlfiguren hebben naast een semantische kant, natuurlijk ook een belangrijke fonische kant, doordat ze alle

[p. 245]

gepaard gaan met alliteratie en of assonantie dan wel gewoon rijm. Perks kennelijke voorkeur voor deze dichterlijke tooi (door enkele recensenten opgemerkt als ‘taalmuziek’), kan de lezer ertoe leiden achter loutere klankherhalingen eveneens semantische componenten te vermoeden, zoals bij Staart nu de star, De vogel laat een laatst geneurie hooren, of over 't welvend voorhoofd der gedachten/ Waarde eene waarheid, of Vlinders [...] gevloden.²⁰²

Al deze en nog meer stijlfiguren, vermeende stijlfiguren, klankherhalingen en ook vormen van beeldspraak kunnen bijdragen aan de indruk dat Perk al zijn woorden welgewogen heeft op het goudschaaltje der betekenis. Niet ál zijn woorden, want zodra Perk wil aangeven dat iets veelvuldig voorkomt, gebruikt hij het cliché duizend (bij kleurenbogen, blijde keren, bloemen, zielen, oogen, eeuwen enzoverder), een enkele keer zelfs duizend duizend. Verder ontlokt hem een abeel of een nachtscène algauw het epitheton zilver of zilvren ter omschrijving van een lach, woorden, lovers, bomen of de nachtzon. Ogen, verten en de hemel zijn steevast blauw, de avond doet de hemel altijd purper kleuren en haren van dames zijn blond, ofte wel goud. Ook in dit opzicht betoont Perk zich een tussenfiguur. Hij staat echter niet tussen clichématig en hoogst origineel taalgebruik,²⁰³ maar tussen clichématig taalgebruik en zijn versie van een bezielde retoriek. De hierboven genoemde stijlfiguren zijn immers geen van alle door Perk gemunt. Hij kan ze in de schatkist van Hooft (her)ontdekt hebben, of in die van Petrarca. In de navolgende omschrijving van Petrarca's stijl zou men zonder merkbare gevolgen diens naam kunnen vervangen door die van Perk: ‘Behalve de antithese is er nog een hele reeks andere stijlfiguren waarvan Petrarca - retorisch in de goede zin van het woord - regelmatig gebruik maakt: het oxymoron (zijn befaamde “dolce amaro” bijvoorbeeld), de parallellie, de metafoor, de exclamatie, de hyperbool en de personificatie, om slechts de voornaamste te noemen. Een aparte vermelding verdient de paronomasie, een soort woordspeling die berust op de werking van homoniemen [...]. De paronomasie bij Petrarca moet overigens meer beschouwd worden als een staaltje van zijn technisch kunnen dan als een middel om de poëtische zeggingskracht van zijn verzen te vergroten. En als ons dit retorische karakter van Petrarca's poëzie op bepaalde punten wel eens wat minder sympathiek aandoet, dienen we wel te bedenken dat het juist dit facet was dat in de waardering van de Canzoniere eeuwenlang (zowel in de renaissance als in de barok) in positieve zin centraal heeft gestaan: “tempora mutantur et nos mutamur in illis”.’²⁰⁴

De teksten van Vosmaer, Kloos en Perk zijn meer dan een eeuw oud. Sinds hun ontstaan heeft het Nederlands zich ontwikkeld, zodat ze niet meer pro-

202 In deze gevallen kan men spreken van paronomasia.

203 Zijn enige, werkelijk opvallende neologisme is het werkwoord ‘Judaskussen’.

204 Van Dooren, ‘Inleiding’, p. 30. Tempora mutantur et nos mutamur in illis: de tijden veranderen, en wij met hen.

[p. 246]

bleemloos zijn voor de tegenwoordige lezer, nog los van de vraag of die lezer wel ‘dichterlijk gestemd’ is. Enkele in onbruik geraakte eigenaardigheden van de laat-negentiende-eeuwse taal wil ik hieronder noemen, zodat elke aparte verschijningsvorm ervan in de teksten niet van annotatie hoeft te worden voorzien (een volledige opsomming van alle bijzondere gevallen geef ik hier dus niet). Ongebruikelijke, in onbruik geraakte woorden of betekenissen zijn geannoteerd.

Er doen zich spellingverschillen voor die soms terug te voeren zijn op officiële spellinghervormingen. Woorden als teeder en zoo worden tegenwoordig als teder en zo gespeld. De verlenging van een korte klinker wordt een enkele maal zelfs weergegeven door middel van een i, zoals in meir, hair of het nog wel bekende heir (voor meer, haar en heer in de zin van: leger, stoet). Perk kiest soms (al dan niet ter wille van de klankvariëteit) voor de vorm heur, in plaats van haar. Daarnaast zien we ouderwetse vormen als droppel voor drupppel, star voor ster, uchtend voor ochtend, uiteengeborsten voor uiteengebarsten, popel voor populier, hette voor hitte. Deze vormen heb ik meestal niet van commentaar voorzien, evenmin als de in onbruik geraakte vorm van de gebiedende wijs meervoud (eindigend op -t), zoals in: En, snelgewiekte liederen der bosschen,/ Stemt aan én zang én lof! De s verschijnt in sommige posities als sch, zoals in heerschen, mensch, visch. Daarnaast doet zich af en toe een individuele spellingeigenaardigheid voor: Vosmaer schrijft consequent noch, ook waar hij nog bedoelt, Kloos schrijft honig waar Perk de vorm honing hanteert.

Ter wille van het metrum kunnen woorden verkort of juist verlengd worden: kindren voor kinderen, eedle voor eedele (tegenwoordig: edele), aard' voor aarde, weêr voor weder (tegenwoordig: weer). Een ‘vleermuis’ heet bij Perk vleêrmuis, omdat hij nog weet dat zo'n beestje eigenlijk ‘vledermuis’ heet. Anderzijds schrijft hij een woord als wedergade voluit (de bekorte vorm ‘weerga’ kennen we tegenwoordig nog, zij het alleen in vaste uitdrukkingen). In enkele gevallen verkort Perk een inmiddels in onbruik geraakte vorm: Dan laat ze 'er stralen langs de bloemen strijken, waar 'er de geknotte vorm van heur of haar is. Elisies markeert Perk vaak met een apostrof: Op de' uchtendwind, is bijvoorbeeld de beknotte vorm van: ‘Op den uchtendwind.’ Door middel van de elisie geeft Perk aan dat er eigenlijk een naamvalsuitgang moet staan, maar dat hij deze omwille van het metrum hier onderdrukt.

Sterke werkwoorden zijn nog in de kracht van hun leven, dus de verleden tijd van stooten is stiet (het deelwoord: gestooten). Perk maakt daarnaast gebruik van verouderde verledentijdsvormen in combinatie met het persoonlijk voornaamwoord gij: badt, zaagt (voor: zag), vielt.²⁰⁵ Soms zijn

205 ‘In archaïsche taal wordt bij gebruik van gij als 2e pers. enk. en mv. imperfectum een -t achter de persoonsvorm geplaatst, bijv. gij speeldet, gij greept, gij liept. Een allomorf [wisselvorm] is: gij kwaamt (naast jij kwam).’ Aldus: Van den Toorn, Nederlandse grammatica, p. 184.

[p. 247]

die verledentijdsvormen erg archaïsch: wierdt (en ook een verkleiningsvorm als kindekijn is voor Perks tijd al ouderwets).

Naamvallen zijn nog volop in gebruik: Wanneer de moeder van het licht [...] den zwarten mist doet wijken; syntactische structuren zijn daardoor soms eenvoudiger te ontrafelen (bijvoorbeeld: wanneer de kern van een woordgroep het lidwoord den heeft, kan deze niet het onderwerp van een zin zijn). Maar: ‘Hoewel nog niet gehéel verstard, was ook in 1879 de tweede naamval enkelvoud van manlijke en onzijdige woorden al een papieren vorm. Het is dus een trek van ouderwetsheid, naderende tot retoriek, wanneer Perk bij herhaling gebruik maakt van genitieven als: des dichters, des jonglings, des lijdens, des zwervers, des voorzaats, des denkers, des eeuw'gen lieds. Van verwante orde, maar veel minder talrijk, zijn voorgeplaatste vrouwelijke genitieven als: der domheid kroost; der schoonheid huivrend schromen.’²⁰⁶ Overigens doet zich hier het vreemde verschijnsel voor, dat voor de veel latere lezer een archaïsme meer of minder weinig uitmaakt, of zelfs niet meer als archaïsme opvalt, doordat de teksten in hun geheel al ouderwets zijn.

206 Stuiveling, Het korte leven van Jacques Perk, p. 124. Stuiveling refereert hier aan handschrift v, waarvan niet alle gedichten zijn opgenomen in Gedichten, en waarin dan ook nog door Kloos veranderingen zijn aangebracht bij opname in de Gedichten.