Nederland en Shakespeare

Achttiende eeuw en vroege romantiek

L. Ph. C. van den Bergh

In 1834 verscheen van den Bergh's Bloemlezing uit de dramatische werken van William Shakespeare².

Mr. L. Ph. C. van den Bergh was een romantisch geleerde - romantisch in zijn liefde voor Nederlands verleden, voor Nederlands taal - met ruime belangstelling in de letteren. Hij heeft te Utrecht gestudeerd, waar hij, volgens zijn levensbeschrijver R. Fruin³, veel beter thuis hoorde dan te Leiden: ‘te Utrecht heerschte onder van Heusde een meer poëtische opvatting van de wetenschap dan te Leiden in de school van Wytenbach. Want al was Wytenbach door Bake opgevolgd, een leerling van hooger en ruimer blik dan de meester, dezelfde geest was toch in de school blijven voortleven, en grammatica en philologie stelden er de dichterlijke bespiegeling volkomen in de schaduw. Aan de leerlingen, toen ter tijd in elk dier Hoogescholen gevormd, is het verschil tusschen beider richting op het duidelijkst te bemerken; en dat de aanleg

2 Bloemlezing uit de dramatische werken van William Shakespeare in Nederduitsche dichtmaat overgebracht (Amsterdam 1834).

3 R. Fruin, Levensbericht van L. Ph. C. van den Bergh. In: Levensberichten der afgestorvene medeleden van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde (Leiden 1888), p. 29 vlg.

[p. 192]

van Van den Bergh hem de richting opdreef, die te Utrecht werd gevolgd, behoeft nauwelijks gezegd’.

De leermeester, die aan de Universiteit de grootste invloed op van den Bergh heeft gehad, was professor Ad. Simons. ‘Geestig en beminlijk’ noemde Geel¹ deze docent, die tegen hem zijn Over de Poëzij richtte. Heeft Simons van den Bergh tot Shakespeare gebracht? Reeds in 1816 had Simons Shakespeare in zijn inaugurele rede genoemd ‘in aanleg misschien de grootste dichter die ooit bestond’². Later³ verdedigt de Utrechtse professor het doodgraverstoneel in Hamlet tegen Voltaire's napraters; bij de heksen uit Macbeth⁴ spreekt hij over ‘kinderachtige ligtgeloovigheid van den ouden tijd’, maar hij voelt in dat bijgeloof het poëtisch element van ‘begoocheling voor het toneel’.

Een portret, gegraveerd door Velijn, een Voorrede en een Inleiding openen van den Bergh's Bloemlezing. Van den Bergh stelt in de Voorrede voor Holland kleine ingenomenheid met Shakespeare vast, die waarschijnlijk niet genoeg werd gekend. Ons toneel was nog achttiende-eeuws, onze weinige oorspronkelijke stukken waren navolging van de Franse trant. Shakespeare zou de weg moeten wijzen: ‘niet vertaald, nog minder nagevolgd, allerminst verwrongen, gelijk in de vertalingen naar Ducis, brenge men hem ten tooneele, maar de dramatische dichter leze, herleze, beoefene hem, en leere van hem de ware voorstellings- en portretteerkunst’.

Om Shakespeare in zijn veelzijdigheid te openbaren, is van den Bergh's keuze bont geschakeerd; Schlegel is als vertaler zijn ideaal, en ook hij wil trachten zich in vorm en inhoud, zo veel mogelijk aan het origineel te houden⁵. Waar de tekst hem verwrongen lijkt of de vergelijkingen in het onzinnige voortgezet, heeft hij soms iets weggelaten, en ook heeft hij wel eens iets ‘omsluyerd’. Hij trachtte de denkbeelden in niet te veel woorden te begraven, en in elk woord zoveel mogelijk samen te vatten; menig vers heeft hem ettelijke dagen werk gekost. Het vijfvoetige

1 Voorrede van de tweede druk van Het Proza (Amsterdam 1841).

2 Redevoering over den waren dichter, gehouden den 25 Maart 1816 (enz.). Herdrukt in A. Simons, Verhandelingen (Amsterdam 1834), p. 23 vlg. Vgl. Kalff, o.c. VII, p. 180.

3 Redevoering over dramatische poezij, o.c., p. 91.

4 Over Hoofts treurspel, Geraard van Velzen, o.c., p. 201.

5 Aan Immerzeel schrijft hij 3 April 1834, Hs. Kon. Bibl. 133 C. 11, dat hij zich bevlijtigd had, niet meer verzen te gebruiken dan Shakespeare zelf.

[p. 193]

jambisch vers, dat Herder reeds voor het Duitse treurspel aanprees, heeft van den Bergh's voorliefde boven de altijd eentoniger en stijver alexandrijn; ‘wat de zwarigheid der rijmelooze verzen aangaat, dit geloof ik wel dat velen in het begin zou stuiten, doch Duitschland heeft zich ook daaraan gewend, waarom Nederland dan niet’¹?

Behalve Schlegel's en Tieck's vertaling heeft hij - voor de fragmenten uit Julius Caesar - ook de Friese van Posthumus geraadpleegd.

Op de Voorrede volgt de Inleiding tot de kennis van Shakespeare en zijne schriften, uit de ‘beste’ bronnen geput.

Van den Bergh kent Helmers' ongunstig oordeel over Shakespeare², zegt dat Bilderdijk het geniale in Shakespeare zag, zonder met hem te zijn ingenomen, hij spreekt over de Aran en Titus, navolging van de gedrochtelijke Titus Andronicus, en noemt, zonder nadere commentaar, met Franse en Duitse vertalingen, ook de Nederlandse Shakespeare van 1778; ‘nimmer is hij hier te lande algemeen naar waarde geschat....’ Men kan hem niet naar regels beoordelen: ‘Die zijne schriften doorgronden wil, moet van een verhevener en van alle schoolwet onafhankelijk standpunt uitgaan. Shakspeare's dramata zijn geene regelmatige treur-, tooneelof blijspelen, maar de som derzelven, gelijk Bouterweck zeer juist zegt, is eene moralische wereld’.

Van den Bergh roemt de onuitputtelijke luim in de blijspelen, maar uit de eigenlijke blijspelen heeft hij voor zijn bloemlezing geen keuze gedaan; hij wilde zich bepalen tot historiestukken en treurspelen.

In de inleiding geeft hij een kort overzicht van de koningsdrama's. Dan komt hij tot de grote tragedies; voor Hamlet verwijst hij naar Goethe, Schlegel, Herder. Een enkel woord zegt hij over de Romeinse stukken, een warmer woord over Romeo and Juliet en Othello. In Cymbeline en Storm ziet hij vooral de schildering van ‘natuurkinderen’; Troilus and Cressida, Timon of Athens zijn tragi-comedies ‘wier schoonheden meer partieel zijn’.

1 Aan Immerzeel 24 Maart 1834, Hs. Kon. Bibl. 133 C. 11.

2 Zie Hollandsche Natie (den Haag 1812) Zesde Zang, p. 174 vlg.:

Toen de Agrippijnsche zwaan op dons van zilvren pluimen,
In d'Amstel dartelde, daar deed zijn waatren schuimen,
Was Sheakspears (sic) wansmaak in het oor der Britten schoon,
En Jonsons ruwe taal de taal der hemelgoôn.

[p. 194]

Na enkele opmerkingen over bronnen der drama's, een algemene karakteristiek van Shakespeare, romantisch dichter. Het gewone liedje: ‘hij is schilder der natuur’; zijn spelen zijn ‘rijk in karakters; ook de mindere personaadjen zijn van werktuigen vrijwerkende wezens, menschen geworden’.

De onregelmatigheid van Shakespeare is schijnbaar; de drama's hebben eenheid van handeling en zijn met kunst en diep overleg opgezet. De fantasie is onuitputtelijk, de taal gedifferentieerd en welluidend. Onnatuurlijkheden in het gesprek wortelen in de conversatie der hogere standen ten tijde van Shakespeare; anachronismen komen er weinig op aan: ‘hij, die de oorspronkelijke geschiedenis in het geheel niet kende, zou dit alles voorbij zien, en zich enkel aan den indruk overgeven’.

Wie niet Göthe, Schlegel, Tieck wil lezen, kan veel leren uit de Verhandeling in Mnemosyne van van Kampen, ‘de eerste Nederlander, zoo ver ik weet, die Shakspeare regt liet wedervaren’.

Van den Bergh heeft met zijn boekje bedoeld Shakespeare in Holland beter te doen kennen: ‘eene nooit uitgeputte bron, is hij den schilder niet min dan den Dichter, den wijsgeer evenzeer als den staatkundige hoogst belangrijk, en wint bij elke herhaalde lezing; iets, dat alleen groote geniën eigen is’. Mocht Holland zich toch niet langer vergapen aan de ellendige vertalingen naar het dorre Franse theater. ‘Men worde oorspronkelijk of schaffe het volkstheater af’!

Men vindt in de Bloemlezing proefjes uit King John, Henry the Fourth (‘Karakteristiken’ zet v.d. Bergh boven zijn keuze), Henry the Fifth, Henry the Sixth, Richard the Third (‘Karakterschets’), Coriolanus, Julius Caesar, Antony and Cleopatra, Romeo and Juliet, Macbeth, Hamlet, King Lear, Othello, en wat voor Holland vrijwel nieuw zal zijn geweest, uit Cymbeline, Timon of Athens, Troilus and Cressida.

Verdienstelijk mag men de vertaling zeker noemen. Wel is er gecoupeerd, en te groot realisme werd vermeden. Zo verviel in King John een rauw stukje over de dood; in Henry the Fourth I wordt Hotspur's toch heus niet aanstotelijk ‘if your mother's cat had but kittened’: ‘had slechts de kat in nood geschreeuwd’. Uit deel II zijn Shallow's ‘bona roba's’ verdwenen en euphemistisch vervangen: ‘wij wisten waar iets op te sporen was en waren altijd van het beste wild gediend’; Feeble is geheel weggelaten¹.

1 Vgl. p. 24, p. 68, p. 36 vlg.

[p. 195]

Van den Bergh's taal is soms te sterk aangezet:

p. 25 ik raaskal niet - I am not mad; p. 25 mijn rampzalig kind - my poor child; p. 78 moordtrawanten - murd' ring ministers; p. 81 zoo hij bloedt, zal ik der knechten aangezicht bepurpren - if he do bleed, I'll gild the faces of the grooms withal; p. 111 zulk vuurgegloei, zulk ijslijk donderraatlen - such sheets of fire, such bursts of horrid thunder; p. 116 vloedgedruisch - the murmuring surge; p. 130 al't Nijlgewormt - all the worms of Nile; p. 131 slangenlaster - viperous slander.

verschijnsel, dat men ook in andere vertalingen uit deze jaren vindt, en dat in het volgend hoofdstuk uitvoeriger wordt aangetoond.

Maar men vindt goede regels als:

p. 127 toen was ik als een boom, die van zijn vruchten buigt - then was I as a tree, whose boughs did bend with fruit; p. 135 een zwanennest in eenen grooten poel - in a great pool, a swan's nest.

p. 138

Als knoesten, die bij zamendrang der sappen,	As knots, by the conflux of meeting sap,
Gezonde dennen schaden en hun schot	Infect the sound pine, and divert his grain
Verdraaijen en verwringen in den groei.	Tortive and errant from his course of growth.

p. 162

Wild bruischte de rivier, wij sloegen hem	The torrent roar'd; and we did buffet it
Met forsche spieren weg, op zij hem werpend	With lusty sinews; throwing it aside,
En tegenhoudend met een' trotsche borst.	And stemming it with hearts of controversy.

Levendig is de Chorus, die het derde bedrijf van Koning Hendrik V besluit, of, wil men liever, het vierde bedrijf opent; bij de gang van het geheel kan men de lelijke formatie ‘sluipgemurmel’ wel vergeten.

Als voorbeeld van van den Bergh op zijn best, moge de Chorus dit hoofdstuk besluiten:

p. 46

Vertegenwoordigt u thands eenen tijd

Now entertain conjecture of a time,

[p. 196]

Dat sluipgemurmel en het loerend donker	When creeping murmur, and the poring dark
Het ruim gewelf van 't wereldrond vervult.	Fills the wide vessel of the universe.
Van kamp tot kamp klinkt door d'onzuivren schoot	From camp to camp, through the foul womb of night,
Der nacht van ver 't gedruisch van beider heir,	The hum of either army stilly sounds,
Dat de uitgezette posten haast vernemen:	That the fix'd sentinels almost receive
't Geheime fluistren van elkanders wacht.	The secret whispers of each other's watch.
Van weêrszij vuren. Door de bleeke vlam	Fire answers fire, and through their paly flames
Ziet ieder heir 't verlicht gelaat des vijands.	Each battle sees the other's umber'd face.
't Ros dreigt het ros met luid en trotsch gebriesch	Steed threatens steed, in high and boastful neighs
De doffe nacht doordringend. Uit de tenten	Piercing the night's dull ear; and from the tents,
Geeft reeds de wapensmid, den Ridder helpend,	The armourers, accomplishing the knights,
Met vlugge hamers beukend op 't rondas.	With busy hammers closing rivets up,
Der voorbereiding vreesselijken toon.	Give dreadful note of preparation.
De dorpshaan kraait. De klokken slaan en konden	The country cocks do crow, the clocks do toll,
De derde stond des loomen morgens aan.	And the third hour of drowsy morning name.
Trotsch op hun aantal, onbezorgd, verdobblen	Proud of their numbers, and secure in soul,
De dartle Franken in hun overmoed,	The confident and over-lusty French
De laag geschatte Britten, bij het spel,	Do the low-rated English play at dice;
En smalen op den kreupelgang der nacht,	And chide the cripple tardy-gaited night,
Die, dralend als een' schuwb're zwarte heks,	Who, like a foul and ugly witch, doth limp
Voorbijhinkt. De arme Britten, dus veroordeeld,	So tediously away. The poor condemned English,
Als offers stil gezeten bij het wachtvuur,	Like sacrifices, by their watchful fires
Bedenken nu inwendig het gevaar	Sit patiently, and inly ruminate
Des naasten morgens; en hun droef gelaat,	The morning's danger; and their gesture sad,

[p. 197]

Hun holle wangen, afgedragen kleed,	Investing lank-lean cheeks, and war-worn coats,
Vertoont hen aan de schemerende maan	Presenteth them unto the gazing moon
Als schrikbre geesten. O! wie nu het vorstlijk hoofd	So many horrid ghosts. O, now,who will behold
Van dees verloorne schaar aanschouwen mag,	The royal captain of this ruin'd band,
Wandlend van tent tot tent - van wacht tot wacht,	Walking from watch to watch, from tent to tent,
Die roepe: eer en glorie op zijn hoofd!	Let him cry, - Praise and glory on his head!
Want hij gaat rond, bezoekt zijn gansche heir,	For forth he goes, and visits all his host;
Biedt met een vriendlijk lachje, goeden morgen,	Bids them good morrow, with a modest smile;
En noemt hen - broeders, vrienden, landgenooten.	And calls them - brothers, friends, and countrymen.
Geen trek duidt aan op 't vorstelijk gelaat,	Upon his royal face there is no note,
Dat hem een' schrikbre magt omcingeld houdt;	How dread an army hath enrounded him;
Geen bleek, en van de schrik bestorven aanzicht	Nor doth he dedicate one jot of colour
Toont hij in deze gansch doorwaakte nacht,	Unto the weary and all-watched night;
Forsch ziet hij rond en overmant de zwakte	But freshly looks, and over-bears attaint,
Door vrolijk uitzicht en door majesteit;	With cheerful semblance, and sweet majesty;
Zoodat een elk, bleek en bekommerd eerst,	That every wretch, pining and pale before,
Hem ziende uit zijnen blik vertrouwen schept,	Beholding him, plucks comfort from his looks:
En mild voor allen, even als de zon,	A largess universal, like the sun,
Beschijnt zijn blik den blik van 't algemeen,	His liberal eye doth give to every one,
De koude vrees ontdooijend.	Thawing cold fear.