De laatste gang. Het verdwijnen van de Europese mijnwerker

[p. 130]

Hoofdstuk 10
Privatisering van de Tsjechische mijnen

Het was begin januari 1993 bitter koud in de Tsjechische hoofdstad Praag, die zojuist de scheiding had gevierd met Slowakije. De vrieslucht was doortrokken van een melange van bruinkool en zwarte kolen, die zelfs binnendrong door de dubbele ramen van het hotel en 's nachts fikse hoestbuien veroorzaakte. In de straten werd druk af- en aangereden met kolenwagens. Op de stoepen lagen hopen kolen klaar om in de gretige bek van de keldergaten te verdwijnen. Het beeld riep herinneringen op aan de Nederlandse toestand in de jaren veertig en vijftig, toen ook hier nog veelvuldig op kolen werd gestookt.

De Tsjechische steenkolenmijnen beleefden dankzij de barre winterdagen in het begin van 1993 misschien wel hun laatste kortstondige opbloei. Tsjechië wil namelijk van dat deel van zijn diepe steenkolenmijnen af dat sterk is verouderd en waarvan de produktiekosten veel te hoog zijn om te concurreren met goedkopere importkolen. Tienduizenden arbeidsplaatsen stonden in het begin van 1993 op de tocht. In de Tsjechische mijnstreken broeide de onrust. Volgens directeur ir. Milos̆ Louz̆ecký en zijn adviseur ir. Josef S̆tverác̆ek van de afdeling Energiezaken van het ministerie van Industrie en Handel in Praag speelden echter niet in de eerste plaats economische maar vooral ecologische motieven een rol bij het terugdringen van het kolengebruik: van 60 procent tot beneden de 50 procent in de toekomst onder meer ten gunste van kernenergie, die toen al voor 25 procent in de behoefte voorzag. Bovendien, zo zei hij, was de politiek van de Tsjechische overheid erop gericht het totale energieverbruik in te perken, want het is bekend dat in de meeste voormalige Oostbloklanden het stoken slechts een habbe-

[p. 131]

krats kost omdat op kolen en elektriciteit (nog) flinke staatssubsidies zitten. Daarom hebben de meeste huizen geen thermostaten: men zet gewoon het raam open als het te warm wordt.

De grootste klappen in de zwarte steenkoolwinning zouden vallen in het gebied rond Ostrava en Karaviná in het oosten nabij de Poolse grens, waar de winning van zwarte steenkool is geconcentreerd. Daar werd begin jaren negentig in zestien mijnbedrijven, die vele tientallen schachten omvatten, nog te zamen 16 miljoen ton steenkolen gedolven. De bruinkoolproduktie was in dat jaar 80 miljoen ton. Met de diepe steenkoolwinning hield zich een onevenredig groot aantal van 70 000 mijnwerkers bezig. Nota bene: dat waren er toen al 30 000 minder dan in 1990.

Ik was op een vroege ochtend met een vliegtuigje vanuit Praag naar dit gebied gereisd. Door de raampjes had ik het sneeuwlandschap beneden me gezien. De witte deken bevatte veel zwarte plekken. Het was de fall out uit de verschillende met kolen gestookte elektriciteitscentrales en hoogovens die in deze streek rond de kolenmijnen zijn geconcentreerd. Na de zogenoemde Zwarte Driehoek in het noordwesten van Bohemen, waar de bruinkoolwinning gigantische kraters heeft geslagen in het landschap en waar door het verstoken van de bruinkool in elektriciteitscentrales en hoogovens de aarde schier onbewoonbaar is geworden, is de regio Ostrava/Karaviná de meest vervuilde van Tsjechië. In de straten van het vreugdeloze Ostrava was het kort na de landing van het vliegtuigje gaan dooien, waardoor het plaveisel één glibberige massa van zwarte smurrie was geworden. Er heerste een onwezenlijke sfeer. Gelatenheid en opstandigheid vochten om de voorrang. Perspectieven voor de zwarte steenkoolwinning zag bijna niemand meer en met het verdwijnen van een groot aantal kolenmijnen vreesde men een totale ontwrichting van de plaatselijke economie.

Directeur Produktie en Verkoop ir. Jaroslav Pr̆epiora van de Odramijn in Ostrava ontving me bereidwillig in zijn kantoor in de mijn. Deze toen eenenvijftigjarige man, die er eenendertig jaren mijnarbeid op had zitten, zou over drie jaar met pensioen gaan. Hij was weemoedig gestemd, want

[p. 132]

net als alle andere mijnwerkers was ook hij met hart en ziel verbonden aan zijn mijn, die op de nominatie stond om bij ongewijzigde economische omstandigheden einde 1996 dicht te gaan. ‘Als de economie in dit land blijft stagneren dan ziet het er voor onze kolen slecht uit. De herstructurering van de geleide naar de open-markteconomie kan leiden tot een stijging van de produktie, maar vooralsnog zijn we daar pessimistisch over. Maar hoe het ook zij: ik denk niet dat de staat zich mag ontdoen van de enige energiebron die dit land heeft,’ zei hij in zijn kantoor, waar een televisie aanstond, die wazige beelden toonde. Het bleken opnamen van een vaste camera te zijn van wat er zich rond de liftkooien van de schacht afspeelde. Hij nodigde me uit daar een kijkje te gaan nemen.

De Odramijn is ongeveer 130 jaar oud en delft antraciet in kolenlagen die in dikte variëren van 50 tot 90 centimeter. De jaarlijkse produktie was in 1993 nog 600 000 ton. Het aantal werknemers was de laatste jaren steeds verder afgenomen: van 6000 in 1989 - het jaar van de revolutie - tot 3900 mensen, van wie 2500 ondergronders, ten tijde van mijn bezoek. Wat er te zien was, was niet hoopgevend. Hoewel volgens de directeur zijn mijn tot de veiligste in het Ostrava-bekken behoorde, straalde het mijnterrein alleen maar verval uit: krakkemikkige gebouwen, somberheid alom, wat nog eens werd benadrukt door het deprimerende regenweer. Het was er één grote blubbertroep. Bovengronders die in een door het stof diffuse licht bij de schacht bezig waren boomstammen voor de ondersteuning van de pijlers in de liftkooi te plaatsen, zagen even zwart als hun ondergrondse collega's in een Westeuropese mijn. Hen stond weinig goeds te wachten. Vermoedelijk zouden ze zich scharen in het groeiende leger van werklozen.

Vice-voorzitter Frantis̆ek Mikes̆ van de plaatselijke vakbond van mijnwerkers hield het toen op een verlies van 25 000 van de 70 000 arbeidsplaatsen voor het hele Ostravabekken. Hij overhandigde me een lijstje met veertien mijnen die vóór eind 1996 dicht zouden moeten, maar op het ministerie van Industrie en Handel zei Louz̆ecký dat het om een verouderd lijstje ging en dat het er maar vier zouden zijn. ‘Het kan nog alle kanten oprollen omdat we niet weten hoe

[p. 133]

de economie zich zal ontwikkelen. Het aantal op het lijstje gaat uit van de slechtst denkbare omstandigheden.’ Vakbondsleider Mikes̆: ‘Dat is voor deze streek bijna niet op te vangen. We moeten immers ook rekenen met het verdwijnen van 20 000 tot 40 000 arbeidsplaatsen in de staalindustrie. Berekend is dat van elke vervallende arbeidsplaats in de mijnen er 0,7 verdwijnen in andere bedrijvigheid, zoals banken, restaurants, winkels enzovoorts.’

Het leek erop dat ook Mikes̆ het hoofd al in de schoot had gelegd. ‘Als je het werkelijk objectief beschouwt, dan moet je je afvragen of het smerige, harde en gevaarlijke werk vandaag de dag nog wel verantwoord is. Bij ons moest je om aan je pensioen te komen tot honderd procent beschadigd zijn, want deze samenleving was onder de communisten zo verworden dat de gezondheid voor geld werd ingewisseld. Kunnen we niet beter de schatten in de grond laten zitten tot onze kinderen wellicht in staat blijken om ze mens- en milieuvriendelijker te delven en te gebruiken?’ Maar, zo voegde hij eraan toe, dan moet de staat wel zorgen voor vervangende werkgelegenheid.

De jonge generatie had al lang in de gaten gehad dat ze het van de mijn niet meer moesten hebben. Massaal hadden ze zich ervan afgekeerd waardoor - hoe paradoxaal dat ook moge klinken - de mijnen te kampen kregen met een personeelsgebrek van ongeveer 20 000 werknemers. Daar kwam bij dat de regering in 1990 een wet uitvaardigde waarin een limiet werd gesteld aan het werken onder de grond: mijnwerkers aan het kolenfront, waar de stofproblemen het grootst zijn, mochten daar nog maar 2500 diensten per arbeidsleven doorbrengen. Daardoor ontstond er op slag een gebrek aan ervaren ondergronders en lag veel van de produktiecapaciteit braak. Bovendien waren de mijnwerkers, die onder het communistische regime nog werden beschouwd als de helden van de natie (toen gold: ik ben een mijnwerker en niemand is meer dan ik) en daardoor vele sociale voordelen genoten, op de trap van best betaalde beroepen gedaald van een derde naar een achtste plaats en leek hun inkomenspositie door stijgende prijzen, belastingen en ingevoerde premies op ziektekosten nog verder te worden uitgehold. De Odramijn, zo vertelde directeur Pr̆epiora, was

[p. 134]

in 1992 verplicht geweest de huisbrandkolen voor een door de staat voorgeschreven prijs van 850 kronen (1 kroon is ongeveer 6,5 cent) te leveren, terwijl de produktiekosten in dat jaar tussen de 1800 en 1900 kronen hadden gelegen, exclusief de transportkosten. Een deel van de verliezen die daardoor ontstonden werden toen nog door de staat gesubsidieerd, maar daaraan zou de privatisering van de mijnen een einde moeten maken.

Bij die privatisering was de al eerder in België actieve Thyl Gheyselinck opgetreden als adviseur van de Tsjechische minister van Economie K. Dyba. Hij had op 31 augustus 1992 een rapport van dertig A-viertjes gemaakt: Coal Restructuring c̆r. Hij adviseerde de mijnen onder te brengen in vijf maatschappijen (drie voor de bruinkoolmijnen en twee voor de zwarte steenkolen), die elkaar (geprivatiseerd) moesten gaan beconcurreren. Zwakkere mijnen had hij bij sterkere ondergebracht en hij had voor mijnwerkers de mogelijkheid opengelaten om van een gesloten mijn naar een nog producerende mijn over te stappen.

Het advies van Gheyselinck had evenals in België naast lof ook felle kritiek opgeleverd, vooral van de mijnwerkers. Gheyselinck, zeiden de vakbondsbestuurders, had geen rekening gehouden met de sociale en economische gevolgen van zijn voorstel noch met de ontwikkeling van de energiemarkt op de lange termijn. Daarom waren ze op 11 november 1992 met vijfduizend man in Praag de straat opgegaan. Daartoe waren ze onder meer geïnspireerd door Belgisch Limburgse mijnwerkers, want mijnwerkers over heel Europa onderhouden contacten met elkaar.

Hun belangrijkste eisen werden toen ingewilligd: temporisering van de mijnsluitingen zodat er naar vervangend werk kon worden gezocht, blijvende staatsdeelneming in de mijnindustrie - later vastgesteld op 30 procent van de aandelen - en 22 procent staatssubsidiëring van de kosten van de mijnsluitingen. Uit het advies van Gheyselinck was ten slotte een lijstje gekomen van veertien mijnen die tussen 1993 en 1996 dicht zouden moeten. ‘We zijn het ermee eens dat de mijnen die geen winst opleveren, gesloten moeten worden. Maar als de plannen van Gheyselinck door de regering wa-

[p. 135]

ren overgenomen, dan was ons land volledig afhankelijk geworden van import, want hij hanteerde alleen maar economische uitgangspunten,’ zei vice-voorzitter Cyril Zapletal van de Federatie van werkers in de mijnbouw en de olieindustrie, die 180 000 leden telt. Zapletal waarschuwde voor sociale explosies als de regering niet zou zorgen voor vervangend werk in de bedreigde gebieden.

Directeur Louz̆ecký van het ministerie van Industrie en Handel in Praag suste in een gesprek met mij de gemoederen zoveel mogelijk. Hij zei: ‘Ik wil niet spreken van liquidatie van de Tsjechische mijnbouw maar van terugdringing van haar activiteiten. Kolen zullen in de toekomst altijd van bijzonder belang blijven. We beschikken over aanzienlijke voorraden en een gedeelte daarvan is ook economisch te delven, maar daar waar de winning niet rendabel is, moet de produktie worden gestopt.’