De laatste gang. Het verdwijnen van de Europese mijnwerker

[p. 120]

Hoofdstuk 8
De Roemeense obsessie

Mijn interesse voor de Roemeense kolenindustrie werd gewekt toen ik in het voorjaar van 1992 in het dagblad De Limburger las dat de Roemeense staatssecretaris voor Energiezaken Lucian Motiu zich in Limburg op de hoogte was komen stellen van de industriële herstructurering na de sluiting van de mijnen. Daar moest meer achterzitten. Wil men in Roemenië ook de mijnen gaan sluiten? En zo ja, waar haalt dit op een na armste land van Europa dan het geld vandaan voor het scheppen van vervangende werkgelegenheid?

Het was een warme augustusdag in 1992. De tocht per auto vanuit Boekarest naar de Roemeense mijnstreek in de Jiu-vallei was moeizaam verlopen. ‘In twee uurtjes ben je er,’ had men bij de Nederlandse ambassade gezegd. Maar het duurde zes hete en stoffige uren, die ik samen met een tolk doorbracht op bochtige wegen. Wat opviel was de smog, die over de heuveltoppen en in de dalen hing. Overal langs de weg zag je gestrande personenauto's staan met de motorkappen open. Een kenmerkend beeld voor Roemenië. Evenals de aftandse vrachtwagens walmen ze als schoorstenen. Alsof je onder in de mijn was, zo sneden smog en walm je de adem af. Voordat we Petrosani, de hoofdplaats van de mijnstreek bereikten, hadden we op de slingerweg gezeten die langs de rivier de Jiu loopt. Het water van het riviertje, dat zich door de smalle engte naar beneden stort, is gitzwart. Dat komt, zoals later bleek, omdat de mijnen in de Jiu-vallei er hun afval op lozen. Roemenië zou hier in de Zuidelijke Karpaten best mooi kunnen zijn, ware het niet dat alles zo is vervuild. Dat is ook de tragiek: graag zou

[p. 121]

men als vervanger van de mijnindustrie de toeristensector willen ontwikkelen, maar zo lang je er kans loopt op ademhalingsproblemen door de luchtvervuiling lokt een verblijf niet zo erg. De entree van Petrosani was naargeestig: grauwe, vervallen mijngebouwen, hier en daar een paar schachten en woonkazernes, waarin de mijnwerkers en hun gezinnen wonen. Bij het binnenrijden van het centrum van het 40 000 inwoners tellende stadje zelf was echter meteen te zien dat er hier voor Roemeense begrippen relatief goed wordt verdiend. Een mijnwerker verdiende in 1992 per maand ongeveer 110 dollar, bijna twee keer zoveel als een afgestudeerde ingenieur in de automatisering; dat was het beroep van mijn tolk. De winkels waren goed gevuld. De straten zagen er redelijk welvarend uit met bloemperken in het midden. Je zag er, anders dan in Boekarest, ook geen bedelaars. Er was zelfs een heus theater met 800 zitplaatsen, dat overigens in verval was, omdat er geen geld was om het te onderhouden.

We hadden ons laten inschrijven in het grootste hotel. Je moest een lange lijst met vragen invullen waardoor je hele doopceel werd gelicht en je het gevoel kreeg dat de geheime politie Securitate van de voormalige leider Ceausescu nog altijd actief was. Vermoedelijk wilde men de oude formulieren - op kringlooppapier - eerst opmaken. Het hotel rook als het ware nog naar de communistische nomenklatoera. We hadden ons na de barre tocht verheugd op een douche, maar er was geen stromend water. Van het ontbijt de volgende morgen werd de tolk ziek, waarschijnlijk omdat de boter ranzig was. Toen al bekroop me een gevoel van medelijden; wat willen die Roemenen met een miljarden guldens verslindende herstructurering als het geld er eenvoudig niet is? Ter vergelijking zij hier aangevoerd dat de totale herstructurering na de sluiting van de Nederlands Limburgse mijnen ten minste 10 miljard gulden heeft gekost en dan hebben we het over een tijd geleden.

Direct na aankomst gingen we op speurtocht door de glooiende straten; wat dat betreft vertoont Petrosani opvallende overeenkomsten met de stadjes in de andere Europese mijnstreken. We vonden het hoofdkantoor van de mijnen of zoals ze hier zeggen La Régie Autonome de l'Houille noire

[p. 122]

(rah), die de vijftien mijnen met hun 45 000 werknemers beheert. Iets verderop in dezelfde straat lag het kantoor van de vakbond. Daar belden we aan. Er kwam een groepje opvallend goed geklede mensen naar buiten, gehuld in een wolk van alcohol. Het waren vakbondsmensen. Mijn tolk raakte enigszins opgewonden. Voor ons stond Miron Cosma, de president van de federatie van de Roemeense vakbonden van mijnwerkers. ‘Cosma,’ zei mijn tolk later, ‘is een machtig man in Roemenië.’ Hij was het die de mijnwerkers tot vier maal toe voorging naar Boekarest waar ze gehelmd en gewapend met knuppels duchtig tekeer waren gegaan, zogenaamd om op te komen voor hun werk, omdat er plannen waren om mijnen te sluiten, maar volgens anderen omdat ze de machthebber Iliescu in het zadel wilden houden. Want van Iliescu, die tijdens de revolutie van 1989 de macht overnam van Ceausescu en die zich een democratisch communist noemt, dachten de mijnwerkers meer te kunnen verwachten dan van echte democratische presidenten. Aan Ceausescu hadden ze te danken dat ze slechts vijf dagen in de week hoeven te werken en dan alleen nog maar overdag. Later zou de geoloog Alfred Huml van de rah zeggen: ‘Men wil geld verdienen als in het Westen, maar werken als de Arabieren.’ Kolenmijnen in andere Europese landen werken meestal continu in ploegendiensten; de weekeinden worden gebruikt voor onderhoud en bevoorrading met materieel.

De mijnen in de Jiu-vallei bestaan al ongeveer 120 jaar. Ze produceerden in 1992 5 miljoen ton kolen, wat gezien het aantal van 45 000 werknemers erg weinig was. Het kolenveld waaruit men put is 44 kilometer lang en 2 tot 9 kilometer breed. Er zit voor 200 miljard ton kolen in. Slechts 10 procent daarvan is tot nog toe gewonnen. 600 miljoen ton, zo vertelde Alfred Huml, is direct winbaar. Nog eens 600 miljoen ton kan worden aangesproken als dat nodig zou blijken uit strategische overwegingen. De kolenlagen zitten 300 tot 850 meter diep. Na de revolutie is de produktiviteit per mijnwerker gedaald van 1,3 ton kolen naar 0,7 ton. Ter vergelijking: in de Duitse mijn in Kamp-Lintfort waar ik ondergronds ben geweest, lag de produktiviteit op bijna 6 ton per man. Huml haalde nogal uit naar de mentaliteit van de mijnwerkers. ‘Meer dan de helft van onze kosten wordt be-

[p. 123]

taald door de staat. Als de staat met die subsidies stopt, wat de bedoeling is, dan is het nog maar de vraag of de mijnen nog verder kunnen bestaan. Wat de mijnwerkers niet begrijpen is dat de rijkdom van een volk slechts kan worden verworven door hard te werken. Dat is het probleem van heel Roemenië. Het volk is verleerd hoe het moet werken om welvaart te krijgen.’

‘De mijnwerkers,’ had tweede secretaris Willem van Ee van de Nederlandse ambassade in Boekarest gezegd, ‘zijn een obsessie voor de regering geworden. Door hun marsen op Boekarest hebben ze het land veel kwaad gedaan. Buitenlandse ondernemers, waaraan dit op één na armste land in Europa [alleen Albanië is nog armer] nu juist zo'n behoefte heeft, zien op grond daarvan af van investeringen.’ Van Ee betreurde het des te meer omdat Roemenië op dat moment hard werkte aan hervormingen in de landbouw, die nog altijd de voornaamste bron van inkomsten is, en het land een handelsregister heeft opgezet, wat veel andere Oostbloklanden missen.

Cosma wilde liever niet meer met de pers praten, zei hij daar op de stoep van het vakbondskantoor, want die had volgens hem de mijnwerkersacties opzettelijk geïnterpreteerd als politieke acties. We konden een afspraak maken met de plaatselijke voorzitter Petru Braiţ. Het gesprek zou de volgende ochtend plaatsvinden.

Terug in het hotel meldde zich een man, die de woordvoerder bleek van de rah. Het was Niculescu Francis. Hij had gehoord wat de bedoeling van onze komst was. Hij was in gezelschap van de hoofdredacteur van de plaatselijke krant, De Dageraad. Francis begon meteen te vertellen over het belang van de kolenmijnen, die te zamen 5 miljoen ton steenkool produceren. Zeventig procent van de kolen is bestemd voor het opwekken van elektriciteit, de rest voor de hoogovens of voor de verwarming. De hoofdredacteur was een echte Jiu-man. Hij was in de vallei geboren. Hij herinnerde zich nog heel goed de kop boven een artikel, toen hij in de jaren dertig bij de krant ging werken: ‘De Jiu-vallei zal leven of sterven met de mijnen.’

In 1991, zo vertelde Francis, had Miron Cosma alle verantwoordelijke Roemeense ministers uitgenodigd om naar

[p. 124]

de Jiu-vallei te komen. Maar de ministers gaven geen duidelijk antwoord op de vraag wat ze met de mijnen voorhadden. Toen het jaar erop staatssecretaris Motiu met een delegatie van de mijnwerkersbonden Nederlands Limburg bezocht, waren die van de Jiu-vallei er niet bij, want, zo zei Petru Braiţ tijdens het vraaggesprek de dag erop, ‘we gaan niet naar mijnen kijken die zijn gesloten’. De ministers kregen van de Jiu-mijnwerkers te horen dat er geld in de mijnen moest worden gestoken om ze te moderniseren, waardoor de produktiekosten omlaag konden. Men vroeg daarvoor 20 miljard Lei (de Roemeense munt), maar de regering wilde niet verder gaan dan 6 tot 7 miljard Lei. ‘Als er niet wordt gemoderniseerd, bestaan er over twee jaar geen mijnen meer,’ zei Francis. Na ons gesprek nodigde hij ons uit voor een dineetje. Daar ontmoetten we in het groezelige café, dat spaarzaam was verlicht en vol zat met muggen, de voormalige mijnsmid Hans Schmidt samen met de directeur van het theater.

Schmidt, wiens Duitse ouders destijds hierheen waren gekomen om in de mijnen te werken, schilderde of tekende situaties in de Jiu-mijnen. Op een van de tekeningen waren mijnwerkers afgebeeld die bekneld waren geraakt onder de stukken van het ingevallen dak van de pijler. ‘De mijnen hier,’ zei Schmidt, ‘zijn een hel. Ze zijn nog erger dan die in het Donbasbekken in de Oekraïne.’ Regelmatig vinden er explosies van mijngas plaats. Daardoor kwamen in 1988 in de Vulkanmijn nog dertig mijnwerkers om het leven en raakten tientallen kompels verminkt door brandwonden. ‘De mijn,’ zei Schmidt, ‘heeft mijn darmen kapotgemaakt.’ Hij had een stoma, een kunstmatige uitgang van de darmen. Hij vertelde over de duizenden mijnwerkers die hartklachten hebben of lijden aan silicose. Schmidt vertelde over temperaturen van vijftig graden of meer als de kolenlagen spontaan tot ontbranding komen. Over het werk in de smalle gangetjes, waar men zijn werk alleen maar op de knieën kan doen. En over de voortdurende angst, die de Jiu-mijnwerkers wegdrinken met heel veel bier. ‘De enige twee mijnwerkers die niet dronken zijn, staan voor het hoofdkantoor van de rah.’ Dat is in Petrosani de gevleugelde uitdrukking. Die twee mijnwerkers zijn de bronzen beelden voor het rah-gebouw.

[p. 125]

‘De prijs van onze kolen,’ zei Petru Braiţ de dag erop, ‘ligt 7 dollar onder de wereldmarktprijs.’ Die lag op dat moment op omstreeks 48 dollar. ‘Natuurlijk weten we best dat ze kwalitatief niet aan buitenlandse kolensoorten kunnen tippen omdat de calorische waarde erg laag is, maar op zich is dat geen probleem omdat de Roemeense installaties, waarin onze kolen worden gestookt, ook niet zijn ingericht op kolen met een hogere calorische waarde.’ Toen we op die augustusdag in 1992 met Braiţ praatten, broeide het opnieuw onder de mijnwerkers van de Jiu-vallei. Braiţ en zijn medevakbondsbestuurders waren uiterst alert, want men wilde, zei men, vóór alles voorkomen dat er zich groepen zouden vormen die spontaan een vijfde mars op Boekarest zouden beginnen. ‘We moeten erg voorzichtig zijn, want anders gaat men in de pers opnieuw zeggen dat we ons niet met sociale maar met politieke acties bezighouden. Maar de mijnwerkers zijn erg boos. De situatie is uiterst explosief.’

In Boekarest spraken staatssecretarissen van het departement van Energie en van het directoraat-generaal van de mijnen veel sussende woorden. Staatssecretaris dr. Virgil Muşatescu van de afdeling Energie van het ministerie van Industrie: ‘Sluiten van alle mijnen is geenszins de bedoeling. Wat we willen is moderniseren en mijnen integreren waardoor we de produktiekosten kunnen verlagen.’ Maar in Petrosani was men daar niet gerust op. Het ‘Noroc Bun’, wat hetzelfde is als ‘Glück auf’, klonk er met des te meer nadruk.