Reize in de binnen-landen van Zuid-Africa

[27 Juli 1803]

WOENSDAG den 27e JULY, vervolgden wy onze reis naar het westen; de weg welke wy door reden was zeer klipachtig en ongelyk, ook moesten wy dezen dag over meer ruggen en hoogtens dan gisteren. Na drie uuren gevorderd te zyn zagen wy rechts van ons de plaats van den burger Pinard,⁶⁷¹ daar wy toch niet aanreden, maar nog een uur verder gingen, om aan een fonteyn in de vlakte onze maaltyd te houden, na het welk wy weder verder reden. Het duurde niet lang of wy klommen de Sneeuwbergen eindelyk af en trokken

671 Pienaar? Nie uitgeken nie, miskien Petrus Pienaar, ged. 29.3.1761. (G.R. III, P-Z, p. 13). Moontlik is die halte gehou op die groot plaas Tooverfontein, waaroor nog die pad van Murraysburg na Nelspoort loop. Hier begin die vlakte of ‘laage Landstreek’ waarna Van Reenen verwys (V.R.V. 18, p. 240).

[p. 183]

over de zogenaamde Buffel Rivier,⁶⁷² die zich by de Beervaley in de Chamtousch Rivier werpt, en by de Nieuwevelds Gebergtens en in de Caroo uit drie spruiten zyn oorsprong vind.

Digt by de zelve ontmoete wy den burger Gabriel Tim⁶⁷³ welke uit het Roggeveld naar de Rhenosterbergen ging, om zyn vee te halen. Hy verhaalde ons twee dagen te voren onze Gouverneur in de nabyheid van Zout Rivier⁶⁷⁴ tegen gekomen te zyn en dagt dat zyn Edele wel heden avond aan de Zwartberg⁶⁷⁵ zou zyn. Een uur of anderhalf verder daar zich de weg van het dorp Graaff-Reinet (van welke wy thans drie dagryze of schoft voorby zyn) en de weg van Groot Rivier⁶⁷⁶ na de Kaap te zamen vereenigen, vonden wy een wagen van dat dorp komende, met eenige landlieden, welke tot escorte verstrekten van den presumptiven moordenaar hier voren genoemd, welke door den substitut schout van dit district Kaapwaards werd opgebragt om aan de justitie overtegeven.⁶⁷⁷

Tegens half zes uren bereykten wy de plaats van Carel van Heerden, gelegen aan de Buffel Rivier.⁶⁷⁸ Wy stapten af en sloegen ons camp hier ter neder, wy vonden hier den heemraad Barend Burgers,⁶⁷⁹ ook zoo even aan-

672 Die Kariega- of Buffelsrivier het 'n menigte spruite en takke op hierdie roete waarvan die oostelikste (in hierdie omgewing) inderdaad eers noordwes loop en dan na die suide draai. Die eerste oortog was waarskynlik enkele myle oos van die huidige Toorfontein.

673 Gabriël Cornelis Timm (oudste seun van die stamvader, Johann Rudolph), ged. 1.5.1768 en getr. op 21.4.1799 met Martha van Heerden, wed. van J.L. van Heerden (G.R. III, P-Z, p. 420 en Hoge (a), p. 427).

674 Die rivier by die teenswoordige Nelspoort. Die oorgang was ongeveer waar die pad en spoorweg nou loop.

675 Aan die Gamka, noord van die huidige Prins Albert.

676 Die amptelike joernaal sê ‘de weg van Groot Vischrivier na de Kaap’, (G.M. IV, p. 201). Dit is 'n belangrike aanwysing wat die kruispunt van die paaie aandui: ongeveer by Toorfontein (9 myl suidwes van Murraysburg) waar die pad oor Oudeberg van Graaff-Reinet en dié uit Bruintjeshoogte oor Camdebo (Aberdeen) bymekaarkom.

677 Supra voetn. 582.

678 De Brakkefontein gel: agter de Koup in 't Nieuwveld over de Buffels valley, aan een van Buffelsrivier se takke (B.H.D. III, p. 174, V.R.V. 18 (Van Reenen) pp. 240-242 en R.L.R. 78, p. 40. Lichtenstein (V.R.V. 11, pp. 24-25) plaas dit egter oos van De Tooverfontein en nie wes soos hier nie. Die bewoner was Carel Jacobus van Heerden, ged. 20.1.1771, getr. op 26.9.1790 met Cicilia Aletta van der Merwe, hertr. 28.10.1792 met Martha (Martje) Burger, oudste dogter van die heemraad Barend Jacobus Burger, Schalkseun. (G.R. I, A-J, pp. 132 en 314). Volgens De Mist se kladjoernaal (B.H.D. III, p. 175) was hy 'n welgestelde jong boer wat 5,000 skape op Brakfontein gehad het.

679 Barend Jacobus Burger(s), ged. 22.8.1747 en getr. op 18.2.1770 met Jacoba Lubbe (G.R. I, A-J, p. 132). Heemraad van Graaff-Reinet en 'n baie welgestelde man wat verskeie plase op sy naam gehad het behalwe sy pragplaas (reeds genoem, supra voetn. 669): De Renosterfontein gel: agter de Roggeveldsberg (Vgl. o.a.V.R.V. (Lichtenstein) p. 22; Burchell, II, pp. 123-124 en J. 91, Opgaaf Graaff-Reinet, 1804, waar vir hom 10 slawe, 6 slavinne, 300 bokke en 7,030 skape opgegee word. Hy was die grootvader van ds. Thomas François Burgers, President van die Zuid-Afrikaansche Republiek. (Sien S.P. Engelbrecht: Thomas François Burgers, Pretoria-Kaapstad, 1933, pp. 1-3, en stamboom voorin.

[p. 184]

gekomen; den zelven overhandigde my de door den Gouverneur en Generaal in heemraadsvergadering te Graaff-Reinet gevraagde lyst der leeningsplaatsen met der zelver legging en hun bewoonders,⁶⁸⁰ dog merkte my aan dat men zulks met meerder juistheid ter algemeene Secretarie aan Kaapstad zoude kunnen vinden, aangesien in de laatste jaren, door gebrek aan gereguld bestuur van zaken op Graaff-Reinet, de aantekening der ordonnantien⁶⁸¹ eenigzints gebrekkig was gegaan. Ter dezer plaatze vonden wy weder een nieuw voorspan trekossen met welke wy

680 Sien supra voetn. 571-573. In die notule met antwoorde van die vergadering van 6.7.1803 (V.R.V. 18 (Van Reenen) p. 216) is die vergadering o.a. by Art. 9 gevra om op te gee ‘het getal der leenings plaatsen, de ligging en bewoonders derzelve, en op welke wyze uitgegeeven ten einde de verdeeling der Ballieuwschappen op eene geregelde wyse daar te kunnen stellen’. Die lys deur B.J. Burgers oorhandig, bevat 738 name van plase waarop rekognisiegeld aan die einde van 1802 nog agterstallig was, asook 'n aanvullende lys van dié waarop rekognisie geruime tyd agterstallig was. Albei lyste is op 26 Julie 1803 deur D.G. van Reenen eiehandig onderteken d.w.s. die datum is 'n dag vroeër as die verblyf op Van Heerden se plaas (oorspronklike gevoeg by G.R. 14/16, Land Matters, Lists of Farms, 1763-1858: Extra Ordinaire Annotatie van Leeningsplaatsen).

681 Ordonnansies: die amptelike benaming sedert die agtiende eeu vir die weilisensies wat die reg op bewoning van 'n leningsplaas ingehou het.