Reize in de binnen-landen van Zuid-Africa

[1 Juli 1803]

VRYDAG den 1ste JULY.⁵⁴³ Ten half zes uuren deze morgen kwamen de hier bovengezegde deserteurs in ons leger. De Kapitein Alberty en Luitenant Gilmer namen dadelyk een informatie. Tegens half acht uuren reeden wy af.

Wy togen onderscheide malen over spruytjes van de Visch Rivier. Onder wegen zagen en deden wy de plaats aan van eene Pretorius.⁵⁴⁴ De Gouverneur steeg een ogenblik af, om de lieden te groeten, vervolgende voorts onze reis. Klippen en dorre kaale gronden wisselde wy beurten onze weg af. Het land is zeer bergachtig en bestaat uyt geelachtige kleiaarde welke met de gevallenen regens moeylyk te beryden zyn. Tegens den middag kwamen wy aan de plaats van den Heemraad Louis Van Wyck⁵⁴⁵ en vonden aldaar eenige landlieden met hunnen vrouwen welke gekomen waren om de Gouverneur te zien. Zy onthaalden ons vrindelyk, op het middagmaal, na het welk wy afreden, tot onder de bergen, welke wy des anderen daags morgens moesten overtrekken, aan de voet van welke wy ons eene vlakte uitzogten en ons leger vestigden.

543 Hier is in die handskrif ingevoeg Paravicini se akwarel ‘Graaff-Reinet en de Compas Berg’, 'n voorstelling wat gedeeltelik denkbeeldig is omdat dit die berg van glad te naby laat sien met die dorp op die voorgrond.

544 Nie uitgeken nie. Die plase waarlangs daar gereis is, was o.a. De Klipkraal (tans SOM 4.71, die huidige polisiepos Achtersneeuwberg), Klein Vischrivier en Vischgat (waar verskeie spruite van Visrivier se boonste sytakke oorgetrek is), tans CR. 5.35, waaroor die grootpad na Graaff-Reinet nog loop. Van Reenen (V.R.V. 18, p. 202) noem ook 'n Pretorius op wie se plaas 'n warmwaterbron besoek is, maar dit was op 30 Junie, die vorige dag al, en net ná die vermelding van Pillier en Steenman.

545 Louis van Wyk (ged. 9.5.1755, getr. op 27.10.1776 met Martha Bekker en hertr. op 9.11.1800 met Levina Catharina Steenkamp, wed. van B.J. Vorster) het op die plaas De Langekloof gel. agter de Sneeuwberg gewoon. Hy het op ordonnansie gehad De Rietvaley agter Sneeuwberg en (deur sy huwelik met die weduwee Vorster) Zeeker fontein gnd. de Spitsekop (tans Langekloof en Spitsekop, SOM. Q.4.69 f. 230). Vgl. G.R. III, P-Z, pp. 631-632; G.R. 14/16, en G.R. 14/17, p. 78. Van Wyk was heemraad van Graaff-Reinet. Hy het Barrow op sy plaas onthaal en Lichtenstein roem hom onder die waardigste en mees respektabele koloniste (V.R.V. 11, p. 8). Teen 1825 was hy nog in die lewe, 'n baie vermoënde man wie se oudste seun, Stephanus, veldkornet van Agter-Sneeuberg was. 'n Dogter was met Teuns Kruger getroud, oom van die latere pres. S.J.P. Kruger (Vgl. George Thompson, Travels and Adventures, pp. 40-41, en C.J. Uys, Paul Kruger, van die Wieg tot die Graf, Kaapstad, 1955, p. 15.) Die kamp het waarskynlik enkele myle wes van die huidige poskantoor Spitskopvlei aan die voet van die bergoorgang tussen Dassieshoogte en Wapadsberg gestaan.

[p. 148]

Wy komen thans aan geen nacht verblyf meer, of vinden er Engelsche deserteurs. Hier weder kreeg de Gouverneur het gewoone verzoek, van drie dezer landlopers; onder anderen ook van een soldaat van het Bataillon van Gordon⁵⁴⁶ welke alle provisioneel werd vergund zich in die Colonie op te houden.

546 Waarskynlik word bedoel garnisoen van Gordon. Kol. Robert Jacob Gordon (1743-1795) was bevelhebber van die troepe tot die oorgawe van die Kompanjiestroepe aan die Engelse op 16.9.1795, maar daar was g'n bataljon wat sy naam gedra het nie (Vgl. Barnard, Hoofstukke VIII-XI).
Daar was drie kategorieë deserteurs: eerstens, dié van die Kompanjiesbewind tot 1795; tweedens, drosters uit Britse eenhede (1795-1803) en derdens, drosters uit Bataafse diens, sedert Des. 1802. Blykbaar is die eerste twee kaders gekondoneer, maar deserteurs uit Bataafse diens is streng gestraf en by geleentheid selfs in die openbaar gefusilleer (Vgl. P.B. Borcherds, An Autobiographical Memoir, Kaapstad, 1861, p. 246).