Reize in de binnen-landen van Zuid-Africa

[30 Juni 1803]

DONDERDAG den 30e JUNY. Zeer vroegtydig namen wy dezen morgen

[p. 145]

afscheid van onzen vriendelyke hospes en vervolgde onzen weg meest noordwaards oprydende. Een uur gevorderd, kwamen wy aan de plaats van Pretorius,⁵³¹ daar de paarden wierden gevoederd, vervolgende toen onze reis. De weg was door de gevallen regens zeer glad en slegt en somwylen zeer klipachtig. Wy zette weder over de Groote Visch Rivier en zagen kort op deszelfs oever twee warme bronnen, wiens warmte op den thermometer bevonden werd zeven en tachtig graden te zyn; veele lieden gaan deze baden bezoeken tot herstel van hun gezondheid. Het water is zeer staal en sulpherachtig en weldt met veel kragt na boven.⁵³² Jammer is het dat het zogenaamde bad niet beter zuiver word gehouden.

Reeds zedert gisteren hadden wy drie schoone reguliere⁵³³ hooge bergen in het gezicht, vertoonende zich als zoo veele tafels. Men noemde ze ons de Spekbergen, uyt hoofde aan den voet der zelven veele boomen van dien naam groeyen.⁵³⁴ Wy togen tusschen twee der zelven en hielden aan den voet van de eene ons middagmaal. De heer Barrow geeft op dat hy hier eenige stukken zeer zuyver salpeter gevonden heeft.⁵³⁵ Wy beklommen de steile rotsen om ook naar dit voortbrengsel te zoeken, en ofschoon wy geene stukken ontwaarden, waren dog de klippen hier en daar met een dunne korst overtrokken, waar van wy eenige schilfers mede namen. Aan den voet van de berg vond men ook hier en daar stukken bruine oocker.⁵³⁶

Menige malen zochten wy na de bergteekeningen⁵³⁷ der Boschjesmans maar vonden niets dergelyks. Alle de lieden verzekerden tog, dat tusschen de afteekeningen van dieren op alle de plaatsen daar zy te vinden zyn, den een-

531 'n Uur se ry behoort die geselskap oor Driefontein tot in die omgewing van die huidige spoorwegstasie Marlow aan Visrivier, op die plaas Rietfontein (tans SOM 4.43) te gevoer het. Die bewerkers van die Van Reenenjoernaal (V.R.V. 18, p. 203, voetn. 223) dui Petrus Jacobus Pretorius as ordonnansiehouer aan, blykbaar dieselfde persoon as infra voetn. 590. Maar daar is g'n rede om aan te neem dat dit juis hy was nie.

532 Die twee bronne is op die regteroewer (wes van die rivier), die sg. ‘hepatic wells’ van Barrow se beskrywing (I, pp. 263-267) wat Paravicini geraadpleeg het. Volgens Barrow was die temperature 88^o en 87^o onderskeidelik. Dit lê onderkant die teensw. dorpsdam van Cradock en net suid van Marlow-spoorwegstasie en landbouskool. Vgl. oor hierdie Karoo-swawelbronne, George Thompson, Travels and Adventures, pp. 34-36, oor sy besoek in 1823 toe die onder-landdros van Cradock op Driefontein gewoon het en hom na die bronne vergesel het. Ook Leslie E. Kent, Die Geneeskragtige bronne van Suid-Afrika, Stellenbosch, 1952 (bylaag) waar die temperatuur as 84-88^oC aangegee word.

533 Met plat of gelyke kruin.

534 Die spekboom, Af. Portucalaria afra; die Spekboom- of Spekberge, net wes van die teenswoordige Cradock.

535 Die reisgeselskap het aan Doornrivier suidwes gedraai en was nou in 'n buurt waar plekname soos Salpeterkop en Salpeterkrans tans nog aan die voorkoms van hierdie nitraatneerslae herinner. Barrow noem dit ‘native nitre’ (I, pp. 309-310), en Egbertus Bergh benadruk in sy Memorie van 1802 (B.H.D. III, p. 68) die belangrikheid van die inheemse ‘salpeteraarde’ by die vervaardiging van buskruit.

536 Oker of geelklei; aarde bevattende ysteroksied.

537 Rotstekeninge.

[p. 146]

hoorn⁵³⁸ en wel op de zelve wyze is afgebeeld. Coenraad de Buis ook met ons hier over sprekende verzekerde in het Kafferland en de Tamboukiis 〈land〉 deze dieren daar menigvuldig gezien te hebben. De Gouverneur beloofde aan hem welke er een levend, dood of de beenderen er van, aan de Caap leverde, ter belooning een duyzend ryksdaalders en een fraaye nieuwe wagen met twaalf der beste ossen bespannen. Trots alle deze verzekeringen vlyen wy ons egter niet met de hoop, dit tot hier onbekend dier aan de natuurkenners aan te bieden.

Naar de middag doorwade wy een spruytje van de Visch Rivier, de weg wierd hoe langer hoe klipachtiger, tot wy tegens byna vier uren aan de plaats kwamen van W.P. van Heerden⁵³⁹ leggende aan een fonteyntje dat maar tamelyk⁵⁴⁰ water voortbrengt. Om een denkbeeld te krygen van een landhoeve op de Agtersneeuwbergen dient te weten, dat men geen aarde te zien krygt door de groote menigte klipsteenen. Men loopt gevaar om deerlyk te vallen, als men des avonds aan het huis komen wil. Instede van gras en weide vertoonen zich biezen als het eenige groeyende aan het oog. Rondsom omringd van style, hooge rotsen, kaal en onbloot van alle groen is de ware schildering der plaats daar wy ons leger nedersloegen.

Den burger Martinus Pillier,⁵⁴¹ de zelfde welke benevens Christiaan Steenman onze drie Jagers deserteurs heeft geherbergt, kwam den Gouverneur paarden weder vragen die deze schelmen hadden gestolen, by hunnen vlucht naar Kafferland. De Generaal bragt hem het strafbare onder het oog om tegens de strengste wetten aan deserteurs op te houden en te voeden. Hy gaf nog aan de Generaal kennis dat zich op de plaats van C. Steenman⁵⁴² twee deserteurs

538 Latynse naam, unicornis, 'n fabeldier wat die gedaante sou hê van 'n perd (wit perd) met 'n lang, gedraaide horing in die middel van die voorkop. (Sien opgawe van verskillende betekenisse o.a. die heraldiese, in W.A.T. deel II, pp. 433-434). Behalwe Coenraad de Buys het ook Pieter Lombard graag meegedoen aan die eenhoringverhale. (Vgl. V.R.V. 18 (Van Reenen) pp. 166-167 met voetn. 194; ook V.R.V. 10 (Lichtenstein) p. 206). Barrow (II, pp. 312-318) verwys uitvoering na die mitiese gedierte.

539 Lees: W.J. van Heerden, Izakseun. Die plaas was Groene Valley geleë aan die noordekant van die Pohlsrivier (tans nog Groen Vallei CR 9.29, net wes van Post Chalmers op die pad na Graaff-Reinet). Die plaas is op 30.9.1798 op ordonnansie verleen aan Willem Jacobus van Heerden (G.R. 14/17, p. 75). Hy was 'n neef van die Van Heerdenbroers, Izaak en Pieter Schalk, Pieterseun, reeds genoem (vgl. voetnote 530 en 542), en 'n seun van Izaak, 'n jonger broer van hulle vader. Hy is ged. 28.7.1765 (G.R. I, A-J, p. 313). By die uitgawe van Van Reenen se joernaal is hierdie plaas verwar met Groenefontein van Izaak van Heerden, Pieterseun, wat aan die suidekant aan Groenevalley grens maar nie op die roete van die reisgeselskap gelê het nie.

540 Swakkerig.

541 Sien oor Pillier, supra voetn. 436.

542 Oor Steenman is niks verder bekend nie; volgens Van Reenen (V.R.V. 18, p. 202) was hy 'n soldaat wat ‘by het vorig Gouvernement met de overgaaf van de Kaap van het Guarnisoen was weggelopen’ en toe kneg geword het op die plaas van Izaak van Heerden. Steenman se ‘plaats’ was dus dié van sy werkgewer, nl. ‘Groenefontein gel: op de Sneeuwberg wat in 1792 op ordonnansie geneem is deur Izaak van Heerden (Pieterseun), tans Groene Fontein CR. 6.15 (Vgl. G.R. 14/17, p. 36). Izaak van Heerden, ged. 5.10.1755 en getr. op 2.6.1776 met Elsie Myburgh, was 'n broer van Pieter Schalk op wie se plaas Buffelskloof later die dorp Cradock aangelê is. (G.R. I, A-J, p. 311 en supra voetnote 530 en 539).
Steenman se verblyfplek was waarskynlik nie meer as 5 myl suid van waar die Goewerneur die nag van 30 Junie oorgebly het nie; dus kon die deserteurs die volgende môre daar besorg word.

[p. 147]

ophielden. De Gouverneur maande ernstig aan, te zorgen dat deze twee lieden des morgens by zonnenopgang in ons camp werden gevoerd. Hy vertrok dadelyk belovende hier aan stiptelyk te voldoen. Een Engelsche deserteur van het 8e Regiment Ligte Dragonders melde zich ook weder aan.