Reize in de binnen-landen van Zuid-Africa

[8 Mei 1803]

ZONDAG den 8e MEY reeden wy tegens half negen uuren van onze legerplaats; een half uur later kwam den heer Major van Gilten ons te gemoet;²⁶⁴ zyn Edele verhaalde dat het brikschip de Spion reeds zederd drie weeken met 50 jagers van Waldeck in de baay gearriveerd, en ook reeds weder Kaapwaards was afgezeild. Den Major roemde uitermate de goede behandeling van den Kapitein ter Zee Sicama²⁶⁵ aan boord jegens hem en de Troupes, als mede zyne yverige medewerking om de zaken ter dezer plaats te beschikken, zoo wel door het voorlopig proviandeeren, als in andere beredderingen welke tot welzyn

264 G.M. IV, p. 133: ‘Het was circa halftien toen de major von Gilten en capt. Paravicini ons tegemoete kwamen...’

265 Vgl. Von Gilten se verslag, 11.5.1803 (B.H.D. III, p. 225) en Janssens se opmerking oor Siccama: ‘zyn naam is by de Waldeckers in zeegening’. (Ibid., p. 218).

[p. 62]

van het Detachement konde verstrekken; ook vonden wy alles wat door zyn Edele en den Major van Gilten hier was gedaan in de best mogelykste ordre.²⁶⁶

Het hoekerschip De Verwagting, was nog niet te voorschyn gekomen; verscheide lieden vermeende daags te vooren by herhaalde maalen uit zee canonschooten te hebben gehoord, hetwelk door 't Fort Frederik was beantwoord geworden; men had dus hoop dit een seyn van laatst genoemd schip zoude zyn en hetzelve weldra zoude opdagen. Het was byna elf uuren toen wy het Fort en blokhuys te zien kreegen en kort daarna aan het Commandants huys in de Algoabaay van onze paarden steegen.²⁶⁷ Hetzelve is een door de Engelschen gebouwd proper²⁶⁸ huis met vier appartementen: de Gouverneur vestigde er zyne residentie en gaf eene der kamers ter myner wooning en bureaux, syn hoog Edele deed een wandeling naar het strand en den oever van de Baake rivier,²⁶⁹ bezag het onderste aldaar gelegen blokhuys, dat in een redelyke goede staat is, gelyk generalyk de meeste der hier staande landsgebouwen: het Fort dat boven op den top van een berg legd, en de landingsplaats, rivier en omleggende land gedeeltelijk commandeerd, werd heden niet bezichtigd, wyl de Major van Gilten rapport deed dat zyn Edele een der landlieden, namentlyk Thomas Fereyra²⁷⁰ daags te vooren, wegens verregaande brutali-

266 Oor die garnisoen deel De Mist amptelik mee (B.R. 109, De Mist/Janssens, 22.3. 1803) dat hulle gestuur is ter wille van sy veiligheid en sy posisie teenoor die Kaffers en ‘onze eigene Ingezeetenen’.

267 Die Fort Frederick (tans 'n historiese gedenkwaardigheid) op die hoë noordoewer van die Bakensfivier deur genl. Dundas in Augustus 1799 opgerig en vernoem na Frederick, hertog van York. Vgl. kaarte in die Kaapse Argief: V.C. 232 (1 tot 5); V.C. 200(a) en V.C. 190(c): Military Sketch of the Post established at Algoa Bay. Verder Cory I, pp. 100-101; Theal, Records III, pp. 16, 56, 61, 63, 65, 379 en 482; V.R.V. 10 (Lichtenstein) pp. 286-288, en Die Gedenkwaardighede van Suid-Afrika, Kaapstad, 1949, pp. 56-57.
Van die fort, soos gesien uit die suidooste, van die seekant af, het Paravicini die skets gemaak wat na p. 63 in die handskrif ingevoeg is. Byskrif: ‘Fort Frederik aan de Algoa Baay’. Sy skets is ook deur Ludwig Alberti gebruik as frontispies vir sy boek (De Kaffers aan de Zuid-Kust) en as plaat nr. 4 van sy album Zuid-Afrikaansche Gezigten, gegraveer deur L. Portman en met byskrif, ‘Gezigt van het Fort Frederik en verder Militair Etablissement aan de Algoa-baai, op de Zuid-Kust van Afrika.’ Lichtenstein het dieselfde skets in sy boek afgedruk maar met byvoeging van die De Mist-kavalkade op die voorgrond (Vgl. V.R.V. 10, na p. 288).

268 Netjies.

269 Die Bakensrivier, waar vaandrig A.F. Beutler op 14.5.1752 hom besig gehou het ‘met 's Comps. merk bij de mond deeser riviere op een heuvel te plaatsen...’ (B.H.D. II, p. 27).

270 Hoewel hy sy plaas in Langkloof gehad het, was Ferreira se woonplek van 1776 af Papenkuylsfontein (of Klein Papkuilsfontein) wat hy op 17.4.1776 op sy naam gekry het, ongeveer 4½ myl van die latere Fort Frederick aan 'n klein riviertjie (Ferreirasrivier) suid van Swartkopsmonding. (G.M. IV, pp. 21-23 en R.L.R. 78^a, p. 578). Die plaas kom later in besit van Frederik Korsten wat die opstal Cradock Place oprig (J.J. Redgrave: Port Elizabeth in Bygone Days, Wynberg, 1947, pp. 8 en 15).
In 1799 word ‘Ferreira's’ tydelik die Britse militêre hoofkwartier tot die fort in Augustus 1799 gebou is. (Theal, Records II, pp. 383-384 en V, pp. 49 en 51). Ferreira se plaas en ander wat hy in die omgewing gehad het (Claeskraal en Welgelegen), is almal verwoes sodat hy hom op 4.11.1802 by genl. Dundas bekla oor sy ‘onnorm schade’ en meld dat hy in die baai ‘in een zeer benauwde staad’ sit (B.O. 24, pp. 869-873).
Klagtes teen Ferreira oor mishandeling, politieke werksaamheid en herberging van deserteurs begin al in 1796 (B.O. 88: Papers relating to the case of Thomas Ignatius Ferreira and two deserters, Hugh Butler and John Glagham, 1798, en Theal, Records I, p. 500). Barrow vermeld hom as wreedaard by name (II, pp. 96 e.v. en 405-406). Klagtes oor hom het ook by De Mist binnegekom wat op 2.3.1803 beloof dat hy teenoor mense soos Ferreira ‘de strengheid der Wet tegen hen zal doen werken’. (B.R. 109, V en VI, p. 245). Daarbenewens is hy deur die Engelse by hul vertrek in bevel geplaas van Fort Frederick waar hy 'n pakhuis sou afgebreek en die hout gebruik het. (V.R.V. 18 (Van Reenen) pp. 78-79 en voetn. 59 en 60). Twee dae voor Janssens se aankoms het die sendelinge Van der Kemp en Read 'n lys van elf klagtes van mishandeling by maj. Von Gilten ingelewer op grond waarin Ferreira blykbaar gearresteer is (B.H.D. III, pp. 225-228).

[p. 63]

teit²⁷¹ had vastgezet en de Gouverneur by deszelfs aankomst niet dadelyk met dezen man in woordewisseling wilde treeden.

Wy waren geen uur aangekomen of tot onzer aller blydschap liep het schip De Verwachting in het gezicht van de baay: een sterke landwind belette het zelve de rheede te bereyken zo dat men het anker op twee canon schooten afstands liet vallen en aldaar deeze dag bleef leggen, nooit kon dit zo lang gewagte, den 17e April reeds van de Kaap afgezeilde schip beter te stade koomen wyl het, het grootste gedeelte van het voor Algoabaay gedestineerde Detachement en tevens alle levensmiddelen, werktuygen enz. aan boord heeft, waar van de Baay slecht is voorzien.

De Gouverneur ging de Missionarissen Van der Kemp²⁷² en Reád,²⁷³ welke hier ter bekeering der heydenen zyn, bezoeken; eerstgenoemde laboreerd zederd byna een jaar aan eene lamziekte die hem als verteerd, zo dat hy er zeer vervallen uitziet. Hy heeft het aanzien van een verstandig man te wezen. Het zal te wenschen zyn dat zyne geestvermogens door zyne langdurige krankheid niet geleden hebben. De heer Reád stelde den Gouverneur de Hottentotten tot het Institut behoorende voor, en zyde dat zy circa een getalle van tweehonderd beliepen; zy zien er zeer arm uit - de jongste onlusten zyn hier meerendeels oorzaak van, hebbende zy by de zelve hunne meeste werktuygen en vee verlooren, zoo dat zy genooddrongen zyn zig thans met veldwortelen, wild en de melk van hun overgebleeven vee te geneeren. De Gouverneur vond by deszelfs

271 Wreedheid.

272 Dr. Johannes Theodorus van der Kemp (1748-1811) militêr, medikus en sendeling wat van 1799 in Suid-Afrika werksaam was namens die Londense Sendinggenootskap. Van der Kemp het weens die beroeringe in Graaff-Reinet die distrik verlaat en was tydelik gevestig, eers by Theunis Botha se plaas, 7 of 8 myl wes van Fort Frederick, en toe in die fort self. (Vgl. Cory, I, pp. 110-114, 116, 119-120. Ook die biografie, A.D. Martin, Doctor Vanderkemp, Londen, 1931, en Briggs, pp. 11-21 en 23 e.v. Van der Kemp het reeds op 16.9.1802 met die nuwe bewind in verbinding getree (B.R. 108, pp. 168 e.v.).

273 James Read, die ouere (1778-1851), sendeling van die Londense Sendinggenootskap sedert 1800. Hy sluit by dr. Van der Kemp op Graaff-Reinet in 1801 aan. Begin 1802 het hy in Algoabaai 'n neersettingsplek kom soek en Botha se plaas aanbeveel. Janssens rapporteer oor die eerste besoek by Van der Kemp en die ‘jonge Engelschman Read’ dat daar ‘circa 200 ellendige armoedige Hottentotten van alle jaren en sexen’ by hulle lê. (B.H.D. III, p. 219 en Briggs, pp. 11 en 20). Oor Read se latere loopbaan as sendeling, W.M. MacMillan, The Cape Colour Question, Londen, 1927, passim.

[p. 64]

arrivement al dadelyk een reeks van zwaare klachten tegens eenige Christen ingezetenen alhier, door de Missionarissen ingegeven, waarvan ik alwederom eenige staaltjes hier zal invoegen.²⁷⁴

Een hottentotsche vrouw Sanna Platjes genaamd, klaagde dat haar man Hendrik, op een dag met honing uit het veld komende voor Juffrouw Lemoyne,²⁷⁵ door Thomas Ignatius Fereyra, de oude, was aangehouden; haar man een ledige kruydhoorn en kogeltasch by zig hebbende streed Fereyra hem op dat hy insgelyks een geweer by zig hebben moest en zulks had verborgen; hy dit, als niet waar zynde ontkennende had Fereyra hem op de plaats gedood in het byzyn van zyn slaaf die hier in getuygenis heeft verleend, welke verklaard gezien te hebben dat Thomas Fereyra geholpen door zyn zoon en een neef genaamd Lucas, deeze Hendrik in stukken hebben gesneden.

Een andere Hottentottin klaagde dat haar man, komende na het Institut der zendelingen op de plaats van Muller²⁷⁶ aangetroffen had Hercules Fereyra, zoon van den ouden Thomas;²⁷⁷ dat deeze aldaar een jakhals geschooten hebbende haar man had gelast dezelve te gaan opraapen en hem terwyl hy by het opraapen nederbukte, moedwillig zonder eenige schyn van redenen met twee schooten had gedood.

Een ander Hottentot, Willem Booy, verklaard dat zekere Bastard, Oursson genaamd, met vrouw en kind na de Algoabaay komende door een Hottentot op last van P. van Royen²⁷⁸ nedergeschooten en verder met den kolf van het geweer was afgemaakt, voorts de vrouw in het byzyn van die barbaar was verkragt,²⁷⁹ de keel afgestooken en het kind leevend in stukken gesneden. Moet de mensheid van zulke gruwelen niet yzen.

Het laat zig aanzien dat zo men het wezentlyke nut der reize wil bereyken, en dezelve eenigzints van gewenscht gevolg doen zyn ons verblyf ter dezer plaatze wel eenigen tyd zal duuren.

274 Paravicini kopieer gedeeltelik hier gevalle 1, 2 en 8 van die klagtelys wat Van der Kemp en Read op 6.5.1803 by majoor Von Gilten ingelewer het. Met weinig uitsondering het al die aantygings op Ferreira, sy gesin of op sy broer, Salomon Ferreira, betrekking gehad. (B.R. 93, nr. 9 en B.H.D. III, pp. 225-228).

275 Eggenote van die eerste Engelse bevelvoerder in Fort Frederick, majoor Lemoine.

276 Ignatius Muller se plaas Rietfontein?

277 Andreas Hercules, gedoop 6.7.1786.

278 Pieter van Rooijen? Nie uitgeken nie.

279 Hierdie sinsnede is deur Paravicini blykbaar bygevoeg; dit kom nie in die oorspronklike voor nie.