Reize in de binnen-landen van Zuid-Africa

[19 April 1803]

DINSDAG den 19e APRIL¹⁴⁴ reeden wy van deeze post weg, ons pad neemende door en gedeeltelyk langs de bosschen; wy zagen hier veele plaatzen welke by de jongste incursie der Caffers door de zelve zyn uitgeplunderd en verbrand of ten eene maale verwoest: de Eigenaars van sommige deezer plaatsen hadden op de Domeingrond¹⁴⁵ van het Outiniqua Land onder oogluiking van de

144 Lees: Woensdag, 20 April. Die geselskap het om half-ses in die môre vertrek (G.M. IV, p. 116).

145 Die ‘domeingrond’ of regeringsgrond het bestaan uit vier leningsplase aaneen: Postkraal, Poolsche Bos, Pampoenkraal en Hoogekraal (Vgl. V.C. 182 (blad b), Plan van's Gouvernements Post Bossen en Land in het Auteniqua Land...opgemeeten en aan Plan gebragt door...J.W. Wernich (1804); Theal, Records VII, p. 129, en V.R.V. Lichtenstein), p. 230).

[p. 35]

Landrost huisjes en veekralen gebouwd; zylieden verzochten om deeze stukjes grond in leening te mogen behouden, dog de gouverneur gaf hun geen bepaald antwoord, uit aanmerking dat deeze oord veellicht als geschikt kon worden geoordeeld tot het re-etablisseeren van de Hottentotten¹⁴⁶ of tot den aanleg van plaatsen voor Europische Volksplantelingen wanneer de plans van de heer Van Hogendorp¹⁴⁷ tot stand wierden gebragt. Men had ons voorspeld dat wy heden een der slegtste wegen moesten passeeren welke wy op de geheele reyze zoude aantreffen; ook vonden wy aan Kaaymansgat komende, dat men niets overdreven had;¹⁴⁸ de tocht over de Hottentotsch Hollandsch Kloof was in vergelyk van deeze steile diepte een effen pad; duizende ongemeen groote klipsteenen leggen met onbegrypelyke hoogtens en laagtens zeer ongelyk op en nevens elkanderen, en maakte het zeer bezwaarlyk om met onze paarden, schoon aan de hand geleid, naar beneden te komen; de woestheid van deeze diepte heeft iets prachtig schoon; het Kaaymans gat riviertje stroomt over een ongelyk klipbed tusschen zwaar belommerde oevers en verschaft hier en daar zeer romantieke uitzichten. De opgang van de berg aan de overzyde is niet minder moeilyk als onze afklim,¹⁴⁹ en voerde ons aan de ingang der fraye boschen van dit land, welke wy over berg en dal met veel vermaak doortrokken;¹⁵⁰ wy waren onderscheide maalen genoodzaakt onze paarden by de teugel te leiden tot wy tegens den middag eene halte hielden op de afgebrande plaats van zeekere Hertz¹⁵¹ daar wy het mede gebragte middagmaal namen.

146 'n Verwysing na Janssens se eie plan om Hottentotte op 'n deel van die 10,000 morge onuitgegewe grond te vestig by die Outenikwapos as deel van die Europese neersettingsplan (Sien teks van sy brief van 24.4.1803 uit Plettenbergbaai aan De Mist: B.R. 93 nr. 6, gedruk in B.H.D. III, pp. 213-217).

147 Die Nederlandse staatsman Gijsbert Karel van Hogendorp (1762-1834) se mislukte kolonisasieplanne vir die Kaapse binneland, veral Plettenbergbaai en omstreke, waarvoor hy as vennoot die baron Friedrich von Buchenröder (Bouchenröder) gebruik het (Vgl. Theal, Records V, pp. 201, 220, 301; B.R. 8, 15.8.1804, p. 2337 en pp. 2576 e.v. en Van der Merwe (J.P.), pp. 285-293). Voorts die twee werke van Von Bouchenröder (Reize in de Binnenlanden van Zuid-Afrika...’, Amsterdam, 1806, en Beknopt Berigt nopens de Volksplanting de Kaap de Goéde Hoop...’, Amsterdam, 1806).

148 Die ou pad na Kaaimansgat het van die poshuis gelei deur die bos na Klein-Swartrivier, dan na Pampoenkraal (die opstal: tans Saasveld; die plaas self: Woodifield) en suid van die ou tolhuis by die Saasveld-kruispad (afgebreek 1959) na die samevloeiing van Swartrivier en Kaaimansrivier. Die berugte deurgang was waar die huidige brug van die nasionale pad is. Die ou pad op die oostelike heuwel is nog duidelik te sien (Ondersoek 3.1.1960). Beskrywings van die moeilike deurtog by Barrow, I, pp. 345-346 en V.R.V. 10 (Lichtenstein), pp. 233-238.

149 ‘Van de mond van Kaaijmans Gat heeft Captein Paravicini een teekening geschetst’. (B.H.D. III, p. 214: Janssens, Plettenbergbaai 24.4.1803/De Mist). Die tekening is nie by die handskrif gevoeg nie. As dit van die ‘mond’ was, was dit nie van die plek waar die deurtog was nie, maar van die oop monding suidwaarts waar tans die treinbrug is.

150 Van Kaaimansgat reg oos oor die plaas Wildernis en noordoos na die lagune van die Touwrivier by Trakadakouw (Trekkentouw).

151 Herz Grünstadt, 'n gedoopte Duitse Jood volgens Lichtenstein (V.R.V. 10, p. 238); die kladjoernaal van De Mist (B.H.D. III, p. 153) gee sy naam as Herts Grunstedt en sy plaas as Oude Kraal - maar oos van Touwrivier, nie wes soos in die handskrif nie. Die ms. Groote Schuur (Wernich en Faure, 1804) meld onder datum 5.5.1804 dat hulle C. Hertz(?) ontmoet het oos van Touwrivier, maar op die plaas van G. Vivier wie se plaas ook afgebrand was deur die Kaffers. Blykbaar Gerrit Vivier: G.R. III, P-Z, p. 508, oorkant Klein-Keurboomsrivier. Hier het Grünstadt blykbaar 'n nuwe plaas aangelê (Von Bouchenroeder, p. 161-162).

[p. 36]

Voor het eerste schoten wy deeze morgen een Lourie of zogenaamde Kaapsche papegay,¹⁵² zynde een zeer fraye groene vogel de groote hebbende van een boschduive; de slagvederen, ogen en pooten zyn bloed rood, een regt opstaande groene kuif met helder wit omboord versierd de kop; wy hebben deeze moye vogel bewaard om opgezet te worden.

Tegens drie uuren in de nademiddag zaten wy weder op en passeerde een uur daarna de Trak'taco¹⁵³ zynde eene ongemakkelyke steile diepte ongeveer als het Kaaymansgat; het heuvelachtige land dat wy tot aan den oever van de Zwarte Rivier doorreden is ryk in klein wild, dog de moeylykheid der weg benam ons de lust om ver bezyden dezelve te jagen, zodat wy slegts eenige korhoenders en twee boschbokken schoten en vry vermoeid aan de plaats van Jansen Weyers¹⁵⁴ aankwamen na alvorens de Zwarte Rivier met onze paarden te hebben overgezwommen. Wy werden hier weder met gulheid ontfangen; onze hospes onthaalde ons op extra schoone paling welke de Rivier hier abondant opleverd. De nabyheid deezer plaats aan de zee maakt dat hier zelden gebrek is aan deeze en meer andere soorten visch.

152 Cuculus Persa, Linn. Volgens Burchell I, p. 20, Touracoo. Corythaix, Ill.

153 Charles Pettman (South African Place Names, Queenstown 1931, p. 24) onderskei 14 geskrewe wisselvorme van die naam in die tydperk 1778-1930. Basies beteken dit die Meide- of Vrouedrif deur die Touwrivier, presies waar vandag pad en spoorweg saam oor dieselfde brug loop by ‘Ebb and Flow’. Die moet van die ou wapad is nog van die brug teen die ongelooflik steil kop duidelik te sien. (Besoek 3.1.1960 en 5.1.1963).

154 By Langvlei, Rondevlei en Swartvlei aan die noordekant verby (oor die Klein-Keurboomsrivier, Dieprivier, Assegaaibosrivier en oor Swartrivier) na die plaas De Zwarte Rivier van Weijers wat reg noord van die huidige Sedgefield lê. Stephanus Janse Weijers (van Groningen), die stamvader van die familie Weijers, het op 5.1.1783 sy tweede huwelik aangegaan met Martha Terblanche, weduwee van Johannes Jacobus Kok. Sy was die vierde kind (tweede dogter) van die weduwee Terblanche van Rheeboksfontein. G.R. III, P-Z, pp. 403 en 599.
Weijers het in 1781 die plaas De Leeuwbosch aan die Knysna op ordonnansie geneem en in 1790 De Swarte Rivier gel: agter aan 't oudniqualand. (R.L.R. 42, p. 165). Op hierdie plaas is ene Paul Willem (George) Gondlag (of Gondlach) aangetref, 'n ongetroude wie se plaas ook deur die Kôsa verwoes is (V.R.V. 18 (Van Reenen) pp. 62-63, voetn. 42).