Reize in de binnen-landen van Zuid-Africa

[14 April 1803]

VRYDAG den 15e APRIL¹¹⁰ zette wy de tocht voort naar de Mosselbaay; weldra bevonden wy ons aan het strand en kwamen aan de Vleeschbaay¹¹¹

110 Lees: Saterdag, 16 April (G.M. IV, p. III: ‘Des morgens van den 16e tegens omtrent 5 uuren namen wy den tocht na de Mosselbaay aan...’

111 Om Vleesbaai te bereik, moes 'n hele omweg van 12 myl suidwaarts gery word. Janssens en 'n paar van sy gevolg het spesiaal soontoe gegaan (G.M. IV, p. 111 en V.C. 188(a), Kaapse Argief, Plan van de Situatie der Vis en Vlees Baaijen (J.W. Wernich, 1804), met inskrywing ‘2 door my Ontdekte en op Strand uytkomende Fonteinen’), en het blykbaar daarna weer die hoofroete gevolg oor die plase Klipfontein, Duinzigt en Rietvallei na die huidige Vyf Brakkefonteinen wat aan die poshouer behoort het. (Vgl. V.C. 186(d). Plan van de Situatie der Mossel Baay. J.W. Wernich, 1804.)

[p. 28]

welke van geen groot nut voor de scheepvaart kan zyn zowel uithoofde der onveilige rhede als om het gebrek aan zoet water; tegens elf uuren van de morgen traden wy aan het Posthuys aan de mosselbaay¹¹² af en werden aldaar door de gouvernements posthouder Abué¹¹³ ontfangen; deeze man schynd veele kennis te bezitten en zeer geschikt te zyn voor de post welke by bekleed: in zyne vroege jeugd was hy Secretaris geweest van de in Denemarken berugte Strubenzée, in welkers val hy deelde, waar door hy genoodzaakt werd om naar Zuid Africa overtesteken.¹¹⁴

Wy deeden een wandeling langst de kust en vergeleken de strekking der baay met de kaart en beschryving door de Engelsche schryver Barrow in het ligt gegeeven. Deeze reiziger schynd met veel juistheid geschreven te hebben;¹¹⁵ de plaatsen welke hy aangeeft geschikt te zyn voor het ankeren der

112 Die poshuis (waarmee bedoel word die kantoor van die houer van die pos Mosselbaai) was volgens Lichtenstein (V.R.V. 10. p. 218) geleë aan die punt waar die baai sy diepste inham van die seekant af maak, waarskynlik by die ou graanstoor en die fonteine (Santosstrand).

113 Hans Abué (1740-1819) ‘De manhaften Vaandrig’ soos hy in 1794 in 'n testament aangedui word (M.O.O.C. 7/82 fol. 140) was 'n ontwikkelde Deense vrygesel wat om politieke redes ná 1772 sy vaderland moes verlaat. Hy was in 1786 vaandrig en word poshouer van die Kompanjie in Mosselbaai. Tydens die oorlog van 1793 aangestel as permanente poshouer van al die baaie langs die Ooskus, met magte om te rekruteer vir kommandodiens op die Oosgrens. Hy reis met F.R. Duminy langs die kus in 1793 om okulêre inspeksie te hou, dien by Faure se kommando en onderteken in 1794 die rapport van landdros Maynier (Vgl. Wieringa, p. 38 en 44, Van der Merwe (c), pp. 33-36 en 45, Marais, p. 41). In 1795 doen hy as luitenant diens by die Infanterie-kompanjie onder luit. kol. C.M.W. de Lille (B.O. 71, p. 25) en keer na Mosselbaai terug. Hy het die plaas De Drie Brakkefonteynen gel: over de Gouritz aan de Mosselbaay, op sy naam gehad. (J. 292, Opgaaf Swellendam, 1806). Op 19.4.1819 is hy in diens op Mosselbaai in die ouderdom van 79 jaar oorlede (C.O. 2621. Letters received from Drostdy George, 1819, No. 30. Verwysing goedgunstiglik verstrek deur mnr. P. Craill, Kaapstad). Sy besittings het hy nagelaat aan J.F. Meeding (vgl. infra voetn. 170) en aan die Kleurlingvrou wat hom opgepas het. (M.O.O.C. 7/79 nr. 53).

114 Graaf Johann Friedrich Struenzee (1737-1772) wat lyfarts van Christian VII van Denemarke en die koningin Matilda was. Hy het 'n verhouding met die koningin gebruik om as aanhanger van die Augklärung die posisie van hoofminister te bekom. Deur die koning se party is hy tot 'n val gebring en met 'n medestander, graaf Enevold Brandt, op 28.4.1772 in Kopenhagen vermink en onthoof. Ander gevangenes is tot tronkstraf veroordeel in Julie 1772 (Vgl. The Gentlemen's Magazine (1772) pp. 44, 50, 124, 179 en 202).
Abué was geheimskrywer van die graaf en het blykbaar betyds ontvlug. Augusta de Mist (pp. 109-110) deel mee dat hy langs die graanskuur in die baai gewoon het, ‘een grijsaard, wiens zonderlinge lotgevallen onze belangstelling opwekten’.

115 Barrow I, p. 347 en II, pp. 69-70, met beskrywing van Mosselbaai en kaart teenoor p. 70. Die eerste deel van Barrow se bekende werk het in 1801 verskyn, die tweede deel eers in 1804. Janssens het Barrow by hom gehad, blykbaar net die eerste deel (B.H.D. III, p. 212) en merk op hierdie dag op: ‘Van deeze baaij is niets beters te zeggen als Barrow in het geschrift dat voor mij is er van gezegd heeft, alleen is meer en beter zoet water als hij opgeeft.’

[p. 29]

scheepen en het aanlanden van chaloupen, zyn volgens getuigenis van de posthouder de eenige practicable, dog wy vonden meerder en beeter zoetwater dan door hem word opgegeven. Jammer is het dat de heer Barrow in zyne werken over de binnenlanden van Zuidafrica de zeeden en hoedanigheden der volkplantelingen in zulk een hatelyk als verkeerd dagligt plaatst; wy hebben tot hier toe te veel goeds in deeze menschen ontdekt om niet veilig te durven geloven, dat de niet ongewoone haat welke een Engelsman jegens vreemdelingen voed, deeze reiziger heeft aangespoort, om tot staving zyner bygebragte voorbeelden van zedeloosheid, liever de kwade dan de goede zyde der Colonisten te verkiezen, en daar door voorbeelden, die enkel zyn aanhaald, in steede van tot exempel voortebrengen de menigte landlieden welkers goede hulp en weldaden zoveel hebben toegebragt tot het welslagen zyner reize.¹¹⁶

De heer Abué bragt-ons aan de uiterste punt van Kaap Sint Blaise; hy geleide ons langs een zeer steil en moeylyk klippad de uiterste Rotz op, daar wy door een der verrukkelykste gezichten verrascht werden. Circa zeshonderd voeten boven de oppervlakte der zee verheven stonden wy aan den ingang van een spelonk welke de natuur met stoutheid in de rotz welke de Kaap uitmaakt, heeft ingehouwen; de diepte der uitholling bedraagd twintig schreden en is half circel vormig. Een over den afgrond hangende rots verheft zig even als een gewelf ter hoogte van veertig voeten boven de steenvlakte op welke wy ons bevonden, en geeft aan het geheel het aanzien van een Theater welkers opening is gewend na de zee welke zig met een geweldig gedruis tegens de voet van deeze Klip werpt:¹¹⁷ men zoude dit gezicht verschrikkelyk schoon kunnen noemen, te meer daar de afgerolde stukken rots waarmede de zeeoever bezayd is, met wantrouwen een oog doet wenden op de ver overhangende gewelven deezer spelonk.

Langs een moeilyke steenweg klommen wy nog ongeveer honderd en twintig voeten hooger ter bezigtiging van een tweede spelonk zynde weinig kleinder dan de andere en hebbende de opening naar de baay gericht; het uitzicht van deeze hoogte is aller schoonst zoo over de ontmeetbare vlakte der zee, als over de omleggende afwisselende bergen en dalen: het afklimmen had veel moeite in en was op eenige plaatsen met gevaar gemengd dog wy kwamen zonder ongelukken beneden, en vermaakte ons voorts met langs het strand der zee versteeningen op te rapen; de posthouder verzeekerde dat men deeze zeldzaamheden overvloedig langs de westkust vind, het gene wy hoopen bevestigd te zien.¹¹⁸

116 Vgl. Janssens se opmerking op 16.4.1803 uit Mosselbaai aan De Mist oor die landsbewoners van Hillegert Muller af verder: ‘Verder werd (het onthaal) minder zindelijk, minder beschaafd, en gelijkt na de beschrijving van Barrow; over 't generaal tog schijnd hij wat bruijne coleur gegeven te hebben’. (B.H.D. III, p. 211).

117 Von Bouchenroeder (p. 148) praat van die Schelpengat of De Man met den Hoed. Vgl. ook Lichtenstein se beskrywing, V.R.V. 10, pp. 218-224.

118 Oor die argeologiese betekenis van die grot en die strand: A.J.H. Goodwin, ‘Archaeology of Cape St. Blaize Cave and Raised Beach, Mossel Bay’. Annals of the S.A. Museum, deel XXIV, afl. 3 (Aug. 1935).

[p. 30]

De gebouwen aan deeze baay bestaan uyt een gouvernements pakhuys tot berging van producten benevens eene houtloots;¹¹⁹ beide deeze gebouwen aan groote reparatien onderhevig zynde, zoo gaf de Gouverneur daar toe authorisatie aan den posthouder. Het posthuis bevond zig in een goede staat, de overige woonhuisjes van de postbewaarders zyn van geringe waardy en diende geheel vernieuwd te worden waar toe almede de last werd gegeven.¹²⁰ Op de rhede legt een brikscheepje toebehorende aan zekere Murray woonende in de Kaapstad;¹²¹ deeze dryft hier langs die weg een zeer voordeelige handel; wy moesten ons verwonderen hier een welgeassorteerde winkel te vinden waar in tot groot geryf der landlieden alle soort van kledingstukken, lederwerken, gereedschappen en kleine staalwerken, benevens andere benodigheden verkrygbaar zyn; wy vermeerderde by deeze koopman onze reeds aanzienlyke voorraad van jagtlood uit aanmerking dat wy zulke winkels voortaan niet meer zullen aantreffen.

119 Egbertus Bergh verklaar in sy memorie van 1801 (B.H.D. III, pp. 36-38) dat hy as hoofamptenaar van die Kompanjie die graanopberging in Mosselbaai in 1786 tot stand gebring het. (‘Dees graanhandel was mijn eigen werk’). Die geboue is opgerig op dieselfde terrein waar ‘de Portugeeschen voormaals hun establissement hadden gehad’. Daar is 'n graanskuur van klip gebou wat 10,000 boesel kon hou (Barrow, I, p. 347).

120 Brief 17.4.1803 (B.R. 93, nr. 5) waarvan dieselfde dag kopie, saam met ander pos o.a. Janssens se rapport van 16.4.1803, uit Mosselbaai met Murray se brik na Kaapstad gestuur is (G.M. IV, pp. 112-113 en B.H.D. III, pp. 210-213).
Abué het sy opdrag flink uitgevoer (B.R. 4, Resolusies, pp. 2190-2191, dd. 9.11.1803, brief aan Hans Abué, 29.10.1803; Von Bouchenroeder (p. 143) meld einde 1803 ‘een schoon Korenmagazyn waarin vier duisend mudden tarw opgeslagen kunnen worden, en het welk toen juist de Posthouder op order van het Gouvernement in goeden staat had laten herstellen.’

121 John Murray (geb. Aberdeen, Skotland, 1749, oorl. Kaapstad, 3.12.1815) was 'n handelaar wat in die Eerste Britse Besetting met die kusvaart begin het (M.O.O.C. 6/2 (1815), M.O.O.C. 7/66 fol. 66 en V.R.V. 18 (Van Reenen) pp. 56-57 en voetn. 37). Hy het eers die brik Alert gehad en teen 1803 die ‘brik scheepje’ John wat juis toe in Mosselbaai gelê het (African Court Calendar, 1801 en B.R. 39, p. 345). Die John het later in die jaar by Agulhas vergaan (B.R. 40, p. 145). Murray het die plaas De Zeven Fonteinen op sy naam gehad (R.L.R. 123, dd. 7.4.1804) en op sy grond was sy winkeltjie in Voorbaai (net oorkant die Geelbeksvlei) en ‘onder de beheering eenes boekhouders’ (Von Bouchenroeder, p. 144). Dit was die sg. ‘Kleine Mosselbaai’, een uur van Abué se poshuis na Hartenbos se kant toe.