Reize in de binnen-landen van Zuid-Africa

[14 April 1803]

DONDERDAG den 14e APRIL⁹⁸ maakte wy ons de maanschyn ten nutte om s'morgens vroegtydig deeze plaats te verlaten dog een felle regenbuy welke ons overviel, deed ons deeze overhaasting schier beklagen te meer daar de weg door de reegen zoo uitermate glibberig wierd dat wy met veel moeite onze tocht door dit bergachtige land konde voortzetten; deeze tegenspoed was ons te onaangenamer daar zulks belette jagt te maken op de menigte struisvogels en bonte bokken welke wy ontmoete; de h^r van Reenen schoot tog nog een jakhals, hebbende veele overeenkomst met de Europische vossen; de jakhals is iets kleinder en in steede rood te zyn, hebben zy (even als een zadel) een breede bonte vlek op de rug welke in de langharige staart uitloopt; het geluid van dit dier is juist of men een mensch schaterend hoort lachgen; zy doen onbegrypelyk veel nadeel aan de schaapkoyen⁹⁹ en zyn meest in menigte te samen.

Tegens circa tien uuren kwamen wy aan de plaats van Snyman;¹⁰⁰ een armoedig verblyf maar door goede, vriendelyke lieden bewoond, die hun voornaam bestaan vinden met het tappen van de aloë,¹⁰¹ welke in groote hoeveelheid tegens de bergen groeyen en welkers sap voor veel geld aan de Kaapstad word verkogt. Wy hielden ons hier niet op, maar reden door tot aan de overzyde der Goudrivier¹⁰² alwaar wy op de plaats van Jesais Meyer¹⁰³

98 Lees: Vrydag, 15 April.

99 Skaapkrale, skaapkuddes?

100 Tijgerfontein van Cornelis Snyman, reg noord van en grensend aan die huidige dorpsgrond van Albertinia (in 1898 op Grootfontein aangelê). Die plaas heet nou Tierfontein en die ou geboue bestaan nie meer nie. Kort na Janssens se besoek het die ‘armoedige verblyf’ inmekaargeval en is 'n nuwe woning gebou (V.R.V. 10 (Lichtenstein), p. 211 en B.H.D. III, p. 149). Cornelis Johannes Snyman (ged. 29.4.1759) is op 24.10.1779 getr. met Anna Margaretha van Rensburg (G.R. III, P-Z, p. 313). Volgens Latrobe het hy in 1815 nog hier gewoon, en het die plaas sy naam gekry omdat 'n Hottentot deur 'n tier doodgebyt is. (C.I. Latrobe, Dagboek eener Reize door Zuid-Afrika, Amsterdam, 1823, p. 132).

101 Aalwyn of alewee. Die sap word meesal van Aloe ferox getap. (Vgl. oor aalwyntappery: Barrow I, p. 347, en II, pp. 303-305. Ook B.H.D. III, p. 56; Theal, Records IV, p. 244 en Francis Masson, An Account of Three Journeys...undertaken for the Discovery of new Plants, etc., Londen, 1776, p. 287).

102 Gouritzrivier; die naam het verband met die Hottentotstam Gourikwas wie se woongebied aan die oostekant was en eerste in 1667 deur Hieronymus Cruse bereik is. Die naam kom met verskillende spellings voor in ou geskrifte (Vgl. Botha, pp. 55, 61 en 66, en P.J. Nienaber, Suid-Afrikaanse Pleknaamwoordeboek, deel I, Kaapstad-Johannesburg, 1963, p. 228).

103 Daar is g'n aanduiding waar presies deur die Gouritzrivier getrek is nie. Die waarskynlikste roete was na 'n punt net onderkant die samevloeiing van Vals- en Gouritzrivier nl. Blandsdrift ('n latere naam) na die plaas De Eylandtsdrift van Esaias Meyer, wat aan Gouritzrivier gelê het; nou Elandsrug (M.B. 4.1). Vgl. ook G.M. IV, p. 110) Esaias Engelbrecht (Engelbertus?) Meyer, Janseun (ged. 2.4.1775) is op 18.10.1795 getr. met Francina Jacoba la Grange, en later hertroud met Margaretha Aletta Potgieter (G.R. II, A-O, pp. 370-371; ook Sw. 10/12, Dagh Register gehouden door den ondergeteekende Commissie ter Verdeling der Districten Uittenhagen en Swellendam, per A.A. Faure (Copy), dd. 8.9.1804).

[p. 26]

meende te overnagten; wy werden hier in egter verhinderd, door dien het woonhuis dezer lieden niet groot genoeg was om ons talryk gezelschap te bergen, en wy waren genoodzaakt nog twee uuren voort te ryden tot naar de plaats van Christiaan Botha.¹⁰⁴ De Goudrivier word gehouden voor een der moeylykste en gevaarlykste te weezen om des winters te overkomen, te meer daar alles moet overgevaren worden, en zowel de wagens als de goederen stuksgewyze worden overgevoerd, het welk aan gevaar onderhevig is wyl de rivier zeer veel ontworteld hout, klipsteenen en riet afvoerd, waar van wy een bewys hadden aan het geene ter wederzyde van de breede oever opgespoeld lag.

Nog nimmer ontmoete wy op onze tocht zwaarlyviger mensch als C. Botha;¹⁰⁵ zyne dikte is zoo buitenmate dat het hem byna niet mogelyk is zig te bewegen; by onze komst vonden wy hem voor de huisdeur (welkers geheele breedte hy besloeg) op een leuning stoel gezeten aan welke rollen waren vastgemaakt: wordende op die wyze door twee slavenjongens in huis gekruid hetwelk geene geringe moeyte in zig had; de man verklaarde byzonder gezond te zyn, en scheen ons toe reuzenkragten te bezitten, het welk tog ongeloofelyk voorkomt uit aanmerking der weinige beweging tot welke hy gedoemd is.

Wy vonden hier een huis vol volk, meerendeels jonge vrouwen en meisjes; in de eerste ogenblikken dagten wy dat het dochters en zusters van den huyze waren dog onze dikke gezonde broeder Botha verhaalde dat het lieden waren welkers plaatsen nu onlangs door de Caffers en oproerige Hottentotten zyn verbrand en uitgeplunderd;¹⁰⁶ deeze verjaagde lieden noemen zig onderling trekmenschen om aanteduiden dat zy geen vast verblyf hebben;¹⁰⁷ deeze ongelukkige lieden verhaalde ons onderscheide rampen aan hun overkomen;

104 Hartebeestekuil over den Gouritz van Christoffel Botha. Rceds op 28.2.1742 is aan Ignatius Ferreira 'n weilisensie vir die plaas toegestaan (R.L.R. 10, p. 397). Botha het dit in 1788 op ordonnansie geneem (R.L.R. 40, p. 127). Die opstal was 3 uur oos van Gouritzrivier aan Stinkrivier en het later die bekende Mullerplaas Roode Bloem geword. (M.B. 2.24/M.B. I 57) met die naaste skeiding aan Gouritz twee myl van die rivier en effens noordoos van Gouritzbrug. Die suidelikste hoekbaken is by Cooperhalte, waar die pad na Herbertsdale deurloop. Christoffel Botha, Jacobusseun (ged. 7.10.1753) is getr. op 23.10.1774 met Maria Catharina Muller (G.R. I, A-J, p. 93). Geen nageslag word aangegee nie. Hy het van 1776 tot 1783 die plaas Klipfontein oor Gouritz op sy naam gehad voor hy in 1788 na Hartebeestekuil gekom het (R.L.R. 40, p. 127).
Botha is oorlede in 1803, voor De Mist se besoek van 16.12.1803 aan die plaas (Vgl. B.H.D. III, pp. 150-151). Die mure van die woonhuis is in 1882 behou toe die opstal op Roode Bloem herbou is; van die oorspronklike buitegeboue staan nog. (Onderhoud met mnr. G.F. Muller op Roode Bloem, 31.12.1959).

105 Von Bouchenroeder (p. 142) meld dat Botha oor die 700 pond geweeg het.

106 Oor die gebeure van die oorlog (Maart 1799 tot Februarie 1803): Cory I, pp. 87-118.

107 Vgl. genl. Janssens se kritiese opmerkings oor die mense wat hy by Botha aangetref het (B.H.D. III, pp. 211-212).

[p. 27]

onder anderen vertelde de zuster van Botha eene deerniswaardige gebeurtenis welke haar zelve was overkomen.

Op zeekere dag kwamen een dertigtal Caffers en zwervende Hottentotten des na de middags onvoorziens op haare plaats, braken de stallingen open en voerde alle het rundvee, schapen en paarden weg; de huisbaas benevens deeze zyne vrouw en hun eenige zoon vluchte ylings binnen het woonhuis, hetzelve van binnen zoveel mogelyk sluitende; deeze drie ongelukkige wapende zig ieder met een geweer, om de verdere aanval deezer stropers te wederstaan. Lange tyd vuurde zy op de zelve uit de vengsters en het zoude hun veelligt gelukt hebben om deeze maal met het verlies van hun vee vry te geraken, zoo niet een der Hottentotten op de helsche inval was gekomen om een brandende stuk zwam¹⁰⁸ boven aan zyn hassagay vassttemaken en de zelve in het riete dak te werpen, met dat rampvolle gevolg dat weldra het gebouw in volle vlam stond, waar door als nu de ongelukkige opgeslotene genooddrongen wierden hunnen laatste schuilplaats te verlaten en zig aan de wreedheid deezer monsters overtegeven; verwoed door de gebodene tegenstand vielen deeze met luid vreugde geschrei op de drie ongelukkige slagtoffers aan; terwyl de eene met verscheide hassagay steeken de vader van het leven beroofde, sneden eenige anderen de zoon in stukken de zelve de honden toewerpende.

De ongelukkige vrouw werd nakend uitgekleed en gedwongen om het verscheuren der lyken te beschouwen, na welk ysselyk toneel zy aan de staart van een os werd vastgebonden en in die gruwelyke staat in een bosch gedreven zynde, aan haar lot werd overgelaten..! Twee volle dagen was dit rampzalige schepsel zonder iets te kunnen nuttigen agter deeze os voortgesleept, dog dit dier minder wreed dan deeze door de hel gebraakte monsters had zig op de vlakte begeven om te grazen en aan dit toeval had de vrouw te danken dat zy door een boer welke ook by toeval langs de zoom van het bosch zyne veiligheid in de vlugt zocht haar byna leevenloos uit die allerysselykste omstandigheid verloste en op zyn wagen met zig voerde.¹⁰⁹ Dit verhaal dat in wreedheid van alles wat ik ooyt gehoord of gelezen heb te boven gaat, deed ons yzen en benam ons de geheele dag de lust om vrolyk te zyn, waar toe ik my by onze komst tog voorbereid had; het aantreffen van deeze vlugtelingen geeft ons een voorsmaak van het geene ons op de verdere reize te wagten staat.

108 Tonteldoek, tontelbos?

109 Die vrou was Susanna Magdalena du Preez, vrou van Cornelis Johannes Botha wat op 15.10.1802 vermoor is (Vgl. infra voetn. 180, en G.M. IV, p. 120).