Reize in de binnen-landen van Zuid-Africa

[7 April 1003]

[p. 13]

DONDERDAG den 7e APRIL des morgens ten zeven uuren reeden wy in het gezelschap van onze hospes van hier, onze osse wagens⁴⁷ waren reeds een groot uur vooruit gereden als moetende een omweg maken, dat met onze paarden niet nodig was; wy volgde een smal zogenaamd veepad dat zeer klipachtig en afwisselend steil was,⁴⁸ dog wy beklaagde ons niet het zelve gekozen te hebben uithoofde van de schoone gezichten zoo over het omleggende land, als bezyden ons in de diepte waarin de Breed-Rivier snel voortstroomde; de beide oevers der rivier zyn met zwaar hout begroeid, en welaangelegde hoeven wisselde dit beneden ons leggend verschiet af; in de verte zagen wy onze caravane langsaam op de groote landweg aankomen en een half uur gevorderd zynde vonden wy ons weder vereenigd; op dat ogenblik ontmoete ons verscheidene wagens, welke (zooals de Kapenaars zeggen) onder uit het land komen. De lieden by dezelve, gingen zeep, boter, en drooge vrugten, tegens andere behoeften verwisselen, en tevens om kinderen te laaten doopen. Het is hier veelicht de plaats om te zeggen, dat tot hiertoe alle de bewooners der binnenlanden, hoe verafgelegen ook, verplicht zyn, by huwelyk of kinderdoop na De Hoofdstad op te komen; en daar de Kaapsche boer weinigstens zoo goed zyn belang bereekend, als de landman in andere landen, gebeurd het veel al, dat een huysgezin na de stad op koomt om te trouwen, en ter zelver tyd twee à drie kinderen te doen doopen: welke by anticipatie op de plechtigheid gebooren zyn. Indien deeze wyze van Speculatien niet volgens de strikste wetten der goede zeeden zyn, zal men tog moeten toestemmen, dat men niets gemakkelyker en goedkooper kan uitdenken; voortaan zal men andere wetten daarstellen waardoor deeze abuizen vernietigd en tevens het voorgestelde doel van het Gouvernement word bereikt.

Na dat wy ons een ogenblik opgehouden hadden, namen wy van de ons tegemoet gekome landlieden afscheid; niemand onzer had gedagte dat dit met een salvo uit hunne geweeren moest bekragtigd worden: dan op het onverwagts toen zy ons de rechter hand toereykte loste zy met de linke hunne roeren, en hadden wy geene tamme paarden gehad, zoude veelen onzer deeze groet met eene veel te diepe buiging beantwoord hebben; 's Land's wyze 's Lands eer, maar ieder wagte zig voor schade vooral met schigtige paarden.

Tegens ongeveer tien uuren bevonden wy ons weder aan den oever van de

47 By Louw is die vorige aand die vier ossewaens ingehaal wat blykbaar van Boontjeskraal verby Swartbergbad vooruit gereis het, met luit. Gilmer se afdeling dragonders. (G.M. IV, p. 105).

48 G.M. IV, p. 105: ‘...tot na de plaats van Marais geleegen naby de Breede Rivier’. Waarskynlik word hier verwys na Daniel Marais, Charlesseun, ged. 8.4.1752 en op 23.10.1774 getr. met Catharina Erasmus (G.R. II, A-O, p. 306 en Von Bouchenroeder, p. 160, wat verwys na hom as Daniel Marré van Swellendam wat die laaste plaas voor ‘Woeste’ of ‘Voor Zitzekamma’ besit, d.w.s. oorkant Keurboomsrivier. Oor Marais se plase sedert 1783 aangeteken, G.R. 14/17, pp. 24-25, en B.R. 52, pp. 709-711. Die laaste drie plase op pad na Breederivier was Aan de Hessequaskloof aan de Klipfontein, Vaandrigs Drift en Potjeskraal, waar die oudste pont was op die pad na Voorhuys. (Onderhoud met mnr. L.L. Tomlinson van Swellendam, 10.10.1960.)

[p. 14]

Breede Rivier op de hoogte waar wy dezelve met een pont passeeren moesten;⁴⁹ de opzichter van de pont⁵⁰ bragt ons met onze wagens spoedig aan de overzyde en bood zig aan ons na Zwellendam te geleiden uit vrees dat de Poespas-valley⁵¹ en de Klein-Rivier,⁵² welke een half uur van dat dorp zyn gelegen, door de gevalle regens te veel zoude gezwollen zyn om zonder gevaar te passeeren. Geduurende de overvaart in de pont nam ik de gelegenheid waar, een schets van het landschap en Rivier te teekenen.⁵³

Aan de Poespas-valley⁵⁴ gekomen zynde, mogten wy ons verheugen de pontschipper by ons te hebben; wy vonden zyne gezegdens in allen deele bewaarheid, want zonder zyne grondige kennis der waadbaare plaatsen waren wy zeer moeylyk door agt à tien spruiten welke wy over moesten met onze paarden te regt gekomen, ook bevonden wy ons binnen een half uur aan de drostdye⁵⁵ by de Landdrost Faure⁵⁶ te Zwellendam.

Wy wierden door de Landdrost en desselfs famille bestaande uit vrouw,

49 Volgens mnr. L.L. Tomlinson van Swellendam (onderhoud 10.10.1960) het die ou pad, wat nog sigbaar is, op die plaas Hessekwaskloof oor die roete van die huidige nasionale pad noordooswaarts gestrek en op die plaas Vaandrigts Drift oor die Riviersonderend gegaan. Daarvandaan het die pad oor Potjeskraal na die oudste pont kort bokant die samevloeiing van Riviersonderend en Breederivier gevoer, wat van 1757 in gebruik was, na die oorkantste plaas Het Voorhuys by de Leeuwenrivier, die geskiedkundige plaas van Hermanus Steyn, die ouere, en ongeveer ses myl van die Swellendamse drosdy.

50 Die ‘pontonvoerder’ was Johannes Petrus Koen ‘een zeer actief en vriendelijk man’ (G.M. IV, p. 105), 2de seun van die stamvader; gedoop 30.8.1750 en getr. op 2.12.1798 met Maria Geertrui Beyers, weduwee van Jacobus Cordier. (G.R. II, A-O, p. 146 en V.R.V. 18 (Van Reenen), p. 34 voetn. 25). Hy was in 1778 al lid van Hillegert Muller se ‘dragonders’ wat die goewerneur Van Plettenberg as geleide in Bruintjeshoogte gaan haal het (G.M. IV, p. 42). Lichtenstein (V.R.V. 11, pp. 161 en 173) vertel van die joviale pontman en sy opgewekte verhale aan tafel by die tweede besoek saam met Paravicini di Capelli in Sept. 1804.

51 Komende van die pont moes die geselskap oor verskeie sterk bergriviertjies wat hulle in die Breederivier ontlas: Leeurivier (by Steyn); Klipperivier, waar D.G. van Reenen bo-aan die plase Reenendal en Voorrechtsvlei gehad het, geleë In de Valley aan de Keurbomen (mededeling, mnr. L.L. Tomlinson en B.R. 72, p. 31) en Poespasvalleis Rivier (waar Van Reenen ook 'n plaas gehad het, tans Hermitage, grensende aan die westekant van die grond van die Swellendamse Drosdy aan die Koornlandsrivier (Vgl. G.M. IV, p. 36.)

52 Blykbaar 'n verskrywing vir Kliprivier.

53 Akwarel ingevoeg na p. 14 van die handskrif: ‘Overvaart aan de Breede Rivier’.

54 Moontlik aldus genoem na die veelkleurige klippe in die rivierbedding (Engels: higgledy-piggledy).

55 Oor die Drosdy en sy geskiedenis: Tomlinson, t.a.p., en M.E. en A. Rothmann, Die Drostdy op Swellendam (Kaapstad, 1960).

56 Anthonij Alexander Faure (ged. 9.4.1758, oorl. op Stellenbosch, 8.1.1824), is op 6.5.1787 getr. met Catharina Cornelia Harders, dogter van ds. Remmerus Harders van Roodezand. (G.R. I, A-J, p. 227 en testament: M.O.O.C. 7/70 fol. 22). Hy was van 1789 tot 1810 die sewende landdros wat die Drosdy bewoon het en het in sy ampstyd in die Kôsa-oorlog van 1793 die Swellendamse kommando gelei (P.J. van der Merwe, p. 30 e.v.). Hy was daarna betrokke by die opstand van 1795 te Swellendam toe hy tydelik afgeset is, die Kôsa-oorlog (1799-1802) en die afbakening van die grens tussen Swellendam en Uitenhage in 1804.

[p. t.o. 14]

Genl. Jan Willem Janssens
(Goewerneur en Generaal-en-chef)

[p. t.o. 15]

Rheeboksfontein, Klein-Brakrivier
(Die woonhuis van die wed. Pieter Terblanche, Desember 1959)

[p. 15]

dochter en nichtje zeer vriendlyk ontfangen.⁵⁷ Die Gouverneur benevens myn persoon werd logement aangeboden het welk wy niet konde ontwyken aanteneemen. De ambtenaaren en voornaamste ingezeetenen kwamen hun welkomst bezoek by de Generaal brengen, zoo dat wy tot na de middagmaaltyd eene voorgenoome wandeling door het dorp moesten uitstellen.

Het dorp Zwellendam zyne naam ontleenende na de voormalige Gouverneur Zwellengrebel en zyne vrouw Van Dam,⁵⁸ legd op sestig uuren afstand van de Kaapstad in eene zeer aangename vlakte; vier à vyf jaaren geleden bevonden 'er zig behalven de kerk en de drostdye slegts vyf of zes huyzen met riete daken, welk getal nu tot ruym sestig is aangebouwd; de kerk,⁵⁹ zynde een met smaak gebouwd kruisgebouw, omgeven van een ommuurd plein, staat ongeveer te midden in de eene rey huyzen welke het dorp uytmaaken; men was juist beezig een schoon woonhuis nevens de Kerk voor de predikant te bouwen;⁶⁰ wy zette onze wandeling voort tot aan de Gouvernements bosschen welke in de kloven der bergen agter het dorp leggende reedelyk uytgestrekt zyn. Jammer is het dat deeze moye valley te verre van de hoofdplaats is gelegen om regulier de producten na derwaards optebrengen, zoo dat dezelve slegts nuttig kan weezen om voor het bestier der volkplanting een intremediair punt te hebben, en tevens een rustig aangenaam verblyf te verschaffen aan menschen, welke met de overige stervelingen weinig te doen willen hebben.

Het geene men van de gastvryheid verhaald, is voor zoo verre wy het thans kunnen beoordeelen, niet overdreven; tot nu zyn wy altyd zeer wel ontfangen, en overal vonden wy tafels met profusie aangedischt: in Europa berekend men wat men behoefd om een zeeker getal gasten na zyne omstandigheden wel te onthalen, hier niet, maar men bereid en geeft alles wat maar geefbaar toeschynd, dat tog minder kost als men by de eerste opslag meend, wyl alle de spyzen voortbrengselen van hunne eygene plaatsen zyn; by het afscheid ontfangt men op de hiervoorens beschrevene wyze een salut uit de

57 Die dogter was die enigste kind: Petronella Sophia, ged. 30.9.1787 en dus 'n dogter van 15 jaar tydens die besoek. Sy is in Julie 1808 getroud met die Nederlander Johannes Dorotheus Camijn en hertroud met Johannes Gerhardus Michau in 1826. Sy het as mev. Camijn tot haar dood op 15.12.1868 op Stellenbosch gewoon. (G.R. I, A-J, p. 227, en F.J. Wagener (met inligting van ds. H.C. Hopkins): ‘Lig op die Kaapsche Meisje in 1808 in die Grotte’, Die Burger, 20.11.1961, p. 2). Wie die niggie was, kan beswaarlik vasgestel word. Landdros Faure het verskeie broers en susters met kinders teen 1803 gehad. Volgens getuienis van Augusta de Mist in 1803 was dit 'n verfynde gesin; ‘Wy stegen daar af en verwonderden ons over de beschaafdheid en de kennis welke alle de leden van de familie van den heer Faure onderscheidde’. (De Mist (Augusta), p. 106).

58 Hendrik Swellengrebel (aan die Kaap geb. 26.9.1700, oorl. te Utrecht, Nederland, 26.12.1760). Hy is op 15.6.1727 aan die Kaap getroud met Helena Wilhelmina ten Damme. (C. Pama, Die Wapens van die ou Afrikaanse Families, Kaapstad, 1959, pp. 92-93).

59 Die kerkgebou op die terrein van die huidige is die vorige jaar (1802) opgerig en is teen die einde van 1911 gesloop; alleen een hek het oorgebly. (Vgl. P.A. Grobbelaar en L.L. Tomlinson (samestellers), Swellendam. Gedenkboek, 1943).

60 Tot Mei 1803 nog ds. J.H. von Manger (vgl. infra voetn. 465 en 562) wat toe deur ds. H.W. Ballot opgevolg is.

[p. 16]

geweeren; niet zeldzaam verzogten wy van deeze Eer verschoond te zyn dog te vergeefsch zo dat wy maar moesten zorgen spoedig welgesloten te paard te komen wilde wy de maaltyd niet door een verhaaste digestie bekopen.

Hoe gering de afstand ook is die wy pas afgelegd hebben, vereyschte onze voertuigen reeds reparatien; alles schokt op deeze rotsachtige wegen zodanig uit den andere, dat byna niets bestand is wederstand te biede; onze wagens werden dan goed voorzien, en zulks met te meerder zorge, daar ons voortaan tot doen van reparatien de gelegenheid staat te ontbreeken.