De geschiedenis van de 'Nederlandse' Antillen. Historia di Antia

[p. 34]

het goud van aruba / oro di aruba

SIMON BOLIVAR

In 1806 brak in Venezuela een opstand uit tegen de Spaanse overheersing. De opstand mislukte; de Venezolaanse vrijheidsstrijders, onder aanvoering van Miranda, werden door de Spaanse troepen teruggeslagen en weken tot 2 maal toe uit naar Aruba. In 1810 werd de strijd hervat onder aanvoering van Simón Bolívar, onder wie Venezuela in 1811 de onafhankelijkheid verwierf. De Curaçaose koopman en scheepskapitein Brión en de eveneens Curaçaose officier Piar, die zich bij Bolívar hadden aangesloten, namen als bevelvoerders deel aan de Venezolaanse onafhankelijkheidsstrijd. Aruba, dat als uitwijkbasis voor het bevrijdingsleger van Miranda had gediend, was voor de Nederlandse kolonialisten alleen van belang voor het fokken van paarden, die naar de suikereilanden Cuba en Jamaica werden geëxporteerd, tot... er in 1824 goud gevonden werd. De arme niet-blanke bevolking hoopte door goudzoeken een beter bestaan te vinden, maar de hebzucht van de kolonialisten verhinderde dat. Een slaaf, die een klomp goud van 32 pond vond, hoopte hiermee zijn vrijheid te kopen. Zijn meester ontnam het hem en verkocht het voor ƒ 17.000,-, de slaaf kreeg zijn vrijheid niet. De goudvelden werden voor de bevolking tot verboden terrein verklaard. In 1824 werd er door het gouvernement 50.000 kg. goud gevonden en naar Nederland vervoerd.

[Papiamentu]

Na aña 1806 a kuminsá un rebelion na Benesuela kontra dominashon spañó. E rebelion aki a frakasá. E luchadonan pa libertat di Benesuela, ku Miranda na kabes, a perde e guera kontra e trupanan spañó i dos biaha nan a baha bai Aruba. Na aña 1810 nan a sigui ku e lucha bou guia di Simon Bolivar i na aña 1811 Benesuela a haña su independensia. Brion, ku tabata un komersiante kurasoleño i kaptan di barku, i e ofisial kurasoleño Piar, a djoin Bolivar i a tuma parti na e lucha pa independensia benesolano komo komandante. Aruba, ku tabata un base na unda e luchadonan di e ehersito pa liberashon di Miranda tabata hui bai, tabata solamente di importansia pa e hulandesnan pa kriamentu di kabai.

E kabainan aki a wòrdu transportá pa e isalanan di suku Kuba i Hamaika, te ku na aña 1824 nan a haña oro na Aruba. E poblashon, ku tabata pober, a spera di haña un mihó manera di biba dor di rondia oro, pero kodisia di e kolonialistanan a stroba esei. Un katibu ku a haña un klòmp'i oro di 32 liber a spera di kumpra su libertat kuné, pero su doño a kit'é fo'i dje i a bend'é pa 17.000 florin. E katibu no a haña su libertat. E terenonan ku oro a wòrdu deklará komo tereno prohibí pa e poblashon. Na aña 1824 gobierno a haña 50.000 kg di oro i a transportá esaki pa Hulanda.

[p. 35]

Er kwamen troepen uit Nederland om de goudvelden te bewaken, maar de bevolking ontliep de bewaking en ging toch zoeken. Toen een patrouille in 1828 200 mensen van het verboden terrein wilde verjagen, werd deze met stenen bekogeld. De militairen schoten terug met scherp. Enkele jaren later kon iedereen voor ƒ 1,- per maand toestemming krijgen om te delven. Toen werd echter in de bovenste grondlaag nauwelijks goud meer gevonden. Het gouderts dat in de diepere harde grondlaag zat, was door de arme bevolking niet te ontginnen door gebrek aan werktuigen. In de 2de helft van de 19de eeuw kregen Engelse maatschappijen koncessies voor het ontginnen van de goudmijnen en kwamen er goudsmelterijen op Bushiribana en Balashi. Het werk in de mijnen was levensgevaarlijk. Aan een touw om een lier werd de mijnwerker met zijn emmer naar beneden gelaten. In het hellende deel van de schacht moest hij op handen en voeten kruipen, als de schacht loodrecht naar beneden liep, stapte hij met één been in de emmer, met het andere zette hij zich af tegen de muur om het draaien tegen te houden. Er gebeurden dodelijke ongelukken als de mijnwerker hierbij viel. Met houwelen, mokers en dynamiet werd het gouderts losgemaakt en in emmers naar boven gebracht. De verlichting was een kaars. In 1856 verdiende een mijnwerker hier 50 ct. per dag mee. Er was maar ongeregeld werk in de mijnen. Het goud maakte geen eind aan de armoede van de Arubaanse bevolking in de 19de eeuw.

[Papiamentu]

A bin trupanan hulandes pa kuida e terenonan ku oro, pero asina mes e poblashon a bai rondia oro. Na aña 1828, ora ku patruyanan kier a kore ku 200 hende for di e tereno prohibí, e hendenan a tiranan ku piedra. E militarnan a tira riba e hendenan. Algun aña despues tur hende por a haña un permiso pa rondia oro pagando 1 florin pa luna. Pero masha poko oro nan a haña den e parti mas ariba. E poblashon no por a saka e oro ku tabata den e parti mas hundu i duru pa falta di ko'i trabou. Den di dos mitá di siglo 19 kompanianan ingles a haña konseshon pa eksplotá e minanan di oro i di e manera a bin e fábrikanan na Bushiribana i Balashi.

E trabou den e minanan tabata hopi peligroso. Nan tabata lage e trahadó ku su hènchi baha na un kabuya. Den e parti di e bena ku no ta kore stret e trahadó mester gatia riba man ku pia. Si e bena te stret e ta hinka un pia den e hèmber i ku e otro pia e ta wanta kontra muraya pa e no drei rònt. Hopi biaha a pasa ku un trahadó a muri dor di un kaf. Ku pik, mòkel i dinamit nan tabata kibra e tera i hib'e den hèmchi ariba.

Uniko lus ku nan tabatin, tabata un bela. Na aña 1856 un trahadó ku ta traha den mina tabata gana 50 sèn pa dia. Tempu tempu tabatin trabou den e minanan. E oro no a kaba ku e probesa di e poblashon arubano den siglo 19.