De geschiedenis van de 'Nederlandse' Antillen. Historia di Antia

[p. 32]

staking van de indianen, verzet van de slaven op bonaire / welga di e indjannan i resistensia di e katibunan na boneiru

Aan het eind van de 18de eeuw was de positie van de kooplieden en reders in Nederland verzwakt. De West-Indische Compagnie ging in 1791 failliet. In 1795 werd Nederland door de Fransen bezet. Dit benutte Engeland om zich bijna alle Nederlandse koloniën toe te eigenen. Zo kwamen de Benedenwindse eilanden van 1800-1803 voor de 1ste maal en van 1807-1816 voor de 2de maal onder Engels bewind. Tijdens dit 2de bewind werd door de Engelsen het hele eiland Bonaire, n.b. inklusief de 300 slaven, aan de Amerikaan Foulke verpacht. Foulke, die eigenaar was van scheepswerven op Curaçao, roofde in enkele jaren grote hoeveelheden hout van Bonaire. Veel van de slaven, die tewerk gesteld waren bij het kappen van de bomen en het vervoer over de steile rotsen, kregen ongelukken, waardoor zij voor hun leven gebrekkig werden. De uitbuiting was groot, of dit nu onder Engels of Nederlands bewind was. Behalve de kolonialisten en de slaven waren er op Bonaire vrije negers en Indianen. Deze beide groepen moesten herediensten doen voor het gouvernement, maar op de vergoeding die ze hiervoor behoorden te krijgen werd steeds beknibbeld. Ze leefden van wat veeteelt. In 1806 kwam er echter een bepaling dat zij geen paarden en ezels en niet meer dan 25 kabrieten (geiten) mochten houden, omdat anders ‘de gouvemementsveestapel in gedrang zou komen’. De Indianen dienden hiertegen protest in en staakten de herediensten. De overheid moest tenslotte het onbeperkt houden van kabrieten toestaan.

[Papiamentu]

Na fin di siglio 18 e posishon di e komersiantenan i di e trahadónan di barku na Hulanda a bira suak. West Indische Compagnie a bai fayit na aña 1791. Na aña 1795 e fransesnan a okupá Hulanda. Inglatera a hasi uzo di esei pa hasi su mes doño di kasi tur e kolonianan hulandes. Di e manera ei Arbua, Kòrsou i Boneiru a kai bou di gobernashon di Inglatera. Pa promé biaha di aña 1800 te 1803 i pa di dos biaha di aña 1807 te 1816. Durante e di dos gobernashon e ingles nan a hür ful Boneiru, ku e tresshen katibunan, ku e merikano Foulke. Foulke, ku tabata doño di lugánan di drecha barku na Kòrsou, a roba gran kantidat di palu fo'i Boneiru den algun aña di tempu. Hopi di e katibunan, ku tabata traha den kapmento di palu i e transportashon riba e barankanan skèrpi, a haña aksidente i a keda manká pa resti nan bida.

E eksplotashon tabata grandi, si esaki tabata sosodé bou gobernashon ingles òf bou di e hulandesnan. Fuera di e kolonialistanan i e katibunan tabatin negernan liber i indjannan na Boneiru. E dos ultimo gruponan aki mester a hasi ‘herediensten’ pa gobierno, pero e pago ku nan lo mester a haña kada bes tabata bira mas poko. Nan tabata biba di kriamentu di bestia.

Sinembargo na aña 1806 a bin un reglamento ku ta bisa ku nan no mag di tin ni kabai ni buriku i no mas ku 25 kabritu, p'asina no pone e kria di bestia di gobiernu na peliger. E indjannan a protestá i a stòp di hasi ‘herediensten’. Al final gobiernu mester a permití kriamento di kabritu sin limite.

[p. 33]

In 1825 werd er een inspektie op Bonaire gehouden. Daarbij bleek, dat van de 340 gouvernementsslaven er 300 door slechte gezondheid niet in staat waren om te werken. En dat was ook geen wonder. Het werk was zwaar en ongezond, het voedsel onvoldoende en eenzijdig, de behuizing slecht. Zwangere slavinnen moesten zwaar werk doen. Men bouwde nu een ziekenhuis, maar dat was al gauw zo lek, dat het bij regen onbruikbaar was. Voor het minste of geringste werd zwaar gestraft, maar de onderdrukte bevolking wist, dat zij bij verzet op elkaar konden rekenen. Toen in 1834 de opzichter van de landstuin bij Rincon de slaven met touwslagen tot harder werken dwong, kwam de slaaf Martin met zijn schoffel op hem af en zei: ‘U moet mij niet slaan.’ Toen de opzichter Martin daarop wilde meevoeren naar de kommandeur, werd dit door de dreigende slaven verhinderd. De opzichter moest inbinden. Het jaar daarop vluchtte de slaaf Bintura. Er werden premies uitgeloofd voor wie hem aangaf, maar de slaven en vrije negers hielpen hem en hielden zijn schuilplaats geheim. De overheid was bang geworden, dat de vrije negers de slaven zouden aansporen om te vluchten. Daarom moesten de vrije negers het dorp Rincon, waar ook de slaven woonden verlaten. Maar ook de slaven die in de zoutpannen werkten, moesten weg uit Rincon. Bij de zoutpannen werd voor hen de nederzetting Terá Cora gebouwd, bestaande uit veel te lage stenen huisjes. De uren, die voordien nodig waren om van Rincon naar de zoutpannen te lopen werden nu omgezet in werktijd.

[Papiamentu]

Na aña 1825 nan a inspektá Boneiru. A resultá ku di e 340 katibunan di gobiernu 300 no tabata na kondishon pa traha dor ku nan no tabata bon di salú. I esei no ta nada straño komo ku e trabou ta pisá e sirkumstansianan di trabou insaludabel, e kuminda insufisiente i tur ora meskos i e manera di biba malu. Katibunan muhe ku ta na estado mester a hasi trabou pisá. Nan a traha un hòspital, pero e dak ta lèk asina tantu ku den tempu di yobida nan no por a uz'é.

Pa e kos di mas chikitu ku nan hasi nan ta wòrdu bon kastigá, pero e poblashon oprimí tabata sa ku den un resistensia nan por konta riba otro. Na aña 1834 ora ku e inspektor a dal e katibunan di Rincon ku kabuya pa nan traha mas duru, e katibu Martin a par'é ku su skòp i a bis'é: ‘Bo no mester dalmi.’ Ora ku e inspektor kier a hiba Martin serka e kòmander e otro katibunan a menasé. E inspektor a bai San Martin! E aña despues e katibu Bintura a hui. Esun ku duna su kuenta lo risibi un pago, pero e katibu-i e negernan liber a yud'é i a tene e luga unda e tabata skondí sekreto. Gobiernu tabatin miedu ku e negernan liber lo a apoyá e katibunan pa nan hui. Pa e mesun motibu ei e negernan liber mester a bandoná e parti di Rincon unda e katibunan tambe ta biba. Pero tambe e katibunan ku tabata traha den e saliñanan di salu mester a bandoná Rincon. Na e saliñanan nan a traha e kolonia Tera Cora pa nan, esaki ta konsisti di kasitanan di piedra ku ta demasiado abou. E oranan ku nan tabata tin mesté pa kana di Rincon pa e saliñanan a wòrdu kambiá den ora di trabou.