Vorm of vent

[p. 102]

11 Just Havelaar (1880-1930)

Terloops hebben wij de ideeën van Havelaar al een enkele maal ontmoet: indirekt via een bespreking van zijn Van Gogh-boekje door Coenen (zie p 24), direkt in zijn botsing met Groenevelt (p 75). Vooral het eerste geval was onthullend; volkomen terecht konstateert Coenen dat Havelaar zich meer voor de kunstenaar dan voor diens werk interesseert. Zo is het steeds gebleven, en Havelaar heeft het zelf nooit ontkend.

Vooropgesteld moet worden dat Havelaar zijn ideeën vooral ontwikkeld heeft aan de hand van de beeldende kunst. Maar niet alleen mag men aannemen - er zijn uitspraken genoeg die daarop wijzen - dat hij over literatuur niet anders dacht dan over schilderkunst, en over literaire kritiek niet anders dan over kunstkritiek in het algemeen¹, maar bovendien is zijn invloed op Coster van dien aard dat men bij hem vaak de ideeën aan de wortel kan vatten, die zich bij de ander in een uitgegroeid stadium voordoen.

Men vindt de basis-gedachte van Havelaar duidelijk uitgesproken in het opstel ‘De eeuw der stijlloosheid’, van 1916²: in onze eeuw is het kontakt van de kunstenaar met de tijd waarin hij leeft, verbroken. De strijd van de toekomst, en het is duidelijk dat dit geen artistieke strijd zal zijn, zal erop gericht zijn, die breuk te herstellen. ‘Zoolang [het] volk zich niet geestelijk en materieel bevrijdt, mag noch kan men een groote cultuur verwachten.³ De groeiende volksbeweging blijft het groote historische feit en dus ook de toekomstverwachting van den nieuwen tijd.’⁴ Alleen al door deze gericht-

1 Dat dit mogelijk is, bewijst op zich zelf al, hoe weinig de feiten van het werk voor hem tellen.

2 Groot Nederland, 1916, I, p 488 vlgg. Interessant is dat voor Havelaar, evenals voor de katholieken (de Franse!) de 19de eeuw de grote zondaar is.

3 Deze stelling is opvallend in strijd met de voorafgaande gedachte, dat de 19de-eeuwse Russen ‘zoo leven-omvamend’ zijn (p 505). Het punt waar zij samenkomen is: de kunstenaar moet zich (kunnen) identificeren met zijn volk, wil hij tot grote scheppingen in staat zijn.

4 t.a.p. p 513.

[p. 103]

heid op de toekomst zal Havelaars kritiek altijd iets anders (als men wil: meer) zijn dan een feitelijke beschouwing.

Uit het geciteerde blijkt sympathie voor het socialisme. Toch heeft Havelaar ook daartegen fundamentele bezwaren - een allemansvriend mag men hem niet noemen! - en wel: het socialisme is te louter ethisch. Wie van dit woord op deze plaats verbaasd opkijkt, komt zeker voor een nog grotere verrassing te staan als hij ziet dat Havelaar ‘ethisch’ gelijkstelt met ‘materialistisch’! Het spreekt vanzelf dat in díe zin Havelaar (en Coster) van strikt ethische uitgangspunten niets moet(en) hebben: ‘noodig is een wereld- en levens-conceptie, een religie, een wijsheid, die wetenschap, kunst en moraal architectonisch samenvat.’¹

Voor een kunstcriticus is het geen lichte taak om zijn bezigheden te baseren op een zo weinig gepreciseerde toekomsteis. Toen Havelaar in 1921 tegen Groenevelt schreef: ‘Mijn geheele aanleg is en was steeds meditatief; moraal-filosofisch, als U wilt’², had de lezer het recht om hierin vooral te lezen: weinig konkreet, ook waar het de maatschappelijke idealen betreft. In het boekje Het leven en de kunst van 1923 vinden wij Havelaars denkbeelden over literatuur en kritiek in een gesloten verband. Dat hij over de kunst uitgesproken anti-aristokratische opvattingen had (meer dan Coster), was te verwachten: ‘Altijd heeft een stilzwijgend verbond bestaan tusschen den kunstenaar en het volk.’³ ‘Elke kunst, elke cultureele uiting, steunt - onbedoeld en onbewust - op maatschappelijke werkelijkheden. Ik vertrouw die kunst, welke gedragen wordt door de regenereerende kracht onzer samenleving.’⁴ Waar die kracht te vinden zou zijn, wordt zelfs niet aangeduid.

Soms lijken Havelaars kunstopvattingen samen te vallen met die van de monumentalisten: ‘Na de sensatie, de idee; na de verheerlijkingen van het vlietende licht, de strenge en expressieve vorm; na de verfijningen van het stemmings- en aandoeningsleven, de zinrijke eenvoud der verbeelding; na al de raffinementen en verbizonderingen van 't individualisme, de structuur en het bouwend beginsel; na 't ontledend realisme, een samenvattende symboliek, waarin al het toevallige, fragmentarische en momenteele is opgeheven tot de sfeer der algemeenheid.’⁵ Dan weer denkt men aan De Stijl (maar men denkt bij Havelaar al gauw aan teveel dingen tegelijk): ‘[de moderne kunst in haar essentieele uitingen] verkondigt het oude en eenvoudige inzicht, dat de zintuigelijke verschijning der dingen hun wezen

1 idem p 516.

2 Het Getij, VI, 2de reeks, p 31.

3 a.w. p 76.

4 idem p 91.

5 idem p 43.

[p. 104]

niet is [...], dat de geest het wezen is en de grond, en dat de kunst dit wezen heeft uit te drukken in de vrijheid van den geest die naar de wetten van den geest luistert en die de verschijning der natuur slechts als verschijning erkent.’¹ (De naam van Plato werd door Coster waarlijk niet ijdel gebruikt!). ‘De schoonheid is het doel niet: zij is het middel; zij is de uiting’.² ‘Het doel der kunst dan is de bevestiging, de veropenbaring, de bewustwording van ons innerlijk leven’³, - let wel: ons innerlijk leven. Het gaat er dus om dat de kunstenaar uitspreekt wat in ons allen leeft.

Men ziet: het betoog sluit als een ring, ook in Havelaars eigen volgorde der argumenten (die ik namelijk in kreeftegang heb weergegeven omdat mij de samenhang daardoor duidelijker leek te worden): de kunstenaar spreekt uit wat in de samenleving (‘ons’) omgaat, slechts een ‘betere samenleving’ zal een grotere kunst voortbrengen. Dat deze stelling historisch weinig steun in de feiten vindt, betekent natuurlijk nog niet dat hij voor de toekomst geen geldigheid zou kunnen bezitten. Wat wij alleen, steeds weer, zouden willen horen is: de precisering van enig onderdeel in deze redenering. Hoe moet die samenleving zijn (dan weten wij wat er van de kunst gevraagd wordt), of: aan welke eisen moet de kunstenaar voldoen om voor die komende samenleving vruchtbaar werk te leveren? Op die laatste vraag komt wel een antwoord: ‘Noodig hebben wij [díe kunstenaars], die zuiver zijn van geest, moedig van wil, groot van hart, de geconcentreerde persoonlijkheden’⁴, maar het is een antwoord waar wij niet veel van leren.

Iets meer komen wij te weten, veel meer gaan wij in elk geval begrijpen, in de afdeling van dit boek die Over kritiek getiteld is. ‘De kritikus vertegenwoordigt de samenleving zooals deze zich tot de kunst verhoudt.’⁵ Dit is een heel aanvaardbare en bevattelijke formule. Men zou zich kunnen voorstellen dat Havelaar de criticus deze verantwoordelijke taak het beste ziet vervullen met een of ander overzichtelijk stelsel van maatstaven in de hand. De bondgenoot van Coster, paladijn van de subjektieve kritiek al tien jaar tevoren, kiest echter een tegengesteld uitgangspunt: zijn taak vervult de criticus het beste daar, waar hij het kunstwerk loslaat. In Havelaars eigen woorden: ‘Ook de kunstenaar is groot, indien hij groot is als mensch. Maar de kunstenaar zal zich, tot in de momenten van hoogste verheffing, als kunstenaar blijven uiten. Hij wordt méér kunstenaar naar gelang hij meer zich als ziener, apostel of wijze openbaart. De kritikus echter moet in laatste instantie de grenzen der kritiek doorbreken. Dààr wordt hij het

1 idem p 42-43.

2 idem p 6.

3 idem p 5.

4 idem p 45.

5 idem p 108.

[p. 105]

grootst, waar hij geen kritiek meer schrijft, waar hij de schepping of de persoonlijkheid, die hij ontleedde en weder opbouwde, loslaat, waar zijn beschouwing uit eigen kracht gaat leven en door zijn eigen geest geheel gedragen wordt, waar de kritiek opgaat in de affirmaties.’¹ Geparafraseerd: de grote criticus gebruikt het kunstwerk als aanleiding voor de ontvouwing van zijn eigen gedachten over het bestaan. Het werk dat hij beoordeelt is daarbij haast een obstakel: ‘daarom komt de kritikus, die uit eerbied voor het aesthetisch voelen zijn wezen van moralist verdrukt, boven een impressionistisch-lyrische weergave van bevindingen, niet uit: hij komt boven het werk, dat hij beoordeelt, niet uit.’²

De literaire criticus die, in theorie en praktijk, aan deze eisen trachtte te voldoen, was Havelaars wapenbroeder Dirk Coster. Wij doen de een dan ook ongetwijfeld geen onrecht aan door ter afsluiting van een bespreking van zijn opvattingen de ander aan het woord te laten: ‘Dezelfde nooit ophoudende stroom van gedachten [als bij Emerson], waarboven zich als zonneschitteringen over de golven, de begeesterend-klare parolen voortdurend verheffen, - maar ook dezelfde onbestemde alzijdigheid, wanneer men deze definities tot een systeem zou willen samenvatten. Het litteraire lot van dezen schrijver is van te voren bepaald. Klare, koele naturen zullen dezen schrijver immer afwijzen; droomende geesten, die voor hun vermoedens de wijdte behoeven [...], zullen aan de fascinatie van dezen geest nooit ontkomen.’³ Op het moment dat dit geschreven werd zullen vriend en vijand het er wel ongeveer mee eens zijn geweest.

1 idem p 106.

2 idem p 105.

3 De nieuwe Europeesche geest, p 59.