Anastasio en de schaal van Richter

[p. 219]

Bijlage I
Enkele poëtikale uitspraken van bekende dichters

Karel van de Woestijne: ‘- heeft hij [de dichter] 't baren gekend van wat hij heeft ondergaan of genoten in zijne zinnen: de mijne zullen hem begrijpen; zijn beeldengang wekt beelden in mijn hart en in 't geheugen mijner vroegere driften; ik word een beter mensch, want hij leert me nauwer in mij den pols-slag van mijn menschelijkheid te horen. - En gaat zijn sensueel onder-vinden zoo hoog, dat hij ziet en vreest een God; dat hij ontdekt met schroom, uit eigen onder-grond, eene natuur-wet; dat hij zich nader vindt bij de al-voedster Aarde en nederiger bij de al-schepper Leven; dat hij “de nieuwe Adam”, op-borrelen voelt de diepste bronnen van zijn ik-heid uit zijn eigen zijn’ (Verzameld werk IV: 627).

Roland Holst, een vrij willekeurige greep uit een ongekende hoeveelheid mogelijke citaten: ‘Het hunkeren naar een staat van leven, die met onmiddellijke zielskracht - als heil of als onheil, stralend of verduisterend - in de wereld doorbreekt, werd in de creatieve momenten ervaren als een ontembaar heimwee, naar wat eens - laten wij zeggen: in een hiervoormaals - werkelijkheid was. Die werkelijkheid bleek in zulke momenten dan nog te bestaan: de dingen in de kamer stonden beschenen in het licht van een uur, waar geen klok mee te maken had. [...]

Het verlangen om, in de meest daartoe geëigende uren, het levend verband met die werkelijkheid te verhevigen, deed mij al lang geleden bepaalde hulpmiddelen aan de hand - merendeels zintuiglijke, die voor een ander van geen belang zijn; maar twee, die in veel dat ik schreef van beslissende waarde werden: de Spiegel en het Kristal. Ik vrees, dat ik ook hier niet te ver op in kan gaan. Laat ik volstaan met dit te zeggen: in den spiegel die geen geluid meer toelaat, ziet een mens zichzelf staan in een kamer en in een stilte, die zozeer die des doods is, dat hij in het beeld van die kamer zijn eigenst leven waarneemt als een herinnering (Eigen achtergronden, Roland Holst 83: 355-356).

De ‘zintuigen van de ziel’, horen en zien, raken met de drie andere ‘in tegenspraak’, ‘zodra het leven zich naar den enen of naar den anderen

[p. 220]

kant gaat verhevigen. Want gebeurt dit naar den kant van de twee die der schoonheid zijn, dan wordt, als door een hoos, het leven door een vervoering opgenomen, waarin die anderen vergeten raken; en verhevigt het leven zich door die anderen, dan - als door een kolk - wordt hetzelfde wezen gegrepen door een genot, waarvan een diep en als voormenselijk tumult het horen en zien doet vergaan. Wil zich door die twee zinnen, die van de ziel kunnen zijn, het verlangen van het menselijk wezen naar een overzijde van den dood voltrekken?’ (Uit zelfbehoud, ‘De schoonheid en de zintuigen’, Roland Holst 83: 292-293).

Paul van Ostaijen; ‘Bij [de dichter] wordt het heimwee naar een vaderland dat uitgestrekter zou zijn dan dit der subjektieve werkelijkheid die alleen ons is gegeven, vermenigvuldigd door de kennis om de onmogelijkheid der volmaakte veruiterliking van dit subjektieve. [...] Een gedicht is nooit zo gaaf als wel een zoogdier is met eindelik definitief doorgebeten navel [sic]’.

‘Et voilà: Uit het heimwee naar een vaderland van het volmaakte weten, en uit het besef om de ijdelheid van elk menselike pogen daarheen, uit dezelfde dubbele oorzaak van verlangen en machteloosheid die wekster is van het gebed, spruit de poëzie’ (‘Gebruiksaanwijzing der lyriek’, Van Ostaijen 77: 373).

Van Ostaijen spreekt trouwens voortdurend over wat ik de ‘poëtische sensatie’ heb genoemd, misschien meer dan enige andere dichter in de Nederlandse taal.

Het beeld van herinnering aan, verlangen naar een ‘vaderland’ komt zeer frekwent voor, bij heel uiteenlopende dichters en critici. In hoofdstuk i lazen wij al hoe Du Perron spreekt van ‘een verloren wereld’, ‘een wonderland’. Heel onomwonden komen wij het ‘voorgeboortelijke’ bij Van Eyck tegen, in zijn door Marsman zo gewaardeerde Over leven en dood in de poëzie:

‘De vorm waarin iedere waarachtige vrome het als een stille diepe kern van zielsgevoel in zich draagt, die van heimwee naar het vaderland [letterlijk = Van Ostaijen!] is geen andere, kan geen andere zijn, dan die van de dichters: de droom, daar hun drift het aanschouwbare wil, van een verloren paradijs dat achter hun rug [!] aan de kim nog naglanst, soms aanschouwd als zij omzien. Verder terug reikt die droom, dóor die droom de ziel, bij anderen: naar voorgeboortelijk geluk, in de menselijke staat der ziel aan de onmiddellijke ervaring onttrokken, maar in ogenblikken van bijzondere aandacht, niet zonder smart meest, herinnerd’. Volgt een citaat uit Plato's Phaedrus, die onuitputtelijke bron.

Daarna worden enkele dichters genoemd en Baudelaire geciteerd, waar hij Poe aanhaalt: ‘C'est à la fois par la poésie et à travers la poésie, par et à

[p. 221]

travers la musique, que l'âme entrevoit les splendeurs situées derrière le tombeau; et quand un poëme exquis amène les larmes au bord des yeux, ces larmes ne sont pas la preuve d'un excès de jouissance, elles sont bien plutôt le témoignage d'une melancolie irritée, d'une postulation des nerfs, d'une nature exilée dans l'imparfait et qui voudrait s'emparer immédiatement, sur cette terre même, d'un paradis révélé’ (Van Eyck 62: 400-401).

Als ik dàt lees, zie ik dat ik in hoofdstuk i Plato niet ten onrechte noemde en dat ik bij Baudelaire wèl ten onrechte aarzelde.