Anastasio en de schaal van Richter

[p. 222]

Bijlage II
Robert Müller en Sigmund Freud

Zolang er geen expliciet bewijsmateriaal op tafel ligt, blijft invloed van Freud op een schrijver als Robert Müller hoogstens een redelijk aanvaardbare hypothese. Hoe voorzichtig men moet blijven met konklusies op grond van, zelfs de meest frappante, overeenkomsten bewijst het volgende. Ik heb de - in verschillende variaties voorkomende - vaststelling in Tropen geciteerd: ‘All dies hatte ich schon einmal erlebt’, ‘ich bin doch dagewesen’ (18). Deze wending komt vrijwel letterlijk ook bij Freud voor, in een verband dat van Brandlbergers eenmalige ervaring plotseling een algemene, repetente situatie maakt: ‘Dieses Unheimliche ist aber der Eingang zur alten Heimat des Menschenkindes, zur Örtlichkeit, in der jeder und einmal zuerst geweilt hat. “Liebe ist Heimweh”, behauptet ein Scherzwort, und wenn der Träumer von einer Örtlichkeit oder Landschaft noch im Traume denkt: Das ist mir bekannt, da war ich schon einmal, so darf die Deutung dafür das Genitale oder den Leib der Mutter einsetzen. Das Unheimliche ist also auch in diesem Falle das ehemals Heimische, Allvertraute’ (Freud 63: 75). Daar hebben wij, zou men kunnen denken, de bron van Müllers ‘Vergleich zwischen der sich aufdrängenden Natur und dem Geheimnis der Mütter’ (Tropen: 28)! Zelfs het woord ‘unheimlich’ ontmoeten wij bij hem...

Men zou het kunnen denken, als niet het beroemde essay van Freud waaruit ik citeerde, ‘Das Unheimliche’, uit 1919 (Imago V) stamde. Aan de andere kant, wie Traumdeutung gelezen heeft, in de 2de of 3de druk bijvoorbeeld (misschien Robert Müller wel), is daar in verkorte vorm dezelfde uitspraak reeds tegengekomen, al ligt de nadruk die Freud legt op de genitaliën van de moeder niet helemaal in hetzelfde vlak als Müllers herinnering aan de foetale staat. De kontekst van het citaat uit ‘Das Unheimliche’ brengt juist de latere formulering dichter bij de voorstelling van Müller. Moeten wij dan de omgekeerde konklusie trekken, en zeggen: Freud heeft Müllers treffende woordkeuze geparafraseerd en daarbij diens visie bijgesteld, en in een generaliserend verband geplaatst? Dat hij Tropen gelezen zou hebben, kan niemand verbazen die weet hoe zijn boekenkast er uitzag, maar bewijzen laat ook dit zich niet.

[p. 223]

Mogelijk is dit éen van die vele gevallen dat de wetenschapper Freud zijn ideeën ontwikkelde in een konstante dialoog met scheppende kunstenaars; maar ook kan het een geval van parallele ontwikkeling (binnen éen kulturele gemeenschap) zijn. Beide veronderstellingen vinden steun in Freuds andere uitingen; een keuze is daarom niet eens zo heel erg nodig. Ik wil dan ook niet meer uit deze overeenkomst, koïncidentie of niet, halen dan de vaststelling dat de psychoanalytische theorie een vervlechting met kreatieve beeldvorming toont die van de vraag: wat was eerst? niet zelden een kip-en-ei probleem maakt.