Beschrijvinge der stad Leyden (fragment)
(1641)–Jan Jansz. Orlers–
Auteursrechtvrij20. Den Prince van Orangien komt binnen Leyden: bedanckt vriendelicken de Magistraten, Bevelhebberen ende ghemeene Burgheren: De Armen der Stadt Leyden van die van Delft mildelijcken gespijst ende gheholpen: Den Prince de Stadt met eenich Garnisoen versien hebbende, vertreckt naer der Goude: Besluyt van de Leytsche Historie.Ga naar margenoot*De Prince van Orangen quam den vijfden October binnen Leyden, alwaer hy vande Regenten ende Burgheren met vreuchde ontfangen werde, ende wierde gelogeert ten huyse van Dirck Iacobsz van Montfoort: Hy bedanckte met alle vriendelickheyt den Gouverneur Jonckheer Ian vander Does, de Regeerders, Capiteynen ende Bevel-hebberen, ende alle de Burghers hoochelick dat sy hun soo vromelick sonder eenich Crijchsvolck, in so strengen Belegeringe ghehouden hadden, beloofde datmen hun ende | |
[pagina 542]
| |
heure Kinds-kinderen sulcx ghedencken soude, ende inder Stadt komende heeft in alles ordeninge gestelt, so inder Stads als des Crijchssaken: ende heeft tot bewaringe vande Stadt geordonneert vier Vaendelen Soldaten, te weten, drie Vaendelen Francoysen onder de Capiteynen Oultran, Durant ende Casauw tot het Vaendel vande Heere van Noortwijck, op dat zijn Vorst. Gen. sich zijne victorie die hem God getoont hadde soude te nutte maken, ende is van daer opter Goude vertrocken den 15. October. Ga naar margenoot*Alhier en dient oock niet achterghelaten om Godts wonderlicke werckinghe claerder te openbaeren, dat op den vierden Octobris den wint weder Zuytoost keerde, ende stormde soo geweldelick uyt den Noortoosten drie oft vier dagen, datmen qualick van Delft tot Leyen comen conde: alsoo dat Godt Almachtich door desen middel het water zijn Officie gedaen hebbende, weder uyt den Lande ghedreven werde, ende de Weyden wederomme in weynich daghen droogh ghemaeckt wierden. Alsoo dat alleen door dese ghetuygenisse de gantsche Wereldt moet bekennen ende uytroepen, dat God alleen de Stadt Leyden door stormen ende Water ontset ende bevrijdet heeft vande belegeringe harer Vyanden. Ga naar margenoot*Boven de voorsz ingebrochte Victualie heeft zijn Vorst. Gen. ende zijnen Raet goet gedocht nae het oude Apostolische gebruyck uyt allen Steden, den uytghehongerden verarmden in Leyden, een gemeyne handreyckinghe te doen, op dat de verarmde die in soo langhen tijt niet gewonnen en hadden, van den welcken oock alle het ghereetste verteert was mochten gheholpen worden, ende dat oock der Rijcker victualie langer mochte strecken. Tot desen eynde hebben de Gedeputeerde des anderen daeghs met wagens en schuyten eerst door de Stadt van Delft ommegegaen, ende hebben seer veel broot, boter, vleeschs kase, speck, visch ende gelt versamelt, waerdich al tsamen zijnde over de duysent Carolus guldens. Dit en heeft niet alleenlijck den armen ontset, den rijcken verlicht, ende de Stad ghespijsiget, dan heeft een grooter liefde ende vaster verknoopinge tusschen den Steden ghemaeckt. Hier dient tot een cleyn tusschen-reden gheseyt ende byghevoecht dat niet alleenlick dese Stadt Leyden, dan den gantschen Nederlandschen Crijch, eensdeels om de Vaderlandsche Liberteyt ofte Vrijheyt geschiet is: twelck oock blijckt aen sekere stucken gheschut Anno 1566. tot dien eynde vanden Vyanden der Vaderlandtscher Vryheyt ghegoten, om de Vryheyts begherende hier mede onvryheyt te geven. Nu sal den Leser weten, dat die van Leyden, die om heur Vaderlandtsche Vryheyt in soodanighen noot geweest hebben, ghelijck ghy ghehoort hebt, op desen dach Vryheyt, namelick een schoon stuck gheschut Libertas ghenoemt vanden Spangiaerts ghesoncken weder ghecreghen hebben.Ga naar margenoot* De Heere die gheve dat sy het selfde ende haer Vaderlandtsche vercreghene Vryheyt, gebruycken tot zijns Naems eere, ende langhen tijdt | |
[pagina 543]
| |
tot rust ende vrede van haere Inneghesetenen moghen bewaeren. Op den achtsten Octobris is zijn Vorst. Gen. nae de Kaghe ghetoghen, ende heeft aldaer ordeninge gestelt om de selfde plaetse te bewaren, ende te behouden soo het doenlick is, als eenen sleutel vande Haerlemsche Meyr. Den negenden op de Goudsche Sluys om daer te ordonneeren tgene nodich was, om de Schantse te stercken ende te doen behouden. Alsoo door de groote sieckte daer zijn Vorst. Gen. tot Rotterdam in ghelegen was, waer van hier vooren vermaen ghedaen is, by den Spangiaerden gheachtet wert dat den Crijgh met zijn doode lichaem ende op zijnen naeme gevoert wert, zijn tot Leyden onder Paspoorte twee Spangiaerts ghecomen van Iuliano Romero gesonden, om te besichtighen (alsoo sy hem wel kenden) oft hy noch leefde, ende dit bevonden hebbende zijn Vorst. Gen. als dan Philippum Marnixium Heere van S. Aldegonde vry uyt zijn ghevanckenisse te laten gaen, twelck sy daer naer volbracht hebben: als hy ontrent een jaer langh ghevanghen gheweest hadde Sijn V. G. heeftse aenghesproken ende ernstlick vermaent, heur Paspoort ende Brieven laten maecken, ende nae twee uyren wederom ghesonden. Ga naar margenoot*Niet langhe nae desen tijt creech Baldeus, die nae den Haghe geweken was, aldaer dagelijcks zijn groot ongeluck beclaegende, ende geen cleyn beroerte met zijnen volck hadde, want hy wert van zijnen Soldaten seer gehaet, die welcke de fame verspreydeden dat hy verstant met die van Leyden gehadt hadde, ende twee tonnen gouts ontfangen hadde, op dat hy de Stad niet beschadigen en soude. Dit met de betaelinghe van seer veel maenden die sy ten achteren waren, gaf oorsaecke dat hy by hun in alsoodanigen verachtinge ende versmaetheyt quam, dat sy hem gevanckelijck stelden, ende eenen Elect in zijn plaetse gestelt hebbende, die over hem ghebieden soude, deden hem Brieven aen den Commandeur van Castilien schrijven, dat hy hun binnen thien dagen heur betalinge soude seynden, oft waren anders van meyninge van daer te trecken, ende gelt te zoecken daer zijt verhoopten te vinden. Ga naar margenoot*De thien dagen geeyndiget zijnde, twelck was omtrent een maent nae de verlossinge van Leyden, zijnse uyt Maeslant-Sluys, Leytschen-Dam, Voorschoten, Valckenburch, ende andere plaetsen versamelt, sterck so te voet als te paerde tusschen de ses ende seven duysent Mans, soo Spangiaerts, Duytschen ende Walen, ende zijn also uyt den platten Lande van Zuyt-Hollant ghetrocken nae Haerlem ende Amsterdam, daer zy de poorte gesloten vindende, voorts nae Vtrecht toghen, daer zy hun selven verhoopten te betaelen. Aldus werde op dese wijse voor die tijdt Hollandt door de groote goetheyt des Heeren van hare vyanden verlost. Nae dat die van Leyden Godt ende zijn Vorst. Gen. gedanckt hadden (gelijck geseyt is) en hebben sy oock niet ondanckbaer geweest teghen den voorsz. Admirael Loys Boysot, dan hebben hem met een | |
[pagina 544]
| |
schoone gouden Ketene beschoncken, met een dicken gouden Penninck daer aen hanghende.Ga naar margenoot* Welcke Penningen zy oock meer andere geschoncken hebben. De Edele ende vermogende Staten des Lands van Hollant hebben den voorsz. Admirael daer na in een heerlicke Maeltijt beschoncken met een grooter Ketene van ses hondert Carolus guldens. Ga naar margenoot*Daer zijn te dier tijden vele ende verscheyden Liedekens, Dichten, Jaer-dichten, ofte Incarnatien op't Belegh deser Stede gemaeckt, waer van ick den begeerigen Leser drie vande selve hier by voegen sal: waer van de eerste gemaeckt is by mijn Oom Ian van Hout, ende de derde by zijn Vader Cornelis Meesz. van Hout, achterlatende de gene die de Heeren deser Stede hebben doen stellen over den Inganck van het Stadthuys, vermits ick de selve innegevoecht hebbe in mijn eerste Deel pagina 160. daer ick den Leser toe seynde. Lof-sang op't Ontset van Leyden.
I.
Ghy, wiens gelijck niet wesen sal,
Niet is, niet was: Ghy die het al
Van niet tot wesen hebt geschapen;
Ghy goede Harder van u Schapen
Leyden uwen naem mit recht
Tot den hoogen Hemel drecht:
Tot den Sterren moet verheffen,
Ia veel hoger overtreffen,
Als u herelicke daden,
Als u heylsame genaden.
II.
Die van u hant haer zijn geschiet:
Als sy noch onder het gebiet
Des Princen en Forsten van Orangen,
(De schric en ysing van heel Spangen)
Staende was: in welcker hart
Men de Burricht siet van vart,
Wt de Claverrijcke velden,
Die Gods hand rontsomme haer stelden
Hooch omringt van tOofsche steynen
Werck der strijtbarer Romeynen.
III.
Vhooge muyren doen gewaer
Gewerden sijn dan hem quam naer,
Tbehulp der Goddelicker machten,
Wanneer u Borgeren versmachten
Deur den honger gants verneert,
Moeloos, bloeloos uyt geteert:
Als den moet heel was verloren
Door tgebrec van tspijsbaer coren:
Als door twoeden vander pesten,
Weerloos waren uwe vesten.
IV.
Dier tijden als de tweede mael
Des Conincx van Escuriael,
Veel duysent knechten u omringen
En mit veel starcten vast bedwingen.
| |
[pagina 545]
| |
Als den Nembrot van Madril
Nam tbroot uyt u mont, en hil
Wt u drooge en dorre kaecken:
Als ghy niet dan laster spraecken
Hoorde vande Spaensche fielen,
Die u sochten te vernielen.
V.
Wat manlick is, en so bejaert
Die op zijn dgie kost gorden tswaert,
Men dreycht mit killen, hangen, branden:
En naer tschoffieren en tot schanden
Vrouwen, Maechden, Dochters teer
Sterven aen tBisschaeys geweer,
Vallen in tspits der rapieren
Van Valencen: sonder vieren
Of medogentheyt te buygen
Niet den kinderen die suygen.
VI.
Hoe menich, ach, onnosel wicht
In smoeders wambe, die tclaer licht
Noch niet gesien had, waer genomen
(Tgedencken, laes, maect ijslic schromen)
Wreedich uyt den buyck gesneen,
En verplet, of doot getreen,
Aen de want den cop geslagen
Voor tbeginsel van haer dagen.
Dese dreyging most ghy hooren
Vant onnosel bloet versmooren.
VII.
Mer siet, o wonderbaerlick dinck,
Ons God gaf mer een oogen-winck,
Zijn wraec-hand was nau opgeheven
Daer al te saem aen tschudden beven
Thart, bestolp een groote vaer
Even als de vrouwen swaer
Die den arbeyt voelen naeren,
En den weedom naeckt van baeren.
Sulc verschricken hemluy allen
En verbaestheyt heeft bevallen.
VIII.
Zy gaven hun strac opte vlucht,
Gelijck bloo honden die tgerucht
Des lichten jagers beesschen booren.
Van verre is tuytende in haer ooren,
Als het hitsich honts geblaf
Thert van thart weemoech en laf
Makende is, en dwingt langs d'open
Velden, snellic wech te loopen:
Vuyrich ellic hem so stelden
Deur te waen de vochte velden.
IX.
Zy van malcander zijn verschoyt,
Zy van den ander zijn verstroyt
Recht als de slingerende schepen
Wanneer tgehuyl van cabels, repen
Door tstuyrsch Noordelick geblas
Schielick aenbevochten was.
En om tnacht-licht aen te treffen,
Doet de vlact des Zees verheffen:
Als van d'Amphitrijt de baren
Nu den hoogen Hemel naren.
X.
En souden wy dees daden groot,
Die Leyden zijnde in sulcken noot,
Ontfing, van tGoddelick vermogen?
| |
[pagina 546]
| |
Die wy mit dick betraenden oogen
Sagen, sittende in de doot,
Die ons al hing over thoot,
Onse kinders en gesellen
Niet mit blijschap groot vertellen?
Souden wijt ons enckels neven
Niet mit vreuchd' te kennen geven?
XI.
Gewislick neen, o neen gewis
De saeck niet om te swijgen is,
Mer moet geroemt zijn tgunt die dagen
In dese Stadt onse oogen sagen
Door den honger tlijf so laf
Werden was, den moet gans af,
So ontmant, dat opter wachten
Niemant lust en hadd' te achten
Mocht de moet hem so bedelven,
Dat elc minst docht op hems selven?
XII.
Alleen de Goddelicke macht,
De waeck by daech, de waeck by nacht
Bevolen was, en heeft gehouwen:
Op hem alleen stont al tbetrouwen:
V alleen was schorm en schilt
Leyden zijne goetheyt milt
Schaer wacht, schilt-wacht, harnas, wapen,
Vesting, burrich, bedde om slapen,
Beuckelaer om af te weeren
Ende al tgeen dat conste deeren.
XIII.
O hulp des noots, o handt heylsaem
Als wy versticten in onse aem,
Ende in de twijfelicke nooden,
Tot u alleen om bystant vloden:
Baden dat u rechter handt
Wou behouden onsen standt
Als wy al mit knyen gebogen
V ons bangicheyt vertogen,
Sachmen u barmhertich neygen,
Voelden wy vast opwaerts steygen:
XIV.
Naer uwen hemel hooch tgebet,
Tgebet, ons inde mont geset
Van u o stuyrman onser tongen,
Ons hert hebt ghy beweecht, bedwongen
Om u die ons wou by staen
In die noot te roupen aen,
Ia hebt die tot u getogen:
Als de naelde die gesogen
Wert, door heymelicke treeken,
Wesende aen d'Aymant gestreeken
XV.
Barmhartich Vader twas u wil
Dat u oor ons gebet bevil,
Geenssins om dat wy in die dagen
Vernedert waren en verslagen:
Mer tscheen in u oogen schoon
Door tverdienen van u Soon,
Die aen thout des Cruys geslagen,
Voor ons heeft den vlouck gedragen:
Als ons hiel de hel verslonnen,
Heyl voor ons heel heeft gewonnen.
XVI.
Een onverganckelickenrom,
| |
[pagina 547]
| |
Van dijns naems heerlickheyt daerom
Alomme in al des werelts plecken
Int wijt en breet hem gaet uytstrecken,
Daer de Son int Oosten licht,
En ons toocht sijn lief gesicht,
Daer sijn glinsterende stralen,
Zijnde opt hoochste weder dalen:
Daer by vint de Wester oorden,
Oock int steedts behijselt Noorden.
XVII.
Wanneer Gods hant hier in dit dal
Den Trotsen lasteraer tot val
(Valdees, den val van sHeeren handen
V overquam tot uwer schanden)
Had geslagen, in die uyr
Sprong van vreuchden op u muyr,
Als een Callif inder Weyden,
En verblijde' haer met u Leyden,
Heft haer op, begint te danssen,
Iaecht den Vyant uyt sijn schanssen.
XVIII.
Wel aen ghy volcken, comt en weest
Mit ons verheucht in dese Feest
Ons straten, marcten siet ten besten.
Betreet ons Chingelen en Vesten,
Schout de hooge Kercken aen,
Daer dit wonder is gedaen,
Door de Heere der Heyrscharen,
Die den swacken can bewaren,
En verlossing gaet betoonen,
Wilt hem dies met danck beloonen.
XIX.
Alsulcke goetheyt voor gemelt,
Aen uwen kinderen vertelt,
Op dat elck tdrie-eenich wesen
Mach leeren kennen, minnen, vreesen:
Dat by elck een mach sijn gedient,
God die tgoet alleen verlient,
God de Heer van sHemels Hoven,
Leert hem vastelick gheloven,
Dat alleen van sijner machten,
Troost ter noot staet te verwachten.
Hovt en Wint.
Iaer-ghedicht.
De Heer die heeft gehoort tot LeIIden het sVChten
En de BabILoonsChe Macht Van haer doen VLVChten
Naem-dicht opte Stadt Leyden:
L ijden was in ons een overvloedich,, meer,
E er bestapte ons de doot te dier stonden,
Y selick bederf, door straffe gloedich,, seer,
D an troost want w'aten Katten, Honden,
E eckels, wortels ons van God gesonden,
N aer tlijden trooste wederspoedich,, d'Heer.
| |
[pagina 548]
| |
Naerdien dat inne de Chronijcke van Pieter Borre, in het tweede deel pagina 63. noch eenighe Jaer-gedichten gestelt zijn tot ghedachtenisse van dit wijt-vermaerde Belegh ende Ontset, so hebbe ick goet gevonden de selve alhier by te vougen: die hy seyt ghemaeckt te sijn by Cornelis Claesz. van Aecken.
AChthien VVeeCken droefLICk dIe tot LeIIden boVen Maten saten,
ReCht of dIe hadden gestaen bII Godt, en dIe Staten geLaten.
DIe Spangaerden CraChtiCH seIIden eer saL gegrepen zIIn de Maen
Dan ooCk dIe Stadt van LeIIden, door't VVater saL ontgaen.
Doen heeft Godt zIIn VVater starCkeLICk doen VLoeden,
OM dIe Stadt LeIIden door zIIn CraChtIge handt te behoeden.
Door V MaCht en geen ander, o Heere der HeersCharen Godt,
VVert LeIIden VerLost door den ECCeLentIe en BoIsot.
Den derden OCtober hIer VVeL naersteLICk op Let,
VVerde LeIIden door Godts ALMaChtige handt Ontset.
DIt getaL der Letteren seer CraChtICh, anVVIIset,
Dat LeIden den VIerden door Godts MaCht Is gespIIset.
Looft Godt In HeMeL en aerdt, en dIe daer Inne VVoont,
DIe HoLLant CraChtICh spaert ende over LeIIden zIIn genade toont.
Ende noch seecker ander Gedicht te dier tijden by een sonder naem uytgegeven, begrijpende int corte alle het gene geduyrende dese Belegeringe, zo buyten als binnen Leyden geschiet is. Anno 1574. den 27. Mey.
1. Int laeste vande Mey als elck was sonderlingen,
Deur d'ommegancksche Feest verheucht sonder getreur,
Quamen de Spaengiaerden Leyden haestich bespringen,
Met veel volcx en Soldaten, maeckten haer nest daer veur,
Daer blyschap in huys is, staet druck achter die deur.
2. Leyden haer siende omringht, vanden Spaenschen Tyrant,
Nam haer toevlucht tot Godt, is volstandich gebleven,
Maeckte met haer Burgers, met Eedt een vast verbant,
| |
[pagina 549]
| |
Voor't Vaderlant op te stellen, goet, bloet, en leven,
Goede vrienden (in noot) malkander niet begeven.
3. Leyden schier heel ontbloot, van victaly en cooren
Voor sesthien duysent monden, men in haer bevant
Aen cooren maer thien last, sulcx sy scheen gans versmooren
Deur grooten honger-noot, elck kreech een half pont: want
Armoede soeckt liste, en baert oock cloeck verstant.
4. Deur Paerden, Koe-huyden, honde-vleysch sonder broot,
En katten, darmen, raeu bloet eeten, rees die Pest,
Sulcx veel duysent Burgers verslon de felle doot,
'tScheen den Spaenschen Tyrant wou daer maecken zijn nest,
'tSchip mach wat hellen, dan 'trijst wel weer int lest.
5. Leyden vast belegen, met honger en pest prachtich,
Socht den Spaenschen Tyrant, haer te becooren pas,
Met het schijn van pardoen, welck hy haer aanboot crachtich,
Gelijck een vogelaer, 'tvogelken toesluyt ras,
Alst in't wilt noch vliecht, om te crijgen in sijn kas.
6. Leyden sonder hoop, 'tscheen gants te bederven,
Verwacht de doot, als een die knielt onder tSwaert,
Dan Godt sondt water, wint, verloste haer van sterven,
Den derden Octobris, deur Boysot cloeck vermaert,
Geluckich is de Stadt, die Godt de Heer bewaert.
7. O Welcom Admirael, o welcom 'sPrincen knechten,
Door wien Godt Almachtich ons t'saem heeft bevrijt,
Was der Burgers geroep, om 't Broodt sachmense vechten;
En int water springen, int incomen met vlijt,
Honger is een scharp Swaert, als wel uytwijst den tijt.
Boysot mette Burgers, gingen stracx inde Kerck,
| |
[pagina 550]
| |
Danckten en loofden Godt, van sijn groote weldaden,
Spraecken ten is niet ons, dan alleen (o Godt) u werck
Datter is gewracht, deur u groote genaden,
Godt wilse helpen, die belast sijn en beladen.
Ga naar margenoot*Dit is alle het gheene gunstighe Leser, ick vande strenge Belegheringe ende ongehoorde ende wonderlijcke Ontsettinghe der Stadt Leyden, hebbe weten by een te versamelen ende te beschrijven, tot ghedachtenisse van onse Naecomelinghen: waerinne ick wel ghewenst hadde in eenighe saecken ofte geschiedenissen, beter onderrecht te moghen wesen, omme die wat duydelicker te moghen verhalen: maer wat vlijdt ende naersticheyt dat ick aengeleyt hebbe omme beter ende meerder Beschrijvinge te mogen bekomen, is te vergheefs gheweest: altijdt moet ick dit den Leser te kennen gheven, dat ick vele ende verscheyden saecken, breeder ende duydelijcker verhaelt ende beschreven hebbe als Ian Frutier, de welcke nochtans in zijn Boeck Folio 33. seyt. Dit is dan cortelingh de somme van het geene, dat ick uyt den mondt van sommighen uyt zijnder Vorst. Gen. Raedt, oock uyt den Raedt der Admiraliteyt ende van den Pilote des Admiraels, mitsgaders sekere uyt der Wet van Leyden, van de strenghe Belegheringhe ende wonderbaerlicke Verlossinghe der selver Stadt hebbe ghehoort ende eensdeels ghesien, ende den Leser nae de waerheydt (soo ick meyne) hebben willen voorstellen: Biddende dat hy mijnen cleynen arbeydt danckelick wil nemen. Indien hy dan te dier tijden als de sake versch gheschiedt ende in yders memorie noch vast bewaert was, van soodanige Personen als hy noemt, niet anders en heeft weten by een te versamelen, so sal mijn den goedtgunstighen Leser seer lichtelicken ontschuldigen, dat ick nu teghenwoordich vande Ontsettinge seer naer veertich, ende nu inden Jaere 1640. 66. Jaeren geleden wesende, niet meerders nochte beters en hebbe weten op te soecken. Doch soo yemant vande oude Burgheren de welcke mede inde Belegheringhe gheweest, ende vele ende verscheyden saken ende aenslaghen hebben helpen uytrechten ende te wege brengen, yet meerders, klaerders ende beters moghen hebben, Ick bidde alle een yeghelicken dat sy mijn de selve willen mede delen op dat ick tzy dit herdruckende, ofte in een andere Tale uytgevende, het selve mach by voeghen ende alsoo metter tijt een volcomen Beschrijvinghe maecken. |
|