Kamers, kunst en competitie

Teksten en documenten uit de rederijkerstijd

[p. 79]

Competitie

[p. 81]

Landjuweel Antwerpen 1496

De kaart^aant.

Het grote, prachtige en edele landjuweel, werd gehouden te Antwerpen en georganiseerd door De Violieren, waarbij 28 rederijkerskamers bijeenkwamen, uit Brabant, Vlaanderen, Holland, Zeeland en Wallonië. De prijzen waren allemaal van zilver. De inkomst van dit landjuweel was op 19 juni 1496 zoals vermeld staat in de hierna volgende kaart, die aan alle rederijkerskamers is gestuurd.

Voorname, verstandige en buitengewoon geliefde heren, medebroeders en vrienden,

Wij bevelen ons heel hartelijk in uw liefde aan en laten u graag het volgende weten. Ons is destijds in Leuven de hoofdprijs van het landjuweel op het gebied van retorica toegekend. Deze prijs is sedertdien (vanwege de betreurenswaardige troebelen in die tijd^aant.) in ons bezit gebleven zonder dat wij hem opnieuw hebben uitgeloofd. Wij willen nu de edele kunst van retorica weer in ere herstellen en beoefenen zo goed als we kunnen. Met medeweten en toestemming van onze goedgunstige heer de aartshertog^aant. en ook van onze geëerde heren burgemeesters en schepenen van deze stad, hebben wij daarom uit liefde en tot eer van God en van onze beschermheilige Sint-Lucas^aant. het plan opgevat en uitgevoerd een feest van retorica te houden in deze stad. De inkomst over land zal beginnen op 19 juni aanstaande en de inkomst over water de volgende dag, nadat de inkomst over land afgelopen zal zijn. De deelnemers dienen zich allemaal voor het invallen van de duisternis op de markt van deze stad aan ons te vertonen. Voor dit feest willen wij graag met een bezoek vereerd worden door alle kunstliefhebbers en officieel erkende rederij-

[p. 82]

kerskamers, of gezelschappen die de naam rederijkerskamer wensen te krijgen, zowel Franstalig als Nederlandstalig. Wij schrijven u daarom met een verzoek dat voortkomt uit broederlijke vriendschap en vragen met grote hartelijkheid of u naar ons feest wilt komen en wilt bijdragen aan een goed verloop, samen met de rederijkers uit andere steden en rechtsgebieden (die we ieder afzonderlijk uitnodigen). Hierna beschrijven we de kostbare prijzen en juwelen die verdiend kunnen worden op de volgende voorwaarden en condities.

In de eerste plaats: het rederijkersgezelschap dat het beste, het begrijpelijkste en het kunstigste toneelstuk zal opvoeren waarin wordt uiteengezet wat de nuttigste en ondoorgrondelijkste gunst is die God heeft ingesteld tot redding van de mens, krijgt daarvoor de eerste prijs, die bestaat uit drie kostbare zilveren kannen met een totaal gewicht van zes Vlaamse marken.^aant. Dit op voorwaarde dat het toneelstuk voorzien is van bijbelse, allegorische en natuurlijke argumenten,^aant. nieuw is van vorm en inhoud, niet eerder is opgevoerd, het best uitgesproken wordt zonder fouten te maken, niet minder dan vijf en niet meer dan acht personages telt en niet korter is dan vijfhonderd en niet langer dan zevenhonderd regels. Bovendien mag de souffleur niet te zien zijn. Het gezelschap dat op dezelfde condities het op een na beste spel zal opvoeren, wint daarmee twee kostbare zilveren potten die drie mark wegen. Het gezelschap dat daarna het best speelt, eveneens op de manier die hiervoor beschreven is, zal een kostbare zilveren pot winnen met een gewicht van anderhalve mark. Tevens zal degene die het beste serieuze personage neerzet met de grootste rol, die het best acteert en zijn tekst het beste kent, voor zichzelf een kostbare zilveren schaal krijgen die twee ons weegt.

Het gezelschap dat voorafgaand aan het bovengenoemde serieuze spel de voortreffelijkste en best gedichte proloog van 125 tot 150 regels opvoert, waarin de stad Antwerpen geëerd

[p. 83]

wordt, wint daarmee een kostbare zilveren burcht van Antwerpen met daarop een arend, die drie ons weegt. Het gezelschap dat de een na beste serieuze proloog opvoert, wint als tweede prijs daarvoor een kostbare zilveren arend die het wapen van Antwerpen op een schild vasthoudt, en die anderhalf ons weegt.

Het gezelschap dat het voortreffelijkste en meest vererende lofdicht op de besnijdenis van Onze Heer voordraagt op de meest vaardige en aangename manier en dit bovendien foutloos doet, onvangt daarvoor de hoogste prijs, namelijk een zilveren Lucas die een beeld van Maria vervaardigt, met een gewicht van twee ons. Het moet gedicht zijn met een lengte van negen strofen inclusief de princestrofe, waarbij elke strofe vijftien regels telt, en het moet nagenoeg onberispelijk zijn. Degene die hiermee de tweede prijs behaalt, wint een zilveren os^aant. met het wapen van de schilders,^aant. wegend één ons.

Het gezelschap dat 's avonds rond acht uur het allergrappigste, vrolijkste en verrassendste esbattement zal opvoeren, waarin het publiek het meest tot lachen wordt aangezet, ontvangt daarvoor als hoofdprijs drie kostbare zilveren schalen die samen tweeënhalve mark wegen. Dit op voorwaarde dat er geen scheldpartijen, laster of schunnige taal in het stuk gebruikt worden, dat het pas geschreven is en over een nieuw onderwerp gaat, dat het nooit eerder is opgevoerd, dat het niet minder dan vierhonderd en niet meer dan vijfhonderd regels telt en dat het vrijwel foutloos is. Het gezelschap dat het op een na beste en zotste esbattement opvoert met de vorm en op de manier zoals hiervoor uiteengezet, wint als tweede prijs twee kostbare zilveren schalen, die samen tien ons wegen. Het gezelschap dat als derde eindigt en zich eveneens aan de voorschriften heeft gehouden, wint een kostbare zilveren schaal die vijf ons weegt.

Degene die het best en vermakelijkst een zot personage speelt en daarbij in het esbattement de meeste fratsen uithaalt of de gekste gezichten trekt, en die bovendien een grote rol speelt, nauwelijks fouten maakt en geen platte taal spreekt of obscene

[p. 84]

gebaren maakt, wint voor zichzelf een kostbare zilveren violierbloem van één ons.

Het gezelschap dat naar aanleiding van onze vriendschappelijke en ruimhartige uitnodiging en ons broederlijke initiatief de mooiste, indrukwekkendste en meest eervolle intocht over land maakt, wint de hoofdprijs die bestaat uit drie kostbare zilveren schalen die samen twee mark wegen. Voorwaarde is wel dat dit gezelschap met haar prins arriveert en voor de tribune paradeert, met in het gevolg het grootst denkbare gezelschap in een en hetzelfde kostuum, dat zij nooit eerder tijdens een wedstrijd hebben gedragen. Het gezelschap dat vervolgens over land arriveert op een luisterrijke manier, paraderend met haar prins op de hierboven beschreven manier, ontvangt als tweede prijs twee kostbare zilveren schalen die samen één mark wegen. Het gezelschap dat, zonder daarvoor veel kosten te maken, op de opvallendste, sierlijkste en mooiste manier over land arriveert, wint een kostbare zilveren schaal die drie ons weegt. Wel moet het hierbij gaan om één gezelschap, in een en hetzelfde kostuum zoals hierboven beschreven, dat met haar prins arriveert en voor de tribune langs paradeert op een wijze die de rederijkerskunst recht doet. Het gezelschap dat de langste afstand over land heeft afgelegd om ons te komen bezoeken en dat arriveert en paradeert op de wijze die hierboven beschreven is, ontvangt twee kostbare zilveren schalen die samen één mark wegen.

[Op vergelijkbare wijze zijn er prijzen uitgeloofd voor de kamers die over water arriveren.]

De inkomst over water vindt plaats op de dag nadat de inkomst over land voltooid is, tenzij zich een onvoorziene omstandigheid zou voordoen met betrekking tot weer, wind of water. In die gevallen houdt men de voornoemde inkomst voorzover de omstandigheden het toelaten.

Zij die stroomafwaarts komen moeten zich eerst presenteren bij de werf of de kraan en bij het boothuis aan land gaan. Zij zullen op de markt komen en voor de tribune datgene doen

[p. 85]

wat hierboven beschreven is. Zij die stroomopwaarts komen, gaan bij Sint-Jansvliet aan land en paraderen op de voornoemde wijze voor de tribune.

Als iedereen is aangekomen en zich gepresenteerd heeft voor de tribune, zowel zij die over land gekomen zijn als zij die over water gekomen zijn, dan begeven allen die gekomen zijn om een prijs te behalen zich naar de plaats waar de loting zal plaatsvinden.

Ieder gezelschap moet voorafgaand aan deze loting een afschrift aan ons overhandigen van de proloog, het spel van zinne, het lofdicht of het refrein en het esbattement in het zotte. Wie dat niet doet, mag niet meedingen naar welke prijs dan ook.

Het gezelschap dat gedurende dit broederlijke en aangename feest iedere avond trouw zorgt voor het mooiste en kostbaarste vuurwerk wint als eerste prijs drie kostbare zilveren schalen die samen anderhalve mark wegen. Het gezelschap dat zich daarna het best kwijt van zijn taak om vuurwerk te verzorgen, op de manier zoals hierboven vermeld, wint als tweede prijs twee kostbare zilveren schalen die samen een mark wegen. [...]

Van deelname zijn uitgesloten alle kamerspelers^aant. die vroeger of nu nog optreden in zaaltjes, daar verzonnen en waar gebeurde verhalen spelen en daarbij gebruikmaken van beschilderde doeken die zij ophangen. Ook zij die in dezelfde zaaltjes esbattementen hebben gespeeld tegen betaling, zijn uitgesloten wanneer zij dat hebben gedaan na het Landjuweel te Leuven in 1478 (waar de organisatoren van deze wedstrijd de eerste prijs wonnen). Op dezelfde manier zijn alle rondtrekkende dichters, liedjeszangers en dergelijke personen uitgesloten van deelname, niet uit minachting maar om alle liefhebbers en goedwillenden ruimschoots de kans te geven op aangename wijze bezig te zijn. Alleen als de genoemden sindsdien hun gedrag gebeterd zouden hebben, hadden ze mee kunnen doen.

Het gezelschap of de kamer waaraan het eerste lot toevalt,

[p. 86]

krijgt een kostbare zilveren schaal van drie ons. Het gezelschap of de kamer waaraan het laatste lot toevalt, krijgt een kostbare schaal van twee ons.

Degene die de vreemdste, amusantste en grappigste zot speelt, met de vrolijkste gezichtsuitdrukking, zonder grofheden in taal of anderszins, wint een kostbare zilveren zot van twee ons. Degene die de op een na leukste en grappigste zot speelt, krijgt een kostbare zilveren zottin van één ons.

Van alle gezelschappen die zijn opgetrommeld om tussendoor op straat te spelen, krijgt het gezelschap dat de dwaaste, geestigste en lachwekkendste schertsen maakt zonder daarbij in grofheid te vervallen, een kostbare zilveren aap van twee ons. Het gezelschap dat als een na beste op straat speelt zoals hierboven beschreven, wint een kostbare zilveren meerkat van één ons.

Tenslotte laten wij weten dat alle gezelschappen die ons lieflijke feest komen bezoeken, een kostbare zilveren rozenkrans zullen krijgen met de burcht van Antwerpen. Ook maken wij bekend dat wij, om de uitvoering van dit feest te vergemakkelijken, twee speelwagens zullen laten maken, onoverdekt en overdekt, opdat iedere deelnemer te zijner tijd daarop kan installeren wat hij nodig heeft, zonder dat wij verdere voorzieningen toezeggen. Iedereen kan zich daarop instellen en zich daarnaar gedragen.

Ter staving van dit alles hebben wij onze eerdergenoemde heren burgemeesters en schepenen van de stad verzocht om deze brief voor ons te willen voorzien van het zegel van de stad, hetgeen zij, burgemeesters en schepenen, graag hebben gedaan. Wij verzoeken u allen en ieder ander eerzaam gezelschap van retorica op dit feest te komen en het te helpen houden. Voorts verklaren wij dat onze eerdergenoemde genadige heer de aartshertog door middel van een akte, die wij hier bij hebben gevoegd, een vrijgeleide heeft verleend aan allen die op het bovengenoemde feest zullen komen. Deze vrijgeleide is geldig tijdens

[p. 87]

hun aanwezigheid hier en gedurende de terugreis. Dit alles is vermeld op het originele ondertekende afschrift, dat de bezorger van deze brief bij zich draagt en dat hij u kan tonen.

Opgemaakt op 12 maart 1496, ondertekend door de prins, de dekenen, de gezworenen en het gewone gezelschap van de Violieren in de stad Antwerpen.

Uit de Kroniek van de stad Gent en van Vlaanderen

In het jaar 1496 werd binnen de stad Antwerpen de algemene samenkomst gehouden van alle kamers van retorica van Brabant en van andere omliggende landen en steden, met de bedoeling om daar blijk te geven van eigen kunnen tijdens de intrede, door de spelen van zinne en door de antwoorden op de schriftelijk gestelde vragen die aan de kamers waren overhandigd. De kamers die er samenkwamen waren 28 in getal, waaronder drie kamers uit Gent, namelijk De Fonteine of Katharinisten, de Barbaristen en De Bodemloze Mand. Er waren mooie zilveren prijzen te winnen en als hoogste prijs drie prachtige zilveren kannen, die De Ongeleerden uit Lier wisten te winnen. Het fraaist van alles was te zien tijdens de intrede, waarbij 22 kamers over land binnenkwamen en zes over het water (waaronder De Fonteine uit Gent). Het was prachtig om te zien hoe verschillend, hoe kostbaar en hoe opvallend alle binnenkomende kamers waren uitgedost, hoe mooi in formatie zij binnentraden, en vooral hoe grappig het optreden was van alle zotten, met hun zotskap, hun gekke bekken en uitgestoken tongen terwijl ze ondertussen rondsprongen en dansten. De esbattementen en kluchten werden zeer geprezen vanwege hun dwaze, vrolijke en wonderbaarlijke verhalen en als er een hoogste prijs was uitgeloofd voor de zotten, dan zou er nog heel wat gekrakeel zijn geweest over de uitslag, want elke zot wilde de beste zijn en wilde zijn kamer tot eer zijn.

[p. 88]

Onder hen was er een die maar één oog had en die, zonder een woord te spreken of zich te verroeren, maar alleen door het volk aan te kijken, iedereen liet schudden van het lachen, zonder dat iemand nu precies kon zeggen waarom hij lachen moest.