De verraders

[p. 143]

New York City

In 1958, volgend op de totale débacle van de Nederlandse zaak in Djakarta en de exodus daar van Nederlanders, vestigde ik mij voorlopig permanent in Amerika. Gezien mijn ‘twijfelachtige politieke verleden’ bleven mijn journalistieke contacten thuis beperkt tot een vrij regelmatig schrijven voor het weekblad Vrij Nederland. Spoedig zou in de dagbladpers daar het Dagblad Zaanstreek Typhoon in Zaandam, met hoofdredacteur Cees Meijer, bijkomen. Andere bladen wensten niet meer van mijn diensten gebruik te maken.

Om verder in mijn onderhoud te voorzien ben ik in de V.S. lezingen gaan geven. In januari 1958 sloot ik een contract met het grootste en het best gereputeerde management hiervoor, W. Colston Leigh Inc. op 521 Fifth Avenue. Er bestaan in de V.S. duizenden en nog eens duizenden organisaties en clubs, die ‘deskundigen’ op ieder gebied uitnodigen om hen te komen toespreken. Dit is bepaald een lucratief bedrijf. In 1958 kreeg ik fl. 350,-- voor een speech. Thans in 1968, na een naam gevestigd te hebben, is dit bedrag opgelopen tot fl. 1.500,--.

W. Colston Leigh boekte mij dus van coast to coast. Het lag voor de hand, dat ik veel en uitgebreid over Indonesie zou spreken.

Nu heeft de hertog van Tuscanie er zich indertijd over beklaagd, dat de Venetiaanse ambassadeur in Florence het buskruit niet had uitgevonden.

‘Dat verbaast mij nauwelijk’, aldus de vorst van Venetie, ‘wij hebben wel meer domoren in onze illustere stad.’

‘Ik wil niet zeggen’, riposteerde de hertog, ‘dat wij geen ezels in Florence zouden hebben, maar wij wachten ons er voor hen te exporteren.........’

Aan deze anecdote wordt men herinnerd, bij het vervolg van het relaas over mijn Amerikaanse lezingenplan. Toen ik in de zomer van 1958 van een reis naar Nederland in de V.S. terugkeerde, werd ik door Willem Leigh, president van mijn management op diens kantoor geroepen. Zoals Amerikanen dat kunnen doen, zonder zich enige mate te generen, hing hij achterover in de stoel achter zijn gigantische bureau, met zijn benen languit er bovenop uitgestrekt. Hij wilde weten, welke mijn moeilijkheden met de Nederlandse regering waren. Nog niets vermoedend zette ik uiteen, dat ik er de voorkeur aan gaf, dat Nederland via onderhandelingen Nieuw Guinea zou evacueren, en wel nu, meteen,

[p. 144]

terwijl minister Luns en de regering er meer heil in zagen, wat later uit Irian te vertrekken, maar dan met een regen hagel in hun broek.

De aap kwam uit de mouw.

Tijdens mijn reis naar Nederland was de Nederlandse gezant in Washington, baron van Voorst tot Voorst, op visite gegaan bij mijn lezingenbureau in New York. ‘Waarom heeft u Willem Oltmans een contract gegeven’, vroeg de heer van Voorst, ‘wij hebben namelijk beter ingelichte Nederlanders om over Indonesie of Nieuw Guinea in de V.S. te spreken dan Oltmans.’

‘Als dàt zo is’, antwoordde Bill Leigh, ‘show them to me.’

De volgende bezoeker uit de lage landen aan de zee was onze ambassadeur, dr. J.H. van Roijen zelf. Hij bracht een film over de Papoea's mee, welke werd vertoond, maar zij werd afgewezen als onbruikbare propaganda. Toen de heer van Roijen zichzelf aanbood om lezingen te geven in de V.S. ging Mr. Leigh een licht op. Waarom was het Nederlandse gouvernement dringend geinteresseerd, dat Oltmans vooral geen lezingen in Amerika zou geven? W. Colston Leigh en de heer van Roijen kwamen niet tot zaken.

Na mij dit allemaal verteld te hebben, vervolgde Bill Leigh met die typische karaktertrek van de Amerikaan, die dit soort inmenging van zijn eigen regering verfoeit, ‘Ik moet je bekennen, Willem, dat ik niet in de gaten heb gehad, hoe belangrijk men jou blijkbaar vindt. Wij hebben daarom besloten je tournee dit jaar te verdubbelen!’.

Die avond nog heb ik ambassadeur van Roijen een brief geschreven. Ik bedankte hem voor zijn bemoeingen, die tot een belangrijke toename van mijn engagementen hadden geleid en verzocht hem, of hij ook in de toekomst mijn belangen als H.M.'s vertegenwoordiger even efficient zou willen blijven behartigen. Merkwaardig was, dat ik al die jaren dat de heer van Roijen in Washington en ik in New York gestationeerd waren, ik hem niet éénmaal ben tegengekomen. Ik zou mij kunnen voorstellen hoe de hertog van Tuscanie over hem geoordeeld zou hebben, wanneer dit voorval hem ter ore zou zijn gekomen. In 1961 woonde ik in Belgrado een Afro-Aziatische top conferentie bij. De heer van Voorst tot Voorst was inmiddels tot ambassadeur in Joegoslavie benoemd. Alle op dat moment in de stad verblijvende Nederlandse journalisten, Constandse, Huizinga,

[p. 145]

Brugsma, Dake, Kroon en anderen, zouden ten huize van de ambassadeur worden uitgenodigd. Het zou geen toeval zijn, dat Van Voorst deed alsof ik niet in Belgrado was.

Dr. Constandse van het Algemeen Handelsblad heeft hierover nog met hem van mening verschild, maar de ambassadeur bleef Van Voorst bleef onverbiddelijk. Oltmans niet.

Een ander voorbeeld van sabotage, welke ik om mijn inzichten inzake Nieuw Guinea en Soekarno van het ministerie van buitenlandse zaken heb ondervonden is de reis van Prinses Beatrix begin 1958 naar Curacao. Ik had mij naar Willemstad begeven om er een reportage over te schrijven. De dag dat ik aankwam werd ik ingelicht dat vanuit Den Haag niet minder dan een code telegram naar gouverneur Speekenbrink was gestuurd om te waarschuwen (notabene), dat ik van de prinses weggehouden moest worden en geen persfaciliteiten mocht ontvangen. De code officier, luitenant ter zee Hans van Lookeren Campagne werd er voor in de avond naar het paleis geroepen om de boodschap te ontcijferen en de Antilliaanse autoriteiten werden prompt gealarmeerd. Het effect is inderdaad geweest dat ik geen kans zag toegang te krijgen tot enige van de officiele ontvangsten en plechtigheden voor prinses Beatrix georganiseerd.

Ik wendde mij tot de Antilliaanse minister-president, E. Jonckheer, en deed mijn beklag over deze gang van zaken. Als gevolg van dit contact stuitte ik op een waardevolle politieke reportage, namelijk een gesprek met de ministers C.D. Kroon (de huidige minister president van de Antillen) en de minister S.W. van der Meer (Justitie). De quintessens ervan publiceerde ik op 22 februari in Vrij Nederland onder de kop VERLIEZEN WIJ HET STATUUT MET DE ANTILLEN? Het kwam er op neer, dat de Antilliaanse bewindslieden dreigden, ‘indien men in Den Haag altijd weer met één been in het verleden bleef staan’, de regering van de Antillen verplicht zou zijn de verhouding met Nederland ingrijpend te herzien. Prompt na het verschijnen van het Vrij Nederland artikel over één pagina zond de heer Drees het Antilliaanse kabinet een telegrafische uitnodiging de hangende kwestie's in Den Haag ogenblikkelijk te komen bespreken. Minister Kroon belde mij er in New York nog over op. Waar de regering naarstig had gepoogd mij in mijn werk te belemmeren, had men slechts bereikt, dat politieke kwestie's van toen, in de volle publiciteit terecht waren gekomen. Met alle positieve kanten hieraan verbonden, want het is ongetwijfeld slechts van voordeel geweest, zowel voor Den Haag

[p. 146]

als Willemstad, dat toen tengevolge van deze reportage een uitwisseling van standpunten en gedachten is gevolgd.

Intussen mengde ook de kranten op Curacao zich in de strijd. De Amigoe en de Beurs en Nieuwsberichten maakten melding van ‘persdictatuur van de Rijksvoorlichtingsdienst’ welke mij had verhinderd naar behoren en in vrijheid een verslag te maken van de reis van Beatrix.

Deze en andere incidenten en confrontaties met leden van zijn buitenlandse dienst hebben mij er tenslotte in 1962 toe gedreven minister Luns tout court met een kort geding te dreigen, om aan dit soort onzin met kracht een einde te maken.

Bovendien was de W. Colston Leigh episode uit de carrière van ambassadeur Van Roijen niet de eerste keer dat hij eraan herinnerd zou worden, dat ik mij met de Nieuw Guinea kwestie bezig hield. Nadat ik op 23 juni 1956 over Soekarno's Italiaanse reis in Elseviers Weekblad had geschreven, ontving hij een dringend telegram uit Den Haag, wie de advocaat Joe Borkin uit Washington was, die ik identificeerde als een adviseur van Soekarno en de Indonesische ambassade aan Massachusetts Avenue. Van Roijen ging snel te werk. Hij belde een plaatselijke correspondent van Time magazine op en vroeg of hij wel eens van Borkin had gehoord. ‘Dat is hetzelfde, Mr. Ambassador, als te vragen of Napoleon u iets kan vertellen over de Russische winter’.

Joe Borkin werd in die tijd in politieke kringen in de Amerikaanse hoofdstad de Lafayette van Indonesie genoemd. Tijdens de regering van Franklin D. Roosevelt bekleedde hij een top functie in het ministerie van justitie, trad als advocaat op voor enkele van de grootste Amerikaanse spoorwegmaatschappijen en hij publiceerde een aantal boeken, als ‘Television: a struggle for power’, en zijn laatste werk, ‘The corrupt judge’.

Totdat ik hem in Soekarno's onmiddellijke omgeving in Italie ontdekte, in 1956, was Borkin sedert jaren Nederland's voornaamste tegenspeler in Washington geweest. Het was Joe Borkin, bijvoorbeeld, die er in 1949 in was geslaagd enkele tientallen senatoren een petitie te laten tekenen, gericht aan president Truman, waarin de regering werd verzocht alle economische hulp aan Nederland onder auspicien van het Marshall Plan onmiddellijk stop te zetten, indien Den Haag haar politionele acties in Indie tegen de republiek van Soekarno niet zou afgelasten. De in die jaren (1945-1949) nog nauwelijks georgani-

[p. 147]

seerde Indonesische diplomatieke dienst, laat staan de toen naar de V.S. uitgezonden beginners van KEMLOE zouden nauwelijks in staat geweest zijn om temidden van het keiharde politieke bedrijf van Washington op eigen kracht een dergelijk verzoekschrift aan het Witte Huis er door te hebben kunnen krijgen.

De diensten van Borkin in dit opzicht zijn voor hen van onschatbare waarde geweest.

Wellicht meende men zelfs in Den Haag dat juist omdat de Indonesische diplomatie in de V.S. zulke opmerkelijke resultaten wist te boeken, het noodzakelijk was geworden met zwaar geschut te gaan werken in de Amerikaanse hoofdstad. In 1950 werd dan ook de heer Van Roijen tot ambassadeur benoemd.

Tijdens Soekarno's reis door West-Duitsland, in juni 1956, bijvoorbeeld, schreef ik, dat omdat Borkin onverwachts naar Washington was vertrokken, ik in de presidentiele trein van Hamburg naar Frankfurt in diens couchette kon overnachten. Maar waarom was Joe naar de V.S. gegaan? Soekarno zou zich bereid hebben verklaard zich in zijn redevoeringen in West Duitsland uit te spreken ten voordele van een hereniging van Oost met West Duitsland, wanneer daar tegenover zou staan, dat de V.S. onomwonden zouden verklaren een hereniging van Nederlands Nieuw Guinea met de rest van Indonesie voor te staan. Borkin spoedde zich naar Washington, om Richard Nixon, de toenmalige vice-president hierover te benaderen.

Tot mijn Elseviers reportage verkeerde ambassadeur van Roijen, in wiens diplomatieke territoir zich deze activiteiten afspeelde, nog altijd in onkunde over wie Borkin was.

Ik ontdekte trouwens nog een buitenlandse adviseur in Soekarno's rombongan in Italie en West Duitsland, namelijk de Engelsman Thomas W. Atkinson. Ook zijn naam heb ik bij die gelegenheid in Elseviers gezet. Hij was na de oorlog met het Britse leger als parachutist in Indonesie beland en was bij liefde op het eerste gezicht aan het land gehecht geraakt. Hij bood zijn diensten en kennis van de Engelse taal aan de republiek aan. Hij is jarenlang aan het ministerie van buitenlandse zaken verbonden geweest, maar meer nog, hij schreef in perfecte samenwerking met Soekarno zelf, diens in het buitenland te houden redevoeringen. In Italie en West-Duitsland zag ik Tom dikwijls in Soekarno's appartementen verdwijnen om onder vier ogen met de president

[p. 148]

aan diens speeches te dokteren of te schaven. Hij heeft mij toen gevraagd vooral nooit meer over hem te schrijven, omdat zijn werk voor Indonesie hem ter harte ging. Hij wilde niet in moeilijkheden komen. Dit was ook gewoon zo. Atkinson was hier toegewijd en oprecht in. Men kon zijn verzoek niet anders dan respecteren. Wanneer ik hem later in Djakarta op ministeries of in het paleis tegenkwam deed ik dan ook of ik hem niet kende en niet wist wie hij was. Tegenwoordig woont hij in Schotland en beheert er een hotel. Nu ik weet dat hij zelf een boek aan het schrijven is, meen ik hem in deze reportage niet te mogen overslaan.