Logo DBNL
Hans van Tongen en De wanhébbelyke liefde (2014)

Hans van Tongen en De wanhébbelyke liefde

(2014)–Jillis Noozeman–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

1.2 J. Noseman: Hans van Tongen, Razende-Liefdens-Eynd (1644)

1.2.1 De acteur en kluchtschrijver10

Jelis Noseman11 stamt uit een van oorsprong Brussels geslacht.12 Zijn overgrootvader, Mathijs Noseman (ook: Noteman), was een welgesteld burger. Hij is vermoedelijk na de Brusselse capitulatie voor de Spaanse troepen in 1585 naar de Paltz gevlucht, omdat hij tot het gereformeerde geloof was toegetreden. De kinderen van Mathijs groeien op in Frankenthal, destijds een bekend toevluchtsoord voor geloofsvluchtelingen. Drie van zijn zoons worden goudsmid. Eén van hen, Jean (Hans) Noseman, wordt in 1603 tot gildemeester van de goudsmeden te Frankenthal gekozen. Hans krijgt een zoon Mathijs (Mathias). Deze wordt op 2 juli 1594 in Frankenthal gedoopt.13

Op 26 oktober 1619 gaat Mathijs op 25-jarige leeftijd in ondertrouw met de 32-jarige weduwe Sijtgen Jelis.14 Uit dit huwelijk is in 1626 Jelis, de latere acteur en kluchtschrijver, geboren. Omdat Jelis een patronimium is, blijkt de toneeldichter naar de grootvader van moeders zijde te zijn genoemd. Toen Mathijs trouwde, was hij als pakker te Amsterdam werkzaam, waar hij samen met anderen een kelder als opslagplaats bezat. In 1635 is hij secretaris-hofmeester van Ridder Cornelis Pauw, een raadsheer van Frederik Hendrik.

Het leven van Jelis Noseman is dat van een toneelspeler, die nu eens aan de Amsterdamse schouwburg verbonden is, dan weer door het land trekt langs kermissen en zelfs in de Spaanse Nederlanden, in Holstein, Sleeswijk, Denemarken en Zweden aan adellijke en koninklijke hoven optreedt. Zijn contacten liggen in de toneelwereld en zijn huwelijken sluit hij met dochters van collega-toneelspelers. Van collega's aan de schouwburg leerde Noseman vooral de traditionele retorische speelstijl, van de troep vooral bijkomende toneelvaardigheden als schermen, zang en dans.

 

Jelis Noseman was van 1640 tot 1646 en van 1654 tot 1664 aan de Amsterdamse schouwburg verbonden. De eerste vermelding van zijn naam is te vinden op de speellijst van de schouwburg van 1640. In 1641 trad hij met zijn broer Jan15 op als zanger in een vierstemmige reizang16 in de Gebroeders van Vondel; voor zijn vriend Jan Baptist van Fornenbergh laste de toneeldichter zelfs een rolletje in als Joab17. Later speelt Noseman vele rollen in tragedies van Vondel.

Van toneelspelen in de schouwburg kon men niet rondkomen. Het inkomen van een gewoon toneelspeler bedroeg slechts een 150 gulden per jaar, terwijl een volwaardige arbeidskracht rond 1650 een dagloon van ongeveer 20 stuivers ontving.18 Neveninkomsten waren dus noodzakelijk. Omdat de Amsterdamse schouwburg 's zomers gesloten was, trokken de acteurs dan in groepen naar andere steden om daar met vrije voorstellingen aan voldoende inkomen te geraken. Jan Baptist van Fornenbergh (1624-1697), die naast een acteertalent over leidinggevende gaven en een commerciële instelling beschikte, verliet de Schouwburg in 1645 geheel en leidde als ‘meester’ een troep waarmee hij zelfs naar het buitenland trok. Deze rondtrekkende spelers sloten dan

vooraf een contract, waarin onder andere de duur van de samenwerking vermeld stond.

In 1645 behoort Noozeman tot de rondtrekkende compagnie van ‘Nederduitsche Commedianten ofte Nederlantse Bataviers’. Hij treedt dan namelijk als getuige op, als dit gezelschap een collectie toneelkostuums aan een Leidse kleermaker-herbergier verkoopt. Adriaan van den Bergh, Paulus Pierson en Triael Parkar behoorden tot deze compagnie. Bij hen heeft Noseman Ariana, de jonge dochter van Van den Bergh, leren kennen met wie hij later trouwde.

De eerste reisperiode van een Nederlands gezelschap naar het buitenland valt van 1645 tot 1664. Na wisselende contracten werken onder meer Fornenbergh, Noseman en Parkar van 1647 tot 1650 samen onder de naam ‘Oprechte Nederduytsche Commedianten’. Na het succes aan het Brusselse hof van Leopold Willem, aartshertog van Oostenrijk, noemen zij zich ook de ‘Aartshertogelijke comedianten’. Uit deze tijd dateert Nosemans contact met de Brusselse vakgenoot Claude de Grieck.19 De introductiebrief van de Aartshertog opent de poorten van andere hoven en helpt bij het verkrijgen van toestemming voor optredens bij stadsbesturen. In noord Duitsland (met name Hamburg) en ook aan de hoven van Kopenhagen en Stockholm blijkt een publiek voor Nederlandstalig toneel te bestaan. Het is bekend dat koning Gustaaf II Adolf (1594-1632) en zijn dochter koningin Christina van Zweden (1626-1689) de Nederlandse taal machtig waren.20 In 1647 liet zij een modern hoftheater bouwen met twaalf paar decorschermen die verschillende locaties konden aanduiden, zoals een stad, een bos, een berg, een tempel. Verder bezat het theater hemelschermen, een wolkenapparaat en een triomfwagen.

 

In 1650 trad Jelis Noozeman in het huwelijk met Ariana, de dochter van Adriaan van den Bergh. Vanaf 1655 tot haar vroege dood zes jaar later is

Ariana naast haar echtgenoot als vaste speler aan de Amsterdamse Schouwburg verbonden. Zij verdiende evenveel als de belangrijkste acteur van het gezelschap. Ariana, de eerste vrouw op het toneel, speelde buitengewoon veel rollen in tragedies en slechts enkele in blijspelen en kluchten.21 Zij heeft ook als danseres opgetreden. In het seizoen 1658/'59 speelde zij ongeveer vijftig rollen. Bovendien verzorgde zij waarschijnlijk zelf haar toneelkostuums.22 Ariana was Claertje in Nosemans populaire klucht Lichte Klaartje, waarin de toneeldichter zelf de rol van de slimme knecht Jurriaen op zich had genomen.23 Hun dochter Maria kreeg soms een kinderrolletje toebedeeld, bijvoorbeeld in Rodenburgs Carel en Cassandra.24

 

De Amsterdamse schouwburg had Noseman tot oktober 1664 contractueel aan zich verbonden om te voorkomen, dat hij de troep van concurrent Fornenbergh zou versterken, die met zijn voorstellingen veel publiek trok tijdens de jaarlijks terugkerende kermis in september. Na het verstrijken van het contract voegde Noseman, die kennelijk ook geen zin had om tijdens de verbouwing van de schouwburg in de Droogbak te spelen, zich met zijn dochtertje bij Fornenberghs reizende toneelcompagnie, die toen uit vier echtparen en de weduwnaar Noseman bestond. Dit werd de tweede reisperiode: 1664 tot 1667. Fornenbergh, Noseman en Parkar waren de ‘meesters’ van het rondtrekkende gezelschap. De reis voerde via het binnenwater naar Gent en begin 1665 overzee naar Denemarken. In augustus 1665 trekt het gezelschap van Hamburg naar Sleeswijk: het slot Gottorp. Door optredens van de compagnie in Noord Duitsland kwamen Amsterdamse toneelstukken bij de Duitse Wandertruppen op het repertoire.

In november 1665 hertrouwde Noseman te Hamburg met Johanna, de 14-jarige dochter van Fornenbergh. Dan gaat de reis weer naar Stockholm met de compagnie van Fornenbergh. In 1666 ontvangt dit gezelschap een eervol engagement: de Zweedse regering, de koninginregentes en de rijksraad nemen het voor een jaar in dienst. Het is de taak

van de toneelspelers om door middel van het opvoeren van stukken bij te dragen aan de politieke en bestuurlijke vorming van de latere Karel XI. Zij kiezen hiervoor Franse tragedies en tragikomedies die in hoge kringen spelen. In deze periode treedt Jelis - soms samen met Triael Parker - op als penningmeester van de troep zoals uit de ondertekeningen van de kwitanties blijkt.

In 1663 sticht Jan Baptist van Fornenbergh in opdracht van de Zweedse regering een openbare schouwburg. Aan de zuidzijde van het paleis wordt de vroegere leeuwenkuil, de ‘Lejonkulan’, omgebouwd tot theater voor de burgerij. Op 22 Februari 1667 is het hof vertegenwoordigd bij de openingsvoorstelling. Via Hamburg keert het gezelschap terug naar Holland.

Omdat in de Republiek in het Rampjaar 1672 de theaters werden gesloten, wat tot 1678 zou duren, begint voor het gezelschap waar Noseman toe behoorde, de derde reisperiode met optredens in Hamburg en Sleeswijk. Het is een tocht met grote tegenslagen. In 1673 sterft Triael Parker, die in Altona begraven wordt. Twee gecontracteerde spelers verlaten tussentijds de troep en maken daardoor verdere opvoeringen moeilijk, zo niet onmogelijk. Nu gebruikt Jan Baptist zijn goede relatie met Hertog Christiaan Albert en op diens bevel worden ze achterhaald en veroordeeld tot het betalen van 200 en teruggave van de geleende 40 Reichsthaler. Pas bij het aanbreken van de zomer mag het tweetal de compagnie verlaten. Dit alles tekent de sfeer in het gezelschap. De compagnie treedt vervolgens op in Kiel, Hamburg en Lübeck. Dan steekt het toneelgezelschap over naar Stockholm, waar Karel XI inmiddels aan de macht is. Voordat de vijandelijkheden tussen Zweden en de Republiek losbreken, vertrekt Fornenberghs gezelschap naar Hamburg. Hoewel het dan nog steeds verboden is om toneelvoorstellingen in de Republiek te geven, treedt de troep in Leidschendam op. Daarna verzorgt het gezelschap in de jaren 1676 en 1677 optredens in Nijmegen, de stad waar de onderhandelingen over vrede tussen Frankrijk enerzijds en de Republiek, Spanje en de Duitse keizer anderzijds plaatsvinden. De samenwerking in Nijmegen tussen Amsterdamse toneelspelers en de acteurs van de Haagse schouwburg, in 1660 door Fornenbergh gesticht25, heeft tot gevolg gehad, dat stukken uit het Haagse repertoire in Amsterdam op de planken worden gebracht.

In 1678 betrekt het gezin Noozeman met financiële steun van Fornenbergh een woning aan de prestigieuze Grote Markt te 's- Gravenhage.26 In maart 1682 treedt dochter Maria Noseman in het huwelijk met de ongeveer dertig jaar oudere Jan Baptist Fornenbergh. Zo werden Jelis en Jan Baptist elkaars schoonvader en schoonzoon. In hun leven volgden ze niet de maatschappelijke mores die ze door middel van de door hen gespeelde klucht De wanhebbelijke liefde uitdroegen. In het stuk trouwen namelijk uiteindelijk de oudere weduwnaar en de oudere weduwe met elkaar, evenals de zon van de weduwnaar endochter van de weduwe, hoewel de oudere man eerst op de jonge dochter verliefd was en de moeder een oogje had op de jonge vitale zoon.

Op 1 november 1682 overlijdt Jillis Noseman op 56-jarige leeftijd. Zijn weduwe liet zich naar het voorbeeld van haar vader opnemen als lidmaat in de Gereformeerde Kerk. Zij overlijdt in 1728.

 

Uit de zeventiende eeuw zijn een flink aantal kluchten bewaard gebleven. Een blik in de bloemlezing Van Bredero tot Langendijk27 toont dit al aan. Onder de kluchtschrijvers verdient Jelis Noseman, die naast acteur en leider van toneelgezelschappen een succesvol kluchtschrijver was, zeker eervolle vermelding. Gelukkig beschikken we nog over opvoeringsgegevens uit de administratie van de Amsterdamse schouwburg. Daaruit blijkt, dat de kluchten van Jelis Noseman uitsluitend als nastuk werden opgevoerd. Dit om de mogelijk bedrukte geest van de toeschouwer te verlichten na het zien van een ernstig toneelstuk..28 Gegevens over opvoeringen aan adellijke en koninklijke hoven ontbreken jammergenoeg, al kan archiefonderzoek in bezochte hoven en steden nog iets aan het licht brengen. Voor de optredens op kermissen ligt dit moeilijker.

Het onderstaande overzicht van Nosemans kluchten biedt naast de titels van de drukken waar mogelijk de datum van de eerste opvoering en het totaal aantal opvoeringen in de Amsterdamse schouwburg tot en met 1665.29 Hieraan zijn gegevens over bronnen en verwantschappen toegevoegd.

De klucht Hans van Tongen, Razende-Liefdens-Eynd werd in 1644 gedrukt bij Nicolaes van Ravesteyn en uitgegeven door Dirck Cornelisz Hout-haeck. In 1660 volgde een gewijzigde versie bij Jacob Lescaille onder de titel Hans van Tongen, of Kluchtige Toover-liefde. Uit het repertoire van de eerste Amsterdamse schouwburg blijkt, dat Hans van Tongen zeventien keer als naspel werd opgevoerd.

De plot van de klucht vertoont duidelijke overeenkomst met de vijfde novelle van de negende dag in Boccaccio's Decamerone. Noseman zal deze als nummer 40 uit Coornherts Vijftig lustighe historien uit 1606 gekend hebben. In het tweede gedeelte van deze inleiding belicht ik de verhouding tussen tussen deze prozabron en de klucht. Naast de geannoteerde tekst van de klucht bevat deze uitgave de geannoteerde tekst van deze bron als bijlage 2. In het derde gedeelte vergelijk ik de versie 1644 met die uit 1660.

Lichte Klaartje ging op 16 oktober 1645 in première. Deze klucht was bijzonder populair, zoals uit het aantal drukken en de vele opvoeringen blijkt: 79 in de periode van 1645 tot 1665. Hieronder bevinden zich voorstellingen voor de magistraat, de Koningin van Polen en de Prins van Oranje, de Keurvorstin en magistraten, de gezant van Spanje, de ambassadeur van Frankrijk en de Generalissimus van Zweden.

Vooral voor het eerste gedeelte van de klucht Lichte Klaartje vertoont overeenkomst met nr. 25 in Breughels Decamerone-vertaling uit 1605: De tweede 50. lustige historien ofte nieuwicheden. Dat is de tiende vertelling van de vijfde dag in de uitgaven met alle honderd novellen. Het slot van de klucht toont verwantschap met de Middeleeuwse klucht Luppyn.

Waarschijnlijk dateert de eerste druk van Lichte Klaartje, waar ons overigens geen exemplaar van bekend is, ook uit 1645. De oudst bewaard gebleven druk is de tweede uit 1650, bij ‘Dirk Kornelisz. Houthaak, Boekverkooper op de hoek van de Nieuwe-zijds Kolk’ te Amsterdam.30 De drukker Broer Jansz. Bouman legde de klucht in 1661 wederom op de pers en in 1669 verscheen de klucht bij Jacob Lescaille. De volgende herdruk verscheen in 1681 bij de Weduw van Michiel en Gijsbert de Groot.

De Beroyde Student werd op 7 augustus 1646 voor het eerst op de

Amsterdamse schouwburg gespeeld. In de periode tot 1665 volgden nog 31 opvoeringen. De uitgave werd gedrukt voor ‘Josua Rex, Boeckbinder in de Wolve-straet’ te Amsterdam. De tweede druk verscheen in 1657 bij ‘Dirck Cornelisz. Houthaeck, Boeckverkooper, opde hoeck van de Nieuwe-Zijds Kolck’, de derde in 1679 bij ‘Michiel de Groot, Boeckverkooper, woonende tusschen de twee Haerlemmersluysen, inde Grooten Bybel’.

De Bedrooge Dronkkaart, Of Dronkke-Mans Hel verscheen in 1649 bij Dirk Kornelisz. Houthaak.31 Jac. Lescaille herdrukte de klucht in 1663. In 1679 volgde nog een herdruk bij Michiel de Groot. Tussen de première op 16 januari 1648 en 1665 werd deze klucht zestien keer in de Amsterdamse schouwburg gespeeld.

Verwante intriges vinden we in de Duizend-en-één-nacht, namelijk in het verhaal van de koopman van Mozul en in het reisverhaal van Marco Polo, waarin iemand wordt wijs gemaakt, dat hij gestorven is, en die toestand gedurende enkele dagen wordt volgehouden. Dit betekent overigens niet, dat Noseman van deze werken kennis van moet hebben gehad. Wel kan hij zich hebben laten inspireren door de achtste novelle van de derde dag en de derde novelle van de negende dag uit de Decamerone. Dat zijn de nummers 18 en 45 uit Breughels vertaling van 1605. Binnen de Nederlandse kluchtcultuur werd het thema al eerder gebruikt door J. van Arp in de Singende klucht van droncke Goosen (1639) en door M. Gramsbergen in de Klucht van de levendighe doodt, of bedrooge kassier, die in 1648 in de Amsterdamse schouwburg werd opgevoerd en in het daaropvolgende jaar gedrukt.32

J. Nosemans Klucht van Krijn Onverstant, of Vrouwen Parlement is geschreven op de regel ‘Daer is geen vrouw quaet’ soo 't de man niet toelaet’. Dit is ook de spreuk waarmee deze klucht over de machtstrijd tussen man en vrouw vol ruzies en vechtpartijen besluit. De eerste opvoering viel op 3 november 1659. De klucht haalde tien opvoeringen in de periode tot 1665. De oudst bewaarde druk is van 1671 bij Jac. Lescailje. In 1680 verscheen bij Michiel de Groot een uitgave en de Erfgenamen van de Wed. Gysbert de Groot brachten het werk in 1726 nog een keer uit.

Er zijn twee kluchten die soms - ten onrechte overigens - aan Jelis zijn toegeschreven: ‘De gelukkige bedriegerij (1649) en Romboud, of de getemde snorker (1649)’.33 Zij zijn namelijk van de hand van Jellis' broer Jan. Het titelblad van de eerstgenoemde klucht vermeldt ‘De gelukkige bedriegery. Gerijmt door Jan Noozeman’. In de ‘Opdragt aan Jan Meures, Reegend van de Schouburg’, die onderschreven is met ‘Jan Noozeman’, spreekt de schrijver over dit werk als ‘deze eersteling’. Verder blijkt in het voorwerk uit de slotstrofe van het lofdicht ‘Op de Gelukkige Bedriegery’ van P. Zeeryp dat ook de Snorker van Jan is.34 Deze strofe luidt aldus.

 
Noit wierd Dianaas lof zoo heerelijk beschreven,
 
Door een gesplitste Pen, als NOOZEMAN nu doet,
 
Die ons den Snorker tot vermaak daar by doet leven:
 
Ik wensch dat dit van hem het laatst niet wezen moet.

Naast kluchten zijn onder de naam J. Noozeman enkele liederen in bundels gepubliceerd. Van de bijdragen aan Amsteldamsche Vrolikheyt (1647) en Utrechts Zang-Prieeltjen (1649) kan zowel Jan als Jelis de dichter zijn. De bijdrage aan de bundel De nieuwe Haagsche Nachtegaal (1659) is van Jelis, want Jan overleed in 1653.

1.2.2 De bron

De vijfde historie van de negende dag in Boccaccio's Decamerone vormt de basis voor Nosemans klucht. Hij gebruikte naar alle waarschijnlijkheid de vertaling door Coornhert die in 1606 verscheen. Dat is de herdruk van de Vijftigh lustige historien ofte nyeuwichheden Joannis Bocatij uit 1564. Deze

vertaling gaat terug op de Franse Decamerone-vertaling door Antoine le Maçon, waarvan uit de zestiende eeuw vele drukken bestaan. De oudste dateert van 1545.35 Bijlage 1 bevat de geannoteerde tekst van Coornherts vertaling.

Noseman heeft zijn bron bewerkt voor toneel en daarbij de inhoud op hoofdlijnen gevolgd. Het proza zette hij om in verzen van wisselende lengte met afwisselend staand en slepend gepaard rijm. Het overtuigend woordelijk overnemen van tekst doet zich niet voor.36

Personages bij Boccaccio (vertaling Coornhert) Personages bij Noseman
 
Calandrijn Hans van Tongen
Bruyn Lichthart
Buffelmacho Robbert
Nello (neef C.s vrouw) Marry Monckjes
 
Philippus (zoon eigenaar) Philippus (eigenaar)
Collette (courtisane) Haesje (echtgenote Ph.)
 
Tesse (echtgenote C.) Giertje Goris (echtgenote H.)

De vijfde historie bevat het verhaal van vier schilders die het nog niet geheel voltooide buitenhuis van een gefortuneerde Florentijn met wandschilderwerk moeten opluisteren. Calandrijn is wat ouder en naïef. De jeugdige Bruyn en zijn compaan Buffelmacho zijn belust op grappenmakerij en op vileine wijze uit op eigen voordeel. De vierde schilder is Nello, de neef van Calandrijns vrouw Tesse. Philippus, de zoon van de rijke Florentijn, ontvangt courtisanes in het deel van de villa

dat al gereed is. Als Calandrijn één van zulke dames, Collette genaamd, bij de bron op de binnenplaats ziet, is hij op
slag verliefd. Met hulp van Bruyn wil hij bereiken, dat zij ook liefde voor hem opvat. Deze ‘vriend’ gaat hem echter beetnemen. Samen met zijn compaan Buffelmacho beraamt hij een plan. Door middel van een zogenaamde ‘toverbrief’ die bij Collette een vurige liefde voor Calandrijn zal doen ontvlammen, en met hulp van deze vooraf geïnformeerde courtisane die voor het uitvoeren van het plan toestemming kreeg van Philippus, zullen Calandrijn en de courtisane in een schuur als twee smoorverliefden samenkomen. Bruyn, Buffelmacho en Philippus hebben zich dan verdekt opgesteld om niets van het schouwspel te missen.

Inmiddels heeft Nello de vrouw van Calandrijn geïnformeerd en beiden spoeden zich naar de schuur, zodat Tesse het minnende paar op heterdaad kan betrappen. Zij geeft Calandrijn een aframmeling, terwijl Collette zorgt dat ze snel wegkomt. Dan verschijnen de drie bespieders en Collette. Zij weten Tesse tot bedaren te brengen en adviseren Calandrijn naar Florence te vertrekken. Hij heeft vervolgens een eind gemaakt aan zijn romance en werd nadien onophoudelijk door zijn vrouw met verwijten overladen.

 

Noseman brengt ten opzichte van de Florentijnse historie enkele wijzigingen aan om haar voor Amsterdamse opvoering als klucht geschikt te maken. Ik noem de zes belangrijkste en schenk vervolgens aandacht aan de uitweidingen of excursen in de toneeltekst.

Van de frescoschilders speelt Nello een kleine rol. Hij moet alleen maar aan Tesse meedelen, dat haar man overspel pleegt. Die taak geeft Noseman voor een klein deel aan Robbert erbij en voor wat betreft de uitwerking aan een nieuw personage: Marry Monckjes, een oude roddelaarster. Hij wendt zich tot deze Marry en zij brengt Giertje in kennis van Hans' wangedrag. Hier vinden we verlies en winst. Bij Boccaccio is het de neef die zijn tante direkt over het overspel informeert. Dat is een waarschijnlijke en daardoor sterke verbinding in de historie. In de klucht kiest Noseman voor een omweg zodat het lijkt alsof de roddelaarster haar mond voorbij praat door het overspel te noemen. De dialoog tussen de twee vrouwen blijkt trouwens wel winst ten opzichte van de historie.

De tweede wijziging betreft de zoon Philippus en de courtisane Collette. Zij worden bij Noseman verhoogd tot de eigenaar-bewoner

Philippus en zijn echtgenote Haesje. Het jeugdig-erotische in de historie wordt daarmee omgezet in een huwelijksrelatie waarin de man zijn vrouw een ruime mate van vrijheid toestaat. Het risico dat de schilders hun opdracht zullen verliezen door Hans' gedrag ten opzichte van Haesje, is nu geloofwaardiger geworden dan de parallel in de historie.

Het derde verschil ligt op het gebied van de muzikale werking. Bij Boccaccio adviseert Bruyn aan Calandrijn liederen voor zijn geliefde te zingen onder begeleiding van een ‘guyternije’37, die verderop een ‘cleyn vyoolken’ wordt genoemd. Hij zingt en danst in de nouvelle als een uitzinnige, echter alleen voor zijn collega's. Noseman voert Hans met zijn viool echter tot onder het raam van Haesje, waar hij haar een ‘Mallebade’ (aubade, mogelijk serenade) brengt en vervolgens - ondanks zijn leeftijd - gekke bokkensprongen maakt om te bewijzen, dat hij nog rap van leden is.

In de Decamerone wordt wel de wonderbare kracht van het ‘cleyn cedulleken gheschrifts’ genoemd en verder ook de wierook en de gewijde kaars. Deze drie dingen moet Calandrijn aan Bruyn geven. Maar langs welke procedure de letters op het perkament worden geschreven en het cedulleke zijn wondere kracht krijgt, is niet uitgewerkt. Als vierde wijziging wordt bij Noseman dit fragment tot een magisch gebeuren omgetoverd, waarbij Lichthart zelfs de godin van de onderwereld oproept, vuurwerk ontsteekt en ogenschijnlijk in trans geraakt.38

De toneelbewerking Hans van Tongen is voor wat betreft de tijdsduur compacter dan de historie. Dit is de vijfde wijziging. Noseman heeft deze duur teruggebracht tot een etmaal. Hij schrapt namelijk het heen en weer lopen tussen Florence en de buitenvilla en de passages van tijdrekken en uitvreten, die we bij Boccaccio aantreffen. Hoe langer Bruyn namelijk de ontmoeting tussen Calandrijn en Collette kan uitstellen, hoe meer presenten en maaltijden Calandrijn hem en zijn companen moet aanbieden om de kans op vereniging van hem met zijn geliefde open te houden. Zo gaat het door tot de fresco's bijna klaar zijn.

De zesde wijziging betreft de plaats van handeling, gerelateerd aan maatschappelijke klasse van de personages. Boccaccio's nouvelle

speelt zich af op een buitenverblijf in aanbouw van een gefortuneerde Florentijn dat hij met schilderwerk laat opluisteren. De schilders zouden dus heel goed voor kunstschilderwerk (fresco's) kunnen zijn aangenomen. Enkele van hun namen verwijzen namelijk naar kunstenaars met dit specialisme uit de eerste helft van de veertiende eeuw.39 Nosemans klucht daarentegen is in de stad of in een dorp gesitueerd. Haesje spreekt Hans namelijk een keer vanuit haar venster toe en Giertje staat met een stoffer voor de deur van haar huis als de oude Marry aan komt lopen. Verder is een schuur plaats van handeling. Daar komen namelijk Hans en Haesje samen om te vrijen en krijgt Hans vervolgens van zijn vrouw, die binnen komt rennen, een aframmeling te verduren. In deze burgerlijke omgeving is er geen reden om in Hans Lichthart en Robbert schilders met een kunstenaarsreputatie te zien.

De zevende wijziging die Noseman aanbrengt in vergelijking met zijn bron betreft de uitweidingen of excursen. In de Florentijnse historie ontbreken deze. De Nederlandse klucht heeft er vijf. Noseman voegt ze in om maatschappelijke schildering of kritiek te uiten. We stellen ze aan de orde.

Vss. 73-85. Als Hans het aanlegt met de vrouw van de opdrachtgever, ontstaat het risico dat de schilders hun opdracht verliezen en dan is het niet eenvoudig om aan nieuw werk te komen. Daarbij becritiseert Hans de beunhazen, die zonder recht daartoe de door het gilde erkende schilders mogelijke opdrachten ontnemen. Hans zou dat wel aanpakken, als hij voorman van het schildersgilde zou zijn!

Vss. 157-180. Een voorbeeld van maatschappelijke schildering. Robbert heeft goede kennis van vrouwen. Ter verduidelijking van zijn vermogen om Marry Monckjes ertoe te bewegen Hans' vrouw over het overspel in te lichten, passeren verschillende typen vrouweninvloeden de revue. In een dialoog met Lichthart spreekt hij over vrouweninvloed op het landsbeleid. Daarentegen, vrouwenklets- en roddelpraatjes vullen de kranten. Vrouwenbekeerlust kent hij zowel in ‘de wijde groote straet’ (vs.

171), als in ‘de steeghjes en slopjes’ (vs. 172). Vrouwenliefdadigheid komt aan de orde na een typering van het ambacht van vrouwen van lichte zeden.

Vss. 240-262. De dialoog tussen Haesje en Hans onder aan haar venster bevat ook een uitweiding. Als Hans zegt, dat zijn leven door zijn liefde voor haar aan een ‘syen-draetjen’ (vs. 238) hangt, verwijst Haesje hem naar de dokter. Vervolgens dwaalt het hele gesprek af in de richting van barbiers die met een verkorte studie zich uitgeven voor dokter en zich over de ruggen van de patiënten verrijken.

Vss. 433-510. Deze uitweiding over de jeugd omvat de monoloog van Giertje (vss. 433-468) en de dialoog van Giertje en Marry (vss. 469- 510). Giertje Goris, de vrouw van Hans, heeft haar meid de laan uitgestuurd en is nu zelf met stoffer en blik in de weer. Ongelooflijk, zo slecht als die meiden je huis schoonmaken en je bedriegen en ook nog geld achteroverdrukken bij het doen van inkopen op de markt. In het gesprek met Marry Monckjes, die aan komt lopen, gaat het afgeven op de meiden die zich tegenwoordig boven hun stand kleden, lustig voort. Ook de mannen geven zich voor meer uit dan ze zijn, voegt Marry toe. Na de uitweiding brengt Marry het gesprek via de dranklust tenslotte op het overspel van Hans. Daarmee verbindt Noseman zijn maatschappelijke uitweiding met de hoofdhandeling van de klucht.

Vss. 605-628. Hoewel de mannen gewoonlijk de schuld van het overspel krijgen, wijst Philip erop, dat de vrouw soms de oorzaak ervan is. Dan volgt een uitweiding van Philip: ‘Vier dingen kunnen 't niet licht verbeuren: de Winter, een Varcken, een Boer, en een Vrou’ (vs. 611). Deze vier krijgen namelijk nergens de schuld van, omdat het bij hun aard past: koude bij de winter, smerigheid bij het varken, dronkenschap bij de boer en wangedrag bij de vrouw. En bovendien, de vrouwen kunnen zich goed schoon praten! Haesje kent echter ook wel mannen die zich als vrouwen gedragen en bij wie het schort goed zou passen. Dan geeft Philip de discussie op: ‘Wel set dat dan tegen mekaer, de mans de doeck, en de vrouwen de broeck,’(vs. 627).

 

De wijzigingen overziende, heeft Noseman de Florentijnse historie op hoofdlijnen gevolgd en deze met theatrale uitwerking van de toverijpassage op toneel gebracht. Hij bewandelt in zijn uitweidingen gemakkelijk zijpaden om maatschappelijke kritiek te uiten of gevoeligheden in de samenleving te benoemen en slaagt er in weer op de hoofdweg uit te komen.

1.2.3 De versies 1644 en 1660

1.2.3.1 Tekstveranderingen

Bij het vergelijken van de titelpagina's van de versies uit 1644 en 1660 valt meteen op, dat de ondertitels verschillen. Luidde deze oorspronkelijk Razende-Liefdens-Eynd, nu staat hiervoor in de plaats Kluchtige Toover-Liefde. Daarmee verschuift de aandacht voor de uiteindelijke afloop van overmatige erotische gedrevenheid naar het lachwekkende hocus pocus rond de hoofdfiguur om zijn beminde tot wederliefde te bewegen.

Het spreekwoord waar de klucht op is geschreven, blijft gehandhaafd, afgezien van spellingverschillen. Als aanbeveling is nu op het titelblad de zinsnede ‘Gespeelt op d'Amsteldamse Schouwburg’ toegevoegd. De versie uit 1660 heeft een andere uitgever dan die uit 1644. De herdruk is - zonder vermelding van de drukker - verschenen ‘t'Amsterdam, By Jacob Lescaille, Boekverkooper op de Middeldam, naast de Vismarkt, in 't jaar 1660’. Zijn uitgeversmerk met de tekst perseveranter siert de titelpagina.

Het tweede wat direkt in het oog springt, is het ontbreken van de naam van Robbert in de lijst van personages in de versie-1660. Nu was de rol van Robbert al zeer beperkt. Omdat dit zonder veel schade aan de loop van de handeling mogelijk was, heeft Noseman, als hij deze uitgave tenminste geautoriseerd heeft, de verzen 136-184 geschrapt. In de slotscène heeft hij andere personages Robberts tekst toebedeeld. We lopen deze twee wijzigingen even door.

In de dialoog tussen Robbert en Lichthart in de verzen 136-184 vertelt Lichthart zijn compagnon dat Haesje instemt met het plan om als ‘geliefde’ van Hans op te treden. Verder spoort hij Robbert aan om Giertje, de vrouw van Hans, naar het minnekozende paar te brengen om Hans ter plekke op overspel te laten betrappen. Robbert gaat niet zelf naar Giertje toe, maar zal deze opdracht door de oude bes Marry Monckjes laten uitvoeren. Dit toneel bevat verder een relatief losstaande uitweiding over de diverse rollen die vrouwen in de samenleving spelen, en hun invloed op verschillende terreinen.

In de slotscène van de versie uit 1660 is de tekst van Robbert verdeeld over Philip (vs. 752: ‘Kom margen vry weer, ghy hebt u ey wel om een braspenningh verkocht.’) en Haesje (vss. 755,756: ‘Hy is uytgestreecken, soo dat hy neffens hem andre leeren kan, Dat het vreemde

vrouwe vervolgen niet en past voor een getrout man.’). Daarmee besluit de versie-1660 op een krachtige manier. In de versie-1644 volgen dan nog twee verzen die door Lichthart worden gesproken, waarin hij opmerkt: ‘de vryers hebben wat vrydom, als de vrouwen selfs soo sot sijn datse ons beminnen’ en daarna spoort hij Robbert aan om met hem naar ‘'t Heerschop en de Vrou’ te gaan die hen verwachten.

 

Er zijn nog zes tekstwijzigingen van één of meer verzen in de uitgave van 1644 aangebracht die niet met het schrappen van het personage Robbert te maken hebben. We stellen ze aan de orde.

Vss. 245b-271 vervallen in de versie-1660. Hans heeft onder het raam van Haesje zijn liedje ten gehore gebracht en raakt met haar in gesprek. De inkorting betreft de uitweiding over het gedrag van barbiers die zich na een korte aanvullende studie uitgeven voor dokter en grof geld verdienen aan hun patiënten.

Vss. 313-318 vervallen in de versie-1660. Het betreft hier een tekst van Hans tot Haesje met sterke erotische toespelingen.

Vss. 575-598 vervallen in de versie-1660. In deze passage probeert Lichthart samen met Robbert en Haesje toestemming van Philip te krijgen voor het plan om Hans te bedriegen. Philip vindt het een gemene streek tegenover Hans, maar stemt uiteindelijk toe, nadat Haesje hem heeft verzekerd dat ze niets voor de overspelige voelt.

Vss. 605-628 vervallen in de versie-1660. Philip geeft aan, dat de oorzaak van overspel soms bij de vrouw ligt. Zij krijgt er echter nooit de schuld van. In de uitweiding ‘Vier dingen kunnen 't niet licht verbeuren: de Winter, een Varcken, een Boer, en een Vrou’ (vs. 611) die hierboven reeds werd behandeld, werkt Philip dit nader uit.

Vss. 639-642 worden in de versie-1660 gewijzigd. Het liedje over het cameniertje dat door de huisvrouw uitgestuurd wordt om mijnheer de advocaat te melden dat haar man van huis is, werd in de versie-1660 vervangen door het onderstaande liedje.

 
't Sou40 wel eenen grooten wagen sijn,
 
't Sou wel eenen grooten wagen sijn,
 
Daermen s'al41 op soude voeren,
 
Iongmans die den elleboogh roeren42,
 
Meysjens die geen maegt en sijn.

Onder www.liederenbank.nl werd geen melodie vermeld. Wel stond hier een verwijzing naar Bredero's Schyn-heyligh, waar in de vss. 1223-1227 een variant van dit lied te vinden is. WNT elleboog bevat onder betekenis 1 een citaat van een variant van dit lied uit Hoofts brieven deel 3, 431 [uitg. Van Vloten].43

Tussen vss. 720 en 721 van de versie uit 1644 werd in de versie- 1660 nieuwe tekst gevoegd waarin de magische kracht van het ceeltje nogmaals wordt beproefd. De situatie: Giertje heeft de overspeligen verrast en Hans stijf gescholden en hem waarschijnlijk daarbij een pak rammel gegeven. Daarop reageert Hans aldus.

 
[719
 
Nou Giertje, bedaertje, het is mijn van herten liet,
 
Dat is al even-eens, 't is wel gedocht,
 
maer de saeck is niet geschiet.]
 
Maer daer bedenck ick wat, om mijn wijf weer
 
goet te maken,
 
Sal ick haer slechts met dit betoovert ceeltjen aen raken,
 
Dan krijgtse me strax soo lief, als Haesje heeft gedaen,
 
Soo de kunst hier oock fix44 is.

Hy raeckt haer met het ceeltje aen.

 

GIERTJE

Jou schelm.

HANS

De kracht is al vergaen45.

1.2.3.2 Woordgebruik

Naast het wijzigen van passages in de tekst komt het geregeld voor dat in de versie-1660 in een vers de woordkeus blijkt te zijn veranderd. Opvallend hierbij zijn de wijzigingen die op enigerlei wijze verband houden met de christelijke, vooral katholieke godsdienstpraktijk. In de versie-1644 moppert Giertje die het huis aan het schoonmaken is: ‘Heer! Wat leyt het hier morsig’ (vs. 433a). Dit werd in de versie-1660: ‘Och! Wat leyt het hier morsich’. Ze heeft haar dienstmeid die haar had bedrogen, de deur gewezen met de woorden ‘neemtje pack En wandelt nou inde naem (vss. 441b, 442a). Hier zal met de naem bedoeld zijn de naam des Heeren. Dit werd ‘neemtje pack En wandelt nou in vrede’. En Giertjes klacht ‘Heer se was soo snoepigh” (vs. 461) werd vervlakt tot “En se was soo snoepigh’. Als Marry Monckjes het gesprek met Giertje Goris op haar man probeert te brengen, verschuift het naar een zekere Jan Floore die een keer stomdronken voor dood ter aarde viel. De omstanders ‘liepen na Heer Krelis46, wel hy quam, met sijn Lieven-heer onder de mantel’(vs. 514). In de versie-1660 liepen ze echter ‘na d'Apteeker, wel hy quam, met sijn klisteer47 onder de mantel’.

Het gedeelte vss. 643-659 bevat harde spot met christelijke gebruiken. Haesje zit te naaien en zingt daarbij een stout liedje. Vóór Hans haar met zijn magische briefje zal aanraken, wil hij nog een gebedje tot de liefde richten, opdat deze zal toestaan dat hij door middel van dit briefje zijn lust ‘ten end mach brengen’(vs. 646). Dan volgt in de gedrukte tekst de toneelaanwijzing: ‘Hy valt op zyn knien.’ Dit gaf kennelijk aanstoot en is in de druk van 1660 weggelaten. Hetzelfde geldt voor de aanwijzing ‘Hy staet op’ direkt na vers 658. In het gebed zijn ook nog enkele veranderingen aangebracht om het sacrale te verminderen. ‘O heylige liefde’ (vs. 647) werd ‘O suyker soete Liefde’; ‘opent u ooren’ (vs. 653) werd ‘leent doch uw ooren’ (een mindere duidelijk geval); ‘want het is niet ghesacreert’ (vs. 655) werd ‘want het is met vleermuysen bloedt besmeert’.

Een tweetal veranderingen in de versie-1660 heeft betrekking op kleding: ‘ey laetme jou huyckje wat op gaen hangen’(vs. 472) werd ‘ey hoe lang heb ik na jou gaen verlangen’, dientengevolge werd ‘ick selje huyck halen’(vs. 571) ook gewijzigd en wel in ‘ick sel mee gaen’. Verder:

‘een paer halve-manen aen d'ooren’ (vs. 487) van dienstmeisjes werd ‘een paer gouwe stricken aen d'ooren’.

Op de twee plaatsen in Hans' openingsmonoloog zijn wijzigingen aangebracht. Zijn ‘groenigheyt’ werd vervangen door zijn ‘liefde’(vs. 021) en ‘Terentius gheloof’(vs. 029) om ‘swagerlijcke ghemeenschap [te] gebruycken’ werd geactualiseerd tot ‘'t Quakers geloof’.

1.2.3.3 Spelling

De versie-1660 verschilt in spelling enigermate van die uit 1644. Geen van de aangetroffen wijzigingen is echter consequent doorgevoerd.

ae werd soms a of aa. jae (vs. 600) verschijnt als ja, Baeker-mat (vs. 302) als baakermat.

c werd k: Claes (vs. 191) - Klaes en Claesen (vs. 501) - Klaesen.

cch werd ch in lacchen (vs. 225) - lachen.

ch werd een keer gh: dachjen (vs. 726) - daghjen. En gh werd een keer ch: sleghts (vs. 726) - slechts.

eu werd u in keunt (vs. 294) - kunt.

gh werd aan het begin van het woord geregeld g. Het betreft vooral het prefix ghe-: ghevangen (vs. 002) - gevangen e.d.. Daarentegen is ghy (vs. 120) maar één keer gewijzigd in gy. Aan het woordeinde werd gh slechts zelden g: dingh (vs. 059) - ding, Gingh (vs. 463) - Ging e.d.. Soms gebeurde dit als er nog een buigings-e, een vervoegings-t of een meervouds-en volgde: eer-waerdighe (vs. 237) - eerwaerdige, hanght (vs. 238) - hangt, dinghen (vs. 333, 464) - dingen. Ook in het woord treffen we de omzetting gh - g aan: meughelijck (vs. 061) - meugelyk.

o werd oo: so (vs. 290, 728) - soo.

ou werd u: nou (vs. 453) - nu.

rr werd r: werrelt (vs. 341) - werelt.

Bij samenstellingen treffen we in de versie-1644 geregeld een verbindingsteken tussen de delen aan. In de versie-1660 is dit teken in veel gevallen weggehaald. Enkele voorbeelden: kack-huysen (vs. 078) - kackhuysen, snorre-pypen (vs. 127) - snorrepypen, bloet-suyper (vs. 703) - bloetsuyper e.d.. Merkwaardig is het verbindingsteken in de navolgende gevallen met twee woorden, dat in de versie-1660 eveneens is weggehaald: syen-draetjen (vs. 238) - syendraetjen, Jan-hagel (vs. 497) - Janhagel, hoere-jagen (vs. 522) - hoerejagen, doot-steecken (id.) - dootsteecken, Buyck-slooter-dyck (vs. 524) - Buyckslooter-dyck, jans-kint (vs. 557) - janskint.

De tekst van de versie-1644 bevat enkele aperte zetfouten. In de tekst die ik hier uitgeef, zijn deze geëmendeerd, vooral op grond van de tekst in de versie-1660. Ter plekke is hiervan in een noot melding gemaakt. Het betreft de volgende correcties: mee (vs. 061) heb ik vervangen door me, Ghetucht (vs. 197) door getucht, onkomt (vs. 215) door ontkomt, beschoucken (vs. 283) door beschoncken, mannesycke (vs. 645) door mannelycke, schuynje (vs. 667) door schuyntje.

Nog enkele opmerkingen betreffende het zetten.

n werd ten onrechte u in de versie-1660: nestel-knooper (vs. 348) - nestelkuoper.

y werd geregeld, maar niet systhematisch ij: schryven (vs. 360) - schrijven, smyten (529) - smijten.

De ē (met afkortingsteken) werd, doordat de versie-1660 in kleiner korpus gezet is, dikwijls omgezet in en, zoals bijvoorbeeld in backstiē (vs. 040) - backstien, uyt-schyē (vs. 087) - uyt-scheyen, lopē (vs. 211) - loopen.

Een minuskel werd één keer - en wel bij een plaatsaanduiding - een majuskel: de dam (vs. 135) - de Dam.

Twee aaneengezette woorden werden gescheiden door een spatie, zoals inde (tussen de vss.185 en 185) - in de. In de versie-1660 trof ik plattekanten aan voor platte kanten (vs. 482).

Twee door spatie gescheiden woorddelen kregen een verbindingsteken: droncke drincker (vs. 709) - droncke-drincker e.d..

Een verbindingsteken werd geregeld weggehaald in de versie- 1660. Enkele voorbeelden: op-staen (vs. 203) - opstaen, Echt-breecker (vs. 708) - Echtbreecker, op-maecker (id.) - opmaker, tucht-huys (vs. 718) - tuchthuys.

De apostrof werd soms vervangen door een verbindingsteken, soms geheel weggehaald: beed'laers (vs. 200) - bed-laers, datj'er (vs. 734) - datjer.

1.2.3.4 Besluit

Bij vergelijking van de versies uit 1644 en uit 1660 blijkt de gerichtheid van de klucht blijkens de ondertitels verschoven van Razende-Liefdens- Eynd naar Kluchtige Toover-liefde. Daarmee is de educatieve functie verzwakt en het komische wonder-spectakel versterkt. Van oorsprong werd toveren in verband gebracht met de door de duivel geïnitieerde zwarte kunsten. In Nosemans klucht is het echter voor de toeschouwer

vanaf het begin duidelijk dat het toveren door Lichthart zuiver dient om de simpele, door hartstocht bezeten Hans te bedriegen.

De aanbidding van Liefde - op zichzelf al op de rand van blasfemie - en woordgebruik dat als beledigend kon worden opgevat door met name katholieke gelovigen, werden in de versie-1660 gematigd.

Doordat Robbert uit de lijst van personages is geschrapt, konden enkele inkortingen in de tekst worden aangebracht. Ook enkele uitweidingen zijn in de versie-1660 weggelaten. De totale lengte van de klucht werd van 758 verzen teruggebracht tot 633 verzen.

De veranderingen in de spelling zijn in de versie-1660 niet consequent doorgevoerd. Duidelijke zetfouten in de versie-1644 konden vooral door vergelijking met de versie-1660 worden hersteld in de voorliggende uitgave.


Vorige Volgende