Gedichten uit het Haagsche liederhandschrift

[p. 9]

Geschiedenis der Middelhoogduitsche lyriek.

Hoofdstuk I.
De hoofsche minnezang in de 12^de eeuw beperkt tot den ridderstand.

Oostenrijksch-Beyersche Lyriek, Kürenberc-Aist.

Eene, omstreeks het midden der 12^de eeuw in Oostenrijk bestaande lyriek, waarvan de eerste sporen gevonden worden in eenige naamlooze liederen heeft men altheimisch, autochthoon genoemd, als zou ze zich vrij van elken vreemden invloed en geheel onafhankelijk ontwikkeld hebben. In deze oudste middelhoogduitsche liederen wilde men eene soort gelegenheidspoezie zien, naar aanleiding van bepaalde feiten ontstaan.

Ongetwijfeld wortelt deze Oostenrijksche lyriek in het geheel individueel streven, om persoonlijke ervaringen en gevoelens uit het liefdeleven in dichtvorm te uiten (trûtliet, wineliet), toch is ook reeds in deze naamlooze liederen, die van den ridder von Kürenberc en zijne tijdgenooten, eenige romaansche invloed niet te loochenen^32.. Deze openbaart zich in de z.g. vrouwenstrophen en in een drietal vaste, steeds weder herhaalde motieven. In de vrouwenstrophen neemt de vrouw, in verzen haar zelve in den mond gelegd, eene geheel andere plaats in dan elders, waar zij steeds wordt gesteld boven den man, wiens hoogste streven moet zijn hare liefde te erlangen. Hier echter is zij de mindere: zij ziet tot den man op als tot een hooger wezen, om wiens liefde zij smeekt, is hem onderdanig en uit droeve klachten, zoo ze van hem gescheiden is.

Veel werd over deze vrouwenstrophen geschreven, en men heeft de vraag gesteld: zijn ze werkelijk door vrouwen

32. Jeanroy, Origine, blz. 275 vgg. - id., 294; nous pensons, que la plus ancienne poésie lyrique allemande n'a rien de particulièrement original et national, et qu'il y a lieu d'effacer l'opposition entre une poésie toute autochtone (altheimisch) qui aurait fleuri sur les bords du Danube, et une école qui, venue de ceux du Rhin aurait fait pénétrer peu à peu jusqu'au coeur de l'Allemagne la lyrique étrangère; l'ancienne lyrique allemande représente à nos yeux une phase obscurcie de la lyrique française. - Reinhold Becker, der Altheimische Minnesang, blz. 40, 135 en 162, wil daarentegen de Oostenrijksche lyriek als onafhankelijk en oorspronkelijk handhaven. - Jeanroy, blz. 306, on placera l'introduction de la lyrique française et Allemagne vers 1170-'75.

[p. 10]

gedicht, of haar door de dichters, om welke reden dan ook, in den mond gelegd^33..

Het laatste is het waarschijnlijkste. Willmans heeft vermoed, dat de liederen der z.g. puellae cantantes den dichters tot voorbeeld hebben gestrekt voor hunne vrouwenstrophen - van meisjes en vrouwen, die in de romaansche landen naast de jocglars van zang en voordracht leefden en zonder schaamte en terughouding zich in hare liederen uitten.

Voorzeker is het merkwaardig, dat deze vrouwenstrophen het eerst worden aangetroffen in de Oostelijke landen aan het einde van den meest gezochten verkeersweg tusschen de Romaansche gewesten en Oostenrijk, den weg over den Brenner en langs het Inndal^34..

Drie vaste motieven, in deze liederen behandeld, zijn de scheiding der geliefden, het umbevân (d.i. de omhelzing), en de verlatenheid der vrouw^35.. Indien nu deze Oostenrijksche liederen werkelijke feiten tot grondslag hebben, derhalve gelegenheidsgedichten zijn, dan moet het toch bevreemding wekken, dat men steeds op deze motieven terugkomt en er nooit een ander behandeld werd. Ongetwijfeld zijn ook dit zeer natuurlijke toestanden, die dagelijks en in elk liefdeleven konden voorkomen, doch dat men uit zoovele andere feiten juist altijd deze voor de behandeling in dichtvorm gekozen heeft, wijst reeds op zekere invloeden, op eene bepaalde traditie: men volgde klaarblijkelijk bestaande liederen, waarin analoge onderwerpen werden behandeld^36..

Tot deze oudste lyriek behooren, behalve de reeds vermelde naamlooze liederen^37., die van den ridder van Kürenberc (± 1170)^1)38. en eenige andere Oostenrijksch-Beiersche dichters als Sevelingen, Regensburc, Rietenburc en Aist. Met Meinloh von Sevelingen (Söflingen bij Ulm), bij wien het eerst van senelîchiu swaere en trûren gehoord wordt, begint ‘der Poetische Kultus des Kumber’ (Becker). Meinloh beroemt zich guot frowen trût²⁾ te zijn en vertoont zich derhalve als den eersten vrouwenridder, die zich, volgens den eisch van het hoofsche leven, geheel aan den dienst van liefde en schoonheid wijdt. Merkwaardig zijn

33. Willmans, Leben und Werke Walthers von der Vogelweide, blz. 27. Kein Rest unseres Altertums hat eine verhältnismässig so umfangreiche Litteratur hervorgerufen als diese wenigen Strophen; kaum ein anderer Gegenstand had grössere Kontroversen veranlasst. - Scherer, ZfdA. 17, 561-581, erklärt diese Männer für unfähig die Frauenempfindung nach zu fühlen, sich in die Seele der Frauen zu versenken und die Regungen ihres Herzens zu belauschen; - Paul PBb. 2, 406-418 (Willmans Leben, 28): Der Dichter stellt die Frauen und Mädchen so dar, wie er sie wünscht - der dichtende Mann leiht dem Weibe die Empfindung, die er an ihm sucht: so hingebend, so liebend wünscht er sie sich. Cf. ibidem blz. 164. - In Kürenbercs liederen heeft men ook willen zien: reste einer weit verbreiteten volkstümlichen Sangeskunst; - für einen solchen Reichtum des Gesanges und poetischer Begabung in so früher Zeit, für einen solchen Zahl Dichter und Dichterinnen ist hier nimmer Raum (Willmanns Leben, 28). - (Zie voor de polemiek over dit punt Jeanroy, blz. 284, noot 2).

34. Willmans Leben, II, noot 23. - Bij Diez worden nu en dan dergelijke vrouwen vermeld, Guillelma Monja, gehuwd met den trobaire Gaucelm Faidit, door haar op zijne zwerftochten vergezeld. Diez, L.u.W., 361. - ibidem, blz. 386, Raimon de Miraval, gehuwd met eene dichteres Gaudairenca. Ook Beatrix de Dia, eene adellijke dichteres, die voorkomt in betrekking tot den trobaire Ramraut d'Orange, schreef liederen, die den geest der vrouwenstrophen ademen. Diez, L.u.W., 647. - Ook in het Fransch vindt men sporen van dergelijke chansons de femme (Jeanroy, 292 en 293), terwijl de namen van drie dichteressen zijn overgeleverd (ibidem. bl. 96, noot). - Jeanroy komt tot de conclusie (blz. 299): à la fin du XII^e sièele la chanson de femme avait déjà eu le temps de devenir un genre défini, cultivé des poètes de profession, qui non seulement a pu influer; mais a certainement influé sur la lyrique allemande. Nous sommes convaincus, qu'en Allemagne comme en France les pièces en question, si elles ont eu pour modèles des oeuvres vraiment composées par des femmes, l'ont été par des hommes du métier. Il nous semble donc très naturel de voir, dans les Frauenlieder non l'expression sincère d'un amour féminin réellement ressenti mais le développement, l'exploitation d'un thème traditionnel, qui existait aussi en pays roman. (Over de spielwîp in Duitschland zie Weinhold, Deutsche Frauen in Mittelalter, I, 158. II, 138, 143).

35. Jeanroy, Origine, blz. 278.

36. Jeanroy, blz. 280, il ne nous semble done pas, que la vie réelle des poètes ait eu rien de commun avec leur vie poétique.

37. Scherer, D. Studien II, 437 (Sitzungsber. K. Academie von Wissenschaften. Wien. Phil. Hist. Kl. Band LXXVII).

1) Wiens naam men uit M.F. 8. 3 heeft afgeleid, noot 38.

38. Der Kürnberg ist ein waldgebirge, eine stunde westlich von Linz, das auf einer seiner Spitzen noch jetzt Burgtrümmern trägt. Minnesangs Frühling, 230.

2) M.F. 14. 19.

[p. 11]

Sevelingen's maximen, waarin zich de eerste sporen vertoonen eener didaxis, die in de gnomiek der fahrenden wortelt^39..

Onder deze eerste lyrici vindt men ook der burcgrave von Regensburc, waarschijnlijk Frederik (1176-'81), en zijn jongere broeder^40. der burcgrave von Rietenburc, bij wien men navolging heeft gevonden van een door Folquet de Marseille gedicht lied^41.. Onloochenbaar is romaansche invloed in de liederen van Dietmar von Aist, evenals Kürenberc een Oostenrijker, wiens werkzaamheid valt in de jaren 1180 ± 1200^42.. Men heeft de gedichten, die op zijn' naam zijn overgeleverd, tot twee liederboeken terug willen brengen, wier inhoud zeer verschillend moet geweest zijn en derhalve op onderscheidene perioden in des dichters kunstontwikkeling wijzen^43.. Merkwaardig is ook Aist's tageliet, het oudste mhd. dat bekend is^44..

Over Hergêr en Spervogel, die chronologisch bij deze eerste lyrici behooren, zie blz. 34.

39. Scherer, D. Stud. II, 456 en 460. Meinloh reflectirt.

40. Scherer, t.a. p. 510.

41. Scherer, t.a. p. 468 vgg., Folquet's gedichten (Diez, 1180-'95) schijnen derhalve snel verspreid te zijn geweest. Rietenburc's strophe werd weder nagevolgd door Hiltbolt von Swanegou. (MSH. 1, 281).

42. Willmans Leben. blz. 31.

43. Jeanroy, blz. 280 vgg. Scherer, t.a. p. 473 en 494. Willmans Leben, 31; Wackernagel, Altfr. L. u. L., 202; Becker, der Altheimische Minnesang, blz. 77, denkt aan een Sammelhandschrift.
De volgorde, waarin de gedichten in de HSS zijn overgeleverd, zal in de meeste gevallen wel die zijn, waarin ze stonden in de liederboeken der dichters, - hierin naar alle waarschijnlijkheid chronologisch bijgeschreven en door hen tot practisch gebruik ingericht -, die den grondslag der groote bestaande verzamelhandschriften gevormd hebben. Toch staan de gedichten der eerste lyrici, volgens Scherer, verward dooreen, en tracht hij met groote scherpzinnigheid de liedercycli chronologisch te herstellen; hij zoekt te ontdekken, welk redelijk verband tusschen de verschillende strophen bestaan kan en moet alzoo meer dan eens in de volgorde der HSS verandering brengen, waarbij enkele gedichten als onecht uitvallen. Hoe aannemelijk en scherpzinnig Scherer's verklaringen ook vaak zijn, toch kan men niet meer dan een zekeren graad van waarschijnlijkheid bereiken bij dergelijke bepalingen. - Voor Sevelingen zie Scherer, t.a. p. 453, voor Regensburc, t.a. p. 465, Rietenburc, 467 en D. Stud. I, 338; - voor Hûsen worden drie liederboeken aangenomen: Müllenhof, ZfdA. 14, 133-143; Scherer, 477. Veldeke's liederen rangschikt Scherer niet alleen (blz. 406), maar herstelt zelfs den vorm van het Liederboek en geeft het aantal verzen aan, dat op ieder blad kan gestaan hebben. Daarna bewijst hij, hoe de verkeerde volgorde, nu in de HSS aanwezig, kan ontstaan zijn, toen de inhoud van het Liederboek in een HS. werd opgenomen. Voor Reinmar beproeft Reinhold Becker (blz. 106) hetzelfde, voor Walther zie Willmans Leben, 264; voor Zweter zie Roethe, blz. 111; voor Hadloup, zie Schleicher, blz. 23 en 40, enz.

44. Jeanroy, blz. 71.

Provencaalsche en Noord-Fransche lyriek in Duitschland; Vagantenpoezie.

Betrekkingen tusschen trobadors en minnesinger. De trobadors bezochten herhaaldelijk Noord-Italië, waar ± 1250 Italiaansche trobadors als Sordel, Calvo en Zorgi in het Provençaalsch zongen (blz. 6). Het verkeer tusschen Noord-Italië, Zuid-Duitschland en Oostenrijk door den Brennerpas en langs het Inndal bracht alzoo de liederen der puellae cantantes naar het Noorden (blz. 10).

Ook kunnen door de vele tochten van Frederik Barbarossa naar Lombardije de minnesinger persoonlijk met de trobabors in aanraking zijn gekomen, bekend is, althans dat Hûsen in 1175 met Frederik, in 1186 en '87 met Hendrik VI in Lombardije was^45.. Reeds Bernard de Ventadorn noemt Barbarossa in een zijner gedichten, dat van 1159 dagteekent^46..

De markgraven van Montferrat wier hof voor de trobadors eene groote aantrekkingskracht bezat (blz. 6), waren met de Hohenstauffen sinds langen tijd als vrienden en verwanten verbonden^47., en gelijk markgraaf Willem III in Noord-Italië aan de zijde van Frederik Barbarossa gestaan had, begeleidde ook diens zoon Bonifacius II, in

45. Bartsch, LD. n^o. VIII.

46. Diez, L.u.W, blz. 33.

47. Diez, L.u.W., blz. 272.

[p. 12]

1192 aan het bestuur gekomen, Hendrik VI op zijn' tocht naar Sicilië, 1194 na den dood van Tancred ondernomen, ten einde de rechten zijner gemalin Constantia op Sicilië en Apulië te handhaven. Aan Bonifacius' zijde stond zijn vriend de trobaire Rambaut de Vaqueiras, terwijl zich in het gevolg van Hendrik VI, die zelf ook als minnesinger is opgetreden, Bligger van Steinach en Bernger von Horheim bevonden^48.. De laatste zinspeelt op dezen tocht: owê, daz Pülle só verre ie gelac!¹⁾

Ook bestaat de mogelijkheid, dat trobadors persoonlijk Duitschland bezocht hebben, toen in 1184 de mare door West-Europa klonk, dat Barbarossa, thans op het toppunt van macht en roem, al wat Duitschland groots en edels had, zou bijeenroepen op eenen luisterrijken hofdag te Mainz, tot den ridderslag zijner beide zoons.

Verder kan een huwelijk als van Hendrik den leeuw, den Welf, met Mathilde, dochter van Hendrik II en Eleonore van Poitiers, eene zuster derhalve van Richard Leeuwenhart, er toe hebben bijgedragen, dat de liederen der trobadors, in het oorspronkelijke of vertaald, in Duitschland bekend zijn geworden.

Behalve verscheidene beelden, uitdrukkingen en gedachten aan de poëzie der trobadors ontleend^49., vindt men ook enkele provençaalsche verzen, zelfs geheele strophen, in het middelhoogduitsch nagevolgd^50..

Betrekkingen tusschen Frankrijk en Duitschland. Frankrijk strekte in de middeleeuwen Duitschland tot voorbeeld: reeds in de 10^de en 11^de eeuw hield de Duitsche geestelijkheid steeds het oog gericht op Parijs, en verwachtte alle heil uit het Westen^51.. En deze afhankelijkheid bleef waarlijk niet tot de theologie beperkt; ook het Duitsche ridderwezen, zich allengs ontwikkelende, vond in Frankrijk een heerlijk voorbeeld ter navolging: niet alleen technische termen als turnei, buhurt, tjost, puneiz, garzun, crîe^52. (curîe en furkîe door Tristan op de jacht gebezigd), doch ook stofnamen, namen van dansen, melodieën en instrumenten wijzen op Fransche ontleening^53..

Men begint in navolging van courtois en vilain, in

48. Bartsch, LD. n^o. XII en XVII, cf. Germania 32, 367. Uit lateren tijd zijn lofdichten van trobadors op Frederik II; ze beginnen zich te mengen in den politieken strijd tusschen keizer en paus en kiezen beslist de partij der Ghibellijnen (Diez, L.u.W., 469, 561); Zorgi betreurt den dood van Konradijn en Frederik van Baden (1268) en spoort de Duitschers tot wraak aan.

1) M.F. 114. 21 vgg.

49. Michel, Heinrich von Morungen und die Troubadours. Scherer, t.a.p. blz. 456, 470, 474. Jeanroy, blz. 285-294.

50. Scherer, t.a. p. 468, vgg. Jeanroy, 292. Diez, Poesie, 235. Rietenburc volgt eens Folquet de Marseille, zelf gevolgd door Swanegou (noot 41). - Hûsen volgt Folquet en voor den vorm van een zijner liederen Bernart de Ventadorn (Germania I, 480); Fenis-Folquet en Peirè Vidal (Zs. 11, 149); voor Morunge zie Germania 3. 304, id. 15, 375, waar overeenkomst wordt aangewezen met een Italiaansch sonet, en Michel; Anehalt LD. 27, 25, vindt men een beeld ontleend aan Ventadorn, zie Bartsch, Prov. Leseb. 49, 13 (hetzelfde bij Peire Vidal. Bartsch Leseb. 66, 60).

51. Willmans Leben, 10. I. noot 25.

52. Wackernagel, Altf., L.u.L. blz. 195.

53. Weinhold, D. Frauen. II. blz. 241 vgg.

[p. 13]

Duitschland te spreken van hövisch en törperlich, mengt Fransche woorden in het gesprek en toont door zijn gestrîfelten tiutsch, dat men met zijn' tijd medegaat. Aanzienlijke heeren hadden Franschen aan hun hof, opdat de kinderen deze taal vroegtijdig zouden leeren; ridders en boeren kleedden zich bij voorkeur in Fransche stoffen en naar Franschen snit^54.. Vooral Vlaanderen en Champagne, de twee rijkste provinciën van Frankrijk, waar ook voornamelijk de kunstlyriek bloeide (zie blz. 8), hadden in Duitschland een' goeden naam. Een Vlaming gold er als een man van beschaafde taal en manieren en het flaemen (gebruik van dietsche woorden en woordvorming) strekte den Oostenrijker tot sieraad^55..

In deze letterkundige beweging traden de Rijnlanden bemiddelend tusschenbeide^56.: hier kwamen Duitsche en Fransche elementen voortdurend met elkander in aanraking, - wederom denke men aan den luisterrijken hofdag te Mainz (1184), voorzeker een der gewichtigste tijdstippen in deze ontwikkelingsperiode^57..

Volgens Willmans^58. breidde deze Fransche invloed zich van West-Duitschland uit naar het Oosten in den vorm van eenen driehoek, waarvan de bazis gevormd wordt door de Rijnstreken, de top in Thüringen en Meissen lag; daarna drong deze invloed door tot Beieren en Oostenrijk, ten slotte ook in Noord-Duitschland. De eerste ridderromans waren navolgingen van Fransche epopeën, twee geestelijken, Pfaffe Chuonrat en Pfaffe Lamprecht hadden het Rolandslied en den Alexander (1130 en 1150) voor Duitsche lezers bewerkt, weldra zouden ook de Britsche sagen in middelhoogduitsch gewaad haren intocht in Duitschland doen. Met de epiek betrad ook de Fransche kunstlyriek den Duitschen bodem, het eerst door den Limburger Veldeke in zijn eigen dialect nagevolgd.

Naast wijzigingen in den metrischen vorm, in de behandeling van verzen, rijmklanken en strophenbouw, die de mhd. lyriek onder invloed der noordfransche onderging, treft men tal van gallicismen^59., eene enkele aan een Fransch origineel ontleende gedachte aan^60., zelfs een paar rechtstreeksche navolgingen^61..

Vagantenpoëzie. Bij de spielleute der 11^de en 12^de eeuw hadden zich allengs zwervende geestelijken gevoegd, die, het

54. o.a. Tristan, 10906, roc unde mantel in dem snite von Franze.

55. Nîthart, 82 2 mit sîner rede er vlaemet. 54. 36 swenne er mit gespannem swerte bî den tanze gât, so ist er nicht âne der vlaemischen hovescheit. MSH. 3. 245 str. 11 ich enmage niht mer gespotten ir flaemischeit. Geltar LD. 57. 14. dann obe ich als ein waeher Flaeminc vür die vrouwen dringe. In Lichtenstein's Frauendienst komt tweemaal een nederduitsch deminutief plüemekin voor: 792. 5, en 782. 4. Guotenburc, MF. 77. 36 merlekin. Nîthart, 102. 44 Marke, dû versinc! ich unde manec Flaeminc muoz hie unsanfte leben. Hätzlerin, blz. LXXVI. n^o. 90. Ir hertz und wort sind by ainander als Rom ligt by Prugg in Flander. (Opmerkelijk, dat men dit streven om in taal en kleeding Vlaanderen te volgen, voornamelijk in Oostenrijk vindt. Willmans Leben, blz. 13, noemt de Oostenrijksche ridderschap in de vierde plaats). Zinspelingen op Champagne: Nîthart, blz. XXIII, vs. 16, sin kursît ist ein schampeneis; Wahsmuot von Mülnh. LD. 52. 11 und waere ich künic in Tschampenige - so waere ich wîtenan erkant - volgens Wackernagel eene zinspeling op den ridderlijken koningzanger Theobald van Navarre. - Zie Gregorius 1402 voor Brabant en Henegouwen.

56. Scherer, DLG. 153. Keine Landschaft war mehr berufen die Deutsche Provence zu werden als der Oberrhein.

57. Gelijk Veldeke (Eneide 13226) herdenkt ook Guiot de Provins dit schitterend feest. - Michel, t.a.p. blz. 8 en 9; Wackernagel, DLG. § 42.1.
Dat ook de Rijnlanden eene zekere mate van welvaart en beschaving bezaten, bewijst o.a. Parz. III, 1270 von Kölne noch von Mâstriecht kein schiltaere entwürfe in baz denn' als er ûfem orse saz (Germania IX, 463). Merkwaardig zijn Marner, XI str. 2 en Bruoder Wernher 5 (MSH. 3, 17), die den spot drijven met de hövische liute aan den Rijn, die hoe courteis ze ook mogen wezen, en hoe fraai ook naar Fransche mode gekapt, zich, om hunne schrale beurs, met een petit mangier moeten tevreden stellen (pittit mangier ist in gesunt!) en de gernden met leege handen van zich laten gaan: mit armer hôchvart sind sie vil gemeit! - cf. Frauendienst 655: gezimirt was der lantman mîn, das nie kein ritter umb den Rîn gezimiert wart für wâr nie baz. - Hier zou men echter ook kunnen denken aan de vaste beteekenis, die alumbe den Rîn in de lyriek heeft, nl. die van: in Duitschland cf. Haupt, noot op Nîthart 13, 30, die enkele voorbeelden geeft. - Zijn eigenlijke beteekenis behoudt Rijn Hûsen MF. 45, 15 en 48.6; en Steinach MF. 119, 6.

58. Willmans Leben, blz. 13.

59. Wackernagel, Altfr. L.u.L. blz. 198, geeft voorbeelden; Veldeke gebruikt tal van Fransche woorden als aberelle, poisûn, amîs enz.

60. Voor Veldeke's (MF. 16. 20) ich hazze an wîben kranken sin, diu niuwez zin nement für altez golt, een beeld, dat ook in het Provençaalsch voorkomt (Diez, L.u.W., 394 en 418), neemt Wackernagel, Altfr. L.u.L. 211, ‘die Vermittelung einer französischen Stelle’ aan.

61. Chrestien's Tristanstrophe (Mätzner, n^o. 38 vs. 28) werd gevolgd door Horheim MF. 112. 1 (cf. LD. blz. 322), misschien ook door Veldeke MF. 58. 35 [Horheim gevolgd door Hadamar von Laber, 646]. - Over Tristan in de lyriek zie Bechstein, Inl. XIII, waar de plaatsen zijn verzameld, cf. Diez, Poesie, blz. 236. - Auboin de Sézane gevolgd door Reinmar, ZfdA. 31, 185 vgg. (zie verder Wackernagel, Altfr. L.u.L. blz. 211; Jeanroy, blz. 292).

[p. 14]

ascetisch kloosterleven ontvlucht, op avontuur het land doortrokken en van de voordracht van geestelijke liederen zich een middel van bestaan maakten. Aan de hoven der aanzienlijken zongen zij daarna, den adel ten gevalle en de strooming des tijds volgende, wereldsche minne- en drinkliederen^62.. Ook aan deze Latijnsche vagantenpoezie heeft men invloed op de mhd. lyriek willen toeschrijven, doch hoewel enkele gedachten aan haar kunnen ontleend zijn - als de voorstelling van minnewonden en hunne genezing, de wapenen van frô Minne (Venus) enz. in aansluiting aan Ovidius, - kan van wezenlijken invloed geen sprake zijn, waarschijnlijker is zelfs, dat aan het Mhd. voor deze Latijnsche poëzie het een en ander is ontleend^63..

62. Wackernagel, DLG. § 42. Walther, Archipoeta aan het hof van Frederik Barbarossa. - Carmina Burana, uitgegeven door Schmeller (Breslau 1883).

63. Martin, ZfdA. 20, 46, tracht een' invloed der vagantenpoezie te bewijzen. cf. Reinhold Becker, t.a.p. blz. 221. - Burdach, Reinmar der Alte und Walther von der Vogelweide. Leipzig 1880, blz. 155 trekt het bestaan van dezen invloed vooralsnog in twijfel, zoolang niet een voldoend aantal Latijnsche gedichten aanwezig zal zijn uit het laatst der 12^de eeuw, daar de Carmina Burana in een verzamelhandschrift zijn overgeleverd, en uit verschillende tijden en kringen dagteekenen. - Waarschijnlijk is omgekeerde invloed waar te nemen, zie t.a.p. blz. 160.

West-Duitsche lyriek onder invloed der Noord-Fransche; Veldeke-Reinmar.

Hoewel men om den verschillenden inhoud kan spreken van eene West-Duitsche lyriek, die zich naast de Oostenrijksche ontwikkelt, vervalt toch de onderscheiding in: ‘une école tout originale (austro-bavaroise) et une école imitatrice (rhénane)’^64.. Duidelijk stelt Jeanroy het verschil voor oogen: ‘toute la différence entre ces deux groupes poétiques consiste, selon nous, en ce que le second a imité de préférence la poésie française courtoise, toute abstraite et metaphysique, le premier une période antérieure de la poésie française^65.. - Terwijl men bij de eerste van eene ‘Richtung auf das Thatsächliche’ (Becker) kan spreken, derhalve handeling is waar te nemen, vormt in de West-Duitsche lyriek, op enkele gunstige uitzonderingen na, de liebesreflexion (Scherer) schering en inslag der minneliederen.

De Limburger Hendrik van Veldeke, afkomstig uit de omstreken van Maastricht¹⁾, was de eerste, die in den geest der Fransche lyriek dichtte. Hoewel hij dus als Nederlander eigenlijk niet thuis behoort in een overzicht der mhd. lyriek, mag zijn naam hier toch niet verzwegen worden, daar de inhoud zijner liederen een der belangrijkste schakels vormt in de groote lyrische keten, die uit Provence eerst Zuidwaarts loopt naar Spanje en Portugal, daarna langs tweeërlei weg naar Duitschland, om

64. Jeanroy, blz. 520 en 295.

65. Van zijn standpunt althans, hoewel in elk geval romaansche invloed op de Oostenrijksche lyriek is waar te nemen. - cf. Reinhold Becker, t.a.p. blz. 191, Kap. VI der innere Gegensatz der westdeutschen und der Altheimischen Lyrik.

1) Behaghel, Eneide Einl. CLVIII.

[p. 15]

zich van hier naar Zuid en West uit te breiden, naar Zuid-Italië en de ‘lage lande bider zee.’

Door de betrekking, waarin Veldeke stond tot de gravin Agnes van Loon kwam hij aan het hof te Cleve, waar hem het hs. der Eneide werd ontstolen, in aanraking met de Thüringsche vorsten, eene gebeurtenis niet zonder belang voor de mhd. lyriek, doch beslissend voor de epiek, terwijl hij in 1184 te Mainz, waar hij uit zijn Eneide kan hebben voorgedragen (Scherer), onder de keur van Duitschlands edelen vertoefde.

Staan Veldeke's liederen, die een' geheel anderen geest ademen dan die der overige West-Duitsche dichters, op zich zelve als lyrische kunstproducten hoog, invloed op de mhd. lyriek, gelijk hij zich op ander gebied den eerenaam ‘vater der höfischen Epik’ verworven heeft, kan men hem niet toeschrijven. Zijne liederen zijn frisch en natuurlijk, tintelen van een' gezonden humor, dragen den stempel eener blijmoedige levensbeschouwing en munten vooral uit door menige fraaie lentebeschrijving, gelijk men er ook in de Fransche lyriek voortreffelijk schoone vindt. Zijne vrouwenstrophen onderscheiden zich aanmerkelijk van de Oostenrijksche: de toon is gematigd, waardig, zonder eenigen hartstocht^66..

In de tweede plaats dient Friderich von Hûsen vermeld, uit de omstreken van Worms geboortig en nauw verbonden aan het hof van Frederik I, met wien hij ook het kruis nam en naar het Heilige Land trok. In hetzelfde jaar als zijn vorst vond hij er den dood, 6 Mei 1190 in een gevecht bij Philomelium, - gelijk de kronieken verhalen - door het geheele leger betreurd.

In Hûsens liederen vormt de liebesreflexion reeds den stereotiepen inhoud: het zijn ‘lyrische monologe’ (Willmans) vol bespiegelingen over minne en het leven des harten; de grondtoon zijner poëzie is echter ernstig en godsdienstig, hetgeen vooral uit zijne kruisliederen blijkt. Ook zijn stijl is bijzonder, en aan Burdach bleek na zijne syntaxestudiën, dat Hûsen kan beschouwd worden als de eigenlijke schepper ‘des höfischen Kunststils’^67..

Nauw aan Hûsen sluiten zich aan Uolrich von Guotenburc, Bernger von Horheim en Bligger von Steinach, de

66. Men vergelijke bijv MF. 58. 3 en 67. 22 met Sevelingen MF. 13. 27 of Aist 39. 4.

67. Burdach, t.a.p. blz. 71; Scherer, t.a.p. blz. 461, heeft het eerst op dergelijke Syntaxestudie gewezen: Die Syntax jedes Schriftstellers wäre einer erschöpfenden Behandlung fähig, worin man die Formen seiner Rede zu begreifen suchte, einerseits aus der Natur der Gegenstände, anderenseits aus der Art und Anlage seins Geistes; cf. Burdach, blz. 54 vgg. voor de eerste minnesinger; Roethe, blz. 284, voor Reinmar von Zweter; Minor blz. XX voor Wintersteten; Kummer, blz. 83, voor Wildonje und die kleinen innerösterreichischen Minnesinger enz.; cf. Becker, blz. 163: nicht Veldeke, nicht Hûsen, sondern Reinmar bestimmte die Forme der mittelhochd. Lyrik.

[p. 16]

beide laatsten steeds in het gevolg van Hendrik VI (zie blz. 12), die¹⁾ zelf ook als minnesinger is opgetreden, hoewel men hem - te onrechte - zijn auteurschap betwist heeft^68..

Ruodolf von Fenis, graaf van Neuenburg in Zwitserland (in oorkonden 1158-'92, gestorven vóór 1196) koos zich evenals Hûsen Provençaalsche voorbeelden.

Merkwaardig is een minnesinger uit Beieren, hêr Albrecht von Jôhansdorf, ministeriaal van bisschop Wolfgêr van Passau, in oorkonden van 1185-1209. Gelijk Hûsen nam ook hij in 1190 deel aan den kruistocht van Barbarossa; eenige zijner liederen hebben hierop betrekking. Zij ademen een' ernstigen geest, voortdurend zien wij hem er naar streven een zuiver evenwicht te bewaren tusschen zijne neigingen tot aardsche liefde en zijne plichten tegenover God en het goddelijke. Schoone kruisliederen welden uit dezen gemoedsstrijd: het afscheid valt den dichter zwaar, maar het is Gods zaak, die hem roept:

nû, mîn herzevrowe, nu entrûre niht sêre,
.... wir suln varn dur des richen gotes êre
gerne ze helfe dem heilegen grabe!²⁾

Merkwaardig is ook zijn, uit lateren tijd dagteekenende, liebesstreit, de oudste in de mhd. lyriek^69..

Naast Heinrich von Rugge, Hartwic von Rûte en Engelhard von Adelnburc rijst de gestalte van Heinrich van Morungen, een der voortreffelijkste mhd. liederdichters, afkomstig uit den omtrek van Sangershausen, in Thüringen. In 1217 wordt in de naaste omgeving van Dietrich IV, markgraaf van Meissen een Henricus de Morungen, miles emeritus genoemd, wien propter alta vitae suae merita decem talenta annuatim worden toegekend^70.. In dezen miles emeritus ziet men den dichter, die, 20 jaar oud, ± 1187 of nog vroeger (indien men aanneemt, dat hij in 1217 den leeftijd van ± 50 jaar zal bereikt hebben) als minnesinger kan zijn opgetreden. Van zijn leven is overigens niets bekend. Blijkens zijne bewerking van Provençaalsche ge-

1) M.F. 5, 16.

68. Scherer, t.a.p. blz. 444.

2) M.F. 87, 21.

69. Bartsch, LD. N^o. XI.

70. Michel, Heinr. v. Mor. u.d. Troub. blz. 6 vgg.

[p. 17]

dichten moet Morungen de taal der trobadors, misschien ook de Fransche zijn machtig geweest, derhalve eene ontwikkeling bezeten hebben, die bijzonder mag heeten voor een' tijd, toen de Durchschnittsbildung van den hoofschen ridder zich nauwelijks boven het peil van lees- en schrijfkunst verhief^71.. Zijne werkzaamheid beperkte zich geenszins tot de vertaling van een enkel Provençaalsch lied: het voorrecht, dat hij genoot, eigen arbeid aan uitheemsche, voortreffelijke voorbeelden te kunnen toetsen, heeft hem verheven boven het peil van slaafsche navolging; zelfstandige bewerkingen vloeiden voort uit zijne studie der provençaalsche origineelen, de rijkere techniek, de volheid en de levendigheid in de liederen der trobadors bracht hij in zijne eigen gedichten over.

Michel heeft zijne verhandeling op deze verdienste des minnesingers kunnen gronden^72.; zoo ziet men, hoe Morungen's poëzie geheel in provençaalschen geest is gedrenkt, hoe uitstekend hij partij trok van de buigzaamheid, den rijkdom zijner taal, waarin hij verschillende provençaalsche zinswendingen wist weer te geven. Morungen's liederen zijn schoon, vol gloed en vuur, en de geestdrift, die hem in het dagelijksch leven moet bezield hebben, tintelt in zijne liederen. Ook bij hem ontbreken gelijk bij Hûsen en Reinmar de formeele zomer- en winterbeschrijvingen, doch der natuur ontleent hij de rijkste beelden; zon, maan en sterren doen in glans onder voor de stralende schoonheid zijner geliefde; zij zelve is de zon, die des dichters leven gloed en warmte verleent, zijn liehter morgengesterne, en gelijk diu maeninne des nachts het aardrijk met haren glans omstraalt, als ist mit güete umbevangen diu schône!¹⁾

De gansche natuur juiche met hem mede, tooie zich in feestdos, nu diu zît zijner hope en vreugde is aangebroken! Bevallig is zijn tageliet, waarvan het refrein: dô tagete ez, herinnert aan Bornelh's ades sera l'alba²⁾.

Ook Hartman von Ouwe, uit Zwaben (geboortejaar tusschen 1160-'70; dichtte ± 1190-1204), beroemder als epicus, heeft eenige minneliederen gedicht, hierin gelijk zoo-

71. Michel, t.a.p. blz. 10.

72. Burdach, blz. 62, opmerking naar aanleiding van Michel's geschrift.

1) M.F. 122, 7. Zie blz. 42 n. 145.

2) M.F. 125, 26 en 143, 22.

[p. 18]

velen na hem de mode dier dagen volgende, daar de vrouwendienst allengs een wezenlijk bestanddeel van het hoofsche ridderleven, het dichten van een kunstig minnelied een voornaam dilettantisme geworden was.

Hartman's schoonste strophe is eene vermaning aan de vrouw van den kruisridder, haren echtgenoot trouw te blijven. Eenvoudig is ze, maar in dien eenvoud welsprekend en de slotregels: sî bete für sî beidiu hie, sô vert er für sî beidiu dort, verplaatsen ons als door een' tooverslag in het volle leven tijdens de kruistochten.¹⁾

Een der voortreffelijkste dichters uit deze periode is nog Reinmar der Alte, diu nahtegal von Hagenouwe, uit den Elzas afkomstig, naar alle waarschijnlijkheid een jongere zoon van het geslacht der maarschalken van Hagenau, hoewel hij ook vazal van datzelfde geslacht kan geweest zijn^73.. In de hss. wordt zijn geslacht nergens genoemd, wellicht een bewijs van zijn' roem: wie den naam Reinmar hoorde, wist terstond, wie daarmede werd bedoeld; later voegde men er der Alte bij, om hem van Reinmar von Zweter te onderscheiden. Burdach stelt zijn geboortejaar tusschen 1157 en '67, het begin zijner dichterloopbaan tusschen 1177 en '87.

Van zijn leven is niets bekend, dan dat hij, waarschijnlijk reeds vroeg, zijn vaderland verliet en zich onafgebroken in Weenen aan het hof der Babenbergers heeft opgehouden.

Reinmar bracht de hoofsche lyriek uit het Westen naar Oostenrijk, waar reeds menig minnelied geklonken had en zijne poëzie dus een' vruchtbaren bodem vond. Ook in zijne poezie werpt de ‘liebesreflexion’ meer dan eens eene donkere schaduw op het minnelied; de gevoelens, in het dichterhart ontwaakt, in den zang een' uitweg zoekende, geeft hij niet weer in een zuiver lyrisch lied; hij objectiveert ze, stelt ze buiten zich, ontleedt ze en beschrijft ze daarna als objecten, die hem duidelijk voor oogen staan. Hierdoor is zijne poezie mat en eentonig: ‘weil die Situation sich nicht änderte, war das Thema der Lieder fest gegeben^74..’

Zijne botelieder evenwel munten uit door frischheid en natuurlijkheid; de epische toon, hier aangeslagen, zet deze

1) M.F. 211, 25.

73. In elk geval bewijst zijn titel hèr, dat hij van adel was. Zie Burdach, blz. 14 en Schmidt, blz. 1 vgg. - Reinhold Becker, blz. 2 vgg. is van meening, dat Reinmar uit Oostenrijk stamt; ook daar is een adellijk geslacht van Hagenau aan te wijzen, dat tot in de 15^de eeuw gebloeid heeft (id. blz. 104 en 202). Becker ziet in hem ook geen hofdichter; blz. 203: er war ein Mitglied der österreichischen Aristocratie, wie Kürenberc und Aist - ook bemiddeld, derhalve geen ‘berufsdichter’.

74. Reinhold Becker, blz. 205.

[p. 19]

poëzie, hoewel ook conventioneel, klem bij; we gevoelen weer vasten grond; hier geen klachten en zuchten, geen bespiegelingen, maar een tafereeltje uit het volle leven gegrepen. We zien den bode, vol ongeduld verwacht; we hooren de frowe smeeken: hâst du den vil lieben gesehen? waarop de tijding wordt overgebracht, die van hoop doet jubelen, of iedere verwachting vernietigt!

Boven alles staat zijn klaagzang op den dood van hertog Leopold VI van Oostenrijk, tegen het einde van 1194 gestorven. Het lied, dat derhalve uit het begin van 1195 kan dagteekenen, is eener vrouw, waarschijnlijk Leopold's gemalin, in den mond gelegd^75..

75. Niet, gelijk men meende, der gepersonifieerde frô welt. Burdach, blz. 212; Schmidt, blz. 52.