Gedichten uit het Haagsche liederhandschrift

[p. XVII]

Middelhoogduitsche lyriek.

[p. 1]

Inleiding.
Provençaalsche en Noord-Fransche Lyriek.

Het geboorteland der hoofsche lyriek is Zuid-Frankrijk, waar de trobadors haar verheven hebben tot een' kunstvorm, die spoedig de grenzen van het Provençaalsche taalgebied overschreed, en ook elders, in Italië, Spanje, Portugal, Noord-Frankrijk en Duitschland navolging heeft gevonden. De taal, waarvan de trobadors zich bedienden, is het Provençaalsch van Zuid-Frankrijk en Oost-Spanje, een naam, die nog aan de oude Provincia romana herinnert.

Door allerlei lotswisselingen ging deze benaming voor het grootste deel van Zuid-Frankrijk verloren, en werd beperkt tot het graafschap aan den linker Rhône-oever, dat nu in engeren zin Provence heette, hoewel nog lang in de Middeleeuwen met Provençalen alle Zuid-Franschen bedoeld werden.

Evenals overal elders had ook in Zuid-Frankrijk eene volkspoëzie bestaan, die van geslacht tot geslacht mondeling werd overgeleverd en elke schriftelijke uiting voorafging. De dragers van deze kunst waren rondtrekkende zangers, die, overal waar men luisteren wilde, hunne liederen voordroegen. Reeds in de 8^ste eeuw komen dergelijke histriones, scurrae, mimi, joculatores en ministrales voor, zangers, muzikanten en kunstenmakers, allen tot de befaamde ordines vagorum et egentium behoorende. Wat deze rondzwervende menestreux voordroegen, kan men dus beschouwen als eerste voortbrengselen van nationale poëzie.

Doch toen in de 11^de eeuw, alom in West-Europa, een nieuwe geest ontwaakte, en voornamelijk onder den invloed der kruistochten het ellen áne fuoge (de ruwe, onstuimige

[p. 2]

kracht), plaats maakte voor dat zuo der fuoge^1., (de lichaamskracht onder de heerschappij van eigenschappen des geestes), toen het oude reckenideaal voor den adel iets van zijnen glans verloor, omdat beschaving en ontwikkeling meer op den voorgrond kwamen^2., wilden de edelen iets anders in de plaats van den ruwen zang der volksdichters: zij haakten naar fijner poëtisch genot, en daar anderen het hun niet konden verschaffen, werden zij zelve de scheppers eener poëzie, edel en kunstrijk, die, uit den geest van het ridderschap geboren, ook weder machtigen invloed op hare dragers oefende.

Zuid-Frankrijk nu, het heerlijke zonneland, dat alle West-Europeesche landen in beschaving en welvaart overtrof, hoorde de eerste welluidende klanken dier liederen, die gewaagden van nieuwe tijden, waarin schoonheid en liefde, niet langer kracht en ruwheid, zouden gehuldigd worden!

Dus van den ridderstand ging deze hoofsche kunstpoëzie uit^3., niet alleen middellijk, omdat de riddergeest haar deed geboren worden, maar ook onmiddellijk, daar de eerste trobadors, met name genoemd, twee aanzienlijke heeren^4. waren: Guilhem, graaf van Poitiers, en zijn tijdgenoot en vriend, de burggraaf Ebolus de Ventadorn, hoewel van den laatste geen liederen zijn bewaard gebleven^5.. Vele hooge edelen, zelfs vorsten als Alphonsus II van Arragon en Richard Leeuwenhart, volgen hun voorbeeld. Zij nu zijn de eigenlijke trobadors, doch spoedig traden naast hen ook de hofdichters op. Het hofgezin der edelen vond in dezen dichtvorm een nieuw middel om in des vorsten gunst te stijgen, een middel om den gebieder, meer nog der gebiedster aangenaam te zijn: en tevens maakten zij, als hofdichter opgetreden, aldus de beoefening der poëzie tot een middel van bestaan. In tijd volgen zij onmiddellijk op den graaf van Poitiers. Deels behoorden zij tot den lageren adel, waren arme ridders, die op deze wijze aan den kost wilden komen, of kwamen voort uit den burgerstand, als Folquet de Marseille, een koopmanszoon, de latere bisschop van Toulouse (1205) en wreede vervolger der Albigensen, - zelfs uit de onderste lagen der maatschappij, als Marcabrun, volgens een der levensberichten een vondeling, terwijl de voortreffelijkste van allen, Bernard de Ventadorn, de zoon was van een' forniers (stoker

1. Parz. VII. 189 en Nibelungen 1835. 2.

2. Voor Duitschland vindt men in den Kudrun eene merkwaardige tegenstelling geschilderd tusschen den ouden en den nieuwen tijd: Horant, der so suoze sanc, de Germaansche Orpheus, die de gansche natuur door zijnen zang boeide, is het type van den modernen ridder tegenover Wate, de verpersoonlijking van den ouden, ruwen geest.

3. Alfred Jeanroy, Les origines de la poesie lyrique en France au moyen âge; Introduction XI: On est ordinairement d'accord pour appeler courtoise la poésie des Provençaux et celle, qui en fut imitée: ce terme est excellent. En effet elle fut exclusivement composée des cours, soit par les grands seigneurs, soit par leurs clients; c'est dans une atmosphère courtoise, qu'elle s'épanouit; c'est là aussi, qu'elle s'étiola bien vite, car elle n'avait jamais plongé ses racines dans le sol même du pays.

4. Diez, Poesie der troubadours, blz. 18: Zwar ist est nicht zu läugnen, dasz lange vor Guilhem, ja, seit undenklichen Zeiten neben dem Volksgesange.... eine gewisse gebildetere Dichtkunst in Süd-Frankreich bestanden habe, welche indessen mit jenen der Troubadours nicht die geringste Gemeinschaft hatte und nur als Sprachübung von Wichtigkeit sein mochte....; selbst bis in die Zeiten Karls des Groszen hinauf liesze sich die Anwendung der Occitanischen Sprache zur gebildeteren Dichtkunst nachweisen (voorbeelden bij Diez), allein das goldene Alter dieser Sprache und Poesie wurde mehr als dreihundert Jahre nachher durch die sogenannten Troubadours herbei geführt. - Als sie auftraten, fanden sie ihre Mundart durch die Einwirkung jener dichterischen Versuche vorbereitet und für den höheren Ausdruck, den sie ihr verleihen sollten, geeignet.

5. Diez, Leben und Werke der Troubadours, bl. 17, noot 1. Hij wordt als Ebolus cantator vermeld. - Ebolus erat valde gratiosus in cantilenis.

[p. 3]

der broodovens) van het kasteel der burggraven van Ventadorn^6.. Ook geestelijken komen als hofdichters voor.

In de Provençaalsche Lyriek onderscheidt men drie tijdvakken, nl. hare ontwikkeling (1090-1140), haren bloei (1140-1250), haar verval (1250-1290). Guilhem IX, graaf van Poitiers (1087-1127) is de eenige trobaire in de eerste periode genoemd: in zijne liederen openbaart zich reeds een streven naar gekunsteldheid^7..

In de tweede periode, (1140-1250), waarin naast de vorsten-trobadors ook de hofdichters op den voorgrond treden, en eene eervolle, roemrijke plaats innemen, wordt aan den vorm der liederen steeds meer zorg besteed, terwijl de inhoud zich door gevoeligheid onderscheidt: de tijd van zuchten en smachten is aangebroken, steeds klinken de klaagtonen, in de schoonste bewoordingen geuit, met de fraaiste beelden weergegeven.

Voornamelijk de eerste helft dezer periode, ± 1200, is de gouden tijd der trobadors, die allengs ook buiten de grenzen van hun taalgebied den provençaalschen zang doen klinken. Reeds schitteren Bernart de Ventadorn (1140-'95), Arnaud Daniel (± 1180-1200), en Bertrand de Born (bloeitijd ± 1180-'95), de onvermoeide, kloeke krijgsmandichter, de vriend der jongere Plantagenets, aan wier zijde hij stond in den strijd tegen hunnen grijzen vader; reeds had de schoone alba geklonken van den maestre dels trobadors, Guiraut de Bornelh: reis glorios, verais lums e clardatz!

Toch worden ook al klachten gehoord over verval en achteruitgang der kunst. De derde periode (1250-'90) kenmerkt zich door de zich verheffende didaxis, door Guiraut Riquier aangewezen als een onfeilbaar middel om de zinkende poëzie te verheffen, te zuiveren en te veredelen.

De provençaalsche dichter heet trobaire of jocglar^8.. Het onderscheid tusschen beide benamingen berust geenszins op meerdere of mindere voornaamheid van den eerste, ook de voortreffelijkste dichters worden jocglar genoemd: het verschil ligt in het doel, waarmede de kunst beoefend wordt. Trobaire is de algemeene naam, hetzij men uit eigen aandrift zong, of om loon dichtte. Zoodra men echter den nadruk bepaaldelijk hierop wenschte te leggen, dat de beoefening van poezie en muziek als middel van bestaan

6. Blumenlese aus den Werken der Troubadours, von Dr. Brinckmeier (Halle 1849), blz. 67: Hom fo de paubra generatio, filhs d'un sirven del castel qu' era forniers qu'escaudava lo forn a coser lo pa.

7. Diez, Poesie, blz. 69.

8. Diez, Poesie. blz. 30 vgg. trobaire acc. trobador van trobar, vinden; jocglar van joculator (mlat jocus = spel, muziek) in de bet. muzikant, speelman.

[p. 4]

werd aangewend, noemde men den dichter jocglar. Meer dan eens vermelden de levensberichten, dat een edele, qui non se poc mantener per cavalier (die zijn' stand niet kon ophouden) se fe jocglar e anet per cortz. De hofdichter is dus een trobaire, omdat hij dicht, jocglar, daar hij zich van de beoefening der poëzie eene broodwinning maakt. Hoewel dus oorspronkelijk jocglar volstrekt niet eene minder eervolle benaming was dan trobaire, begon men toch den laatsten titel allengs hooger te stellen, toen vele jonglars inderdaad lagere diensten gingen verrichten, de hofdichters vergezelden om, tegen loon, hunne voordracht met viool, harp of cither te begeleiden^9., of als comtaire en contrafazedor optraden, de rol van den mimus en histrio vervullende^10.. Zoo werd de klove tusschen trobaire en jocglar steeds breeder en dieper: de hofdichter, bevriend met vorsten en vorstinnen^11., zich gemakkelijk bewegende in de kringen, waarin hij dagelijks verkeerde, en gesierd door beschaafde manieren (cortesia e mesura), wendde zich met minachting af van den jocglar, die allengs inderdaad met den kunstenmaker en geringsten speelman gelijk stond.

Reeds zeer vroeg, in het laatst der 12^de eeuw, ontstaat bij de trobadors het streven, de groote eenvormigheid van inhoud en gedachtengang der liederen te vergoeden door bijzondere zorg aan rijm en woordenkeus besteed, door eene gekunsteldheid van den vorm, die den inhoud duister doet worden, voor een deel zelfs onbegrijpelijk^12.. Toch verhieven zich meer dan eens stemmen tegen deze onnatuurlijke kunstopvatting; merkwaardig is te dien opzichte het oordeel van Guiraut de Bornelh, volgens wien een gedicht geen waarde heeft, als niet een ieder het begrijpen kan: in een eenvoudig lied, zegt hij, schuilt meer kunst, dan men oppervlakkig vermoeden zou^13..

Arnaut Daniel voerde deze gekunsteldheid ten top^14.. Zijne gedichten zijn vol raadselachtige uitdrukkingen, nieuw gevormde woorden en vreemde zinswendingen in zijne rijmklanken brengt hij allerlei eigenaardigheden, schept zelfs een' nieuwen term caras rimas, dure of zeldzame rijmen^15..

Geheel overeenkomstig deze kunstopvatting zijn ook de technische termen, waarvan de trobaire zich bedient: hij spreekt van art de trobar, roemt de vlijt, aan een goed

9. Diez, Poesie, blz. 41, over den kunstbereich der jocglars en de instrumenten, die zij bespeelden.

10. Diez, Poesie, blz. 45.

11. Diez, Poesie, blz. 52 en 171, geeft enkele voorbeelden.

12. Diez, Poesie, blz. 122. - jene Zeit gewöhnte ihre Menschen an eine gemeinsame Art des Denkens und Empfindens - vandaar eene zekere soberheid, eenvormigheid van gedachten als karaktertrek der troubadourpoezie - en het streven: jene bekannten zum Gemeingut gewordenen Gedanken auf eine stets neue Weise wieder zu geben, dergestalt gesellte zich zu jener Einfachkeit der Ideen eine Zierlichkeit der Einkleidung, Gewandtheit des Ausdruckes.

13. Diez, Leben u. Werke, blz. 131.

14. Diez, L.u.W., blz. 352. Hij wil stijl en vorm laten afhangen van den inhoud, en in een zijner tenzonen verklaart hij, dat, indien zij, in wier handen zijn geluk berustte, hem goedgunstig ware geweest, hij menig licht en eenvoudig lied zou gezongen hebben - waaruit dus blijkt, dat voor gelukkige liefde duidelijkheid van taal en uitdrukking paste, terwijl eene duistere gewrongenheid het tegendeel moest te kennen geven. - cf. Rambaut de Vaqueiras (Diez, Poesie. blz. 100, noot), wiens duisterheid en gekunsteldheid ook zijne stemming moet weergeven; per qu'ieu chantarai alques grams.

15. Diez, Poesie, blz. 70 en 100, over het zware rijm.

[p. 5]

geslaagd gedicht besteed, en prijst het veelvuldig gebruik der vijl, la lima, terwijl uitdrukkingen als: een gedicht opbouwen (bastir), smeden (forgar), bewerken (laborar), zuiveren (esmerar), verfijnen (afinar) op eene zorgvuldige behandeling wijzen. De poëzie wilde men als eene hoogere wetenschap beschouwd, den trobaire den eeretitel doctor der poezie toegevoegd zien^16.. Begrijpelijk is dus, dat het bewustzijn in een goed gedicht een kunstwerk geleverd te hebben, in hooge mate het gevoel van eigenwaarde bij den trobaire wekte; velen zijn in eigen oog voortreffelijke dichters en prijzen zich zelve herhaaldelijk; bij een hunner Peire Vidal schijnt deze eigenwaan zelfs tot krankzinnigheid te zijn overgeslagen^17..

De lyrische gedichten der trobadors vallen in drie categorieën nl. het minnelied (waaronder de schoone pastoreta's, alba's enz.) het sirventes en de tenzone.

Minnelied. Het lag in den geest des tijds, dat een ieder, die voor beschaafd en verlicht wilde doorgaan, zich eene edelvrouwe koos, tot voorwerp van liefde en huldebetoon in de liederen, waarmede hij als trobaire wenschte op te treden. Voor den hofdichter was dit in de meeste gevallen eene dochter of verwante, zoo niet de echtgenoote van den heer, in wiens slot hij zich ophield, - hierbij zijn stoffelijk voordeel niet uit het oog verliezende.

De trobaire was nu verplicht zijne dompna te verheffen tot den hoogsten trap van schoonheid en eer, eene hulde door de edelvrouwe (mi dons gelijk de dichter haar heette), niet licht versmaad, tenzij bij den aangeboden vrouwendienst de afstand, die tusschen haar en den zanger bestond, uit het oog werd verloren.

Zij moest het middelpunt vormen zijner dichterloopbaan, die men zich in menig geval denken kan ‘elliptisch nach entfernten Lichtkörpern abschweifende, doch der Sonne sich stets wieder zuneigende’^18.. De liefde, waarvan men gewaagde, kwam niet uit het hart voort, maar moest beschouwd worden als eene hulde, die men der vrouwe in min of meer dichterlijke bewoordingen bracht. Zoo is ook de poëzie der trobadors, over het geheel genomen, meer verstands- dan gevoelspoëzie. De uitdrukking saber d'amor, de drudaria bewijst, dat het minnen, evenals het dichten als eene kunst

16. Diez, Poesie, blz. 74.

17. e fo dels plus fols home que mais fosson (Brinkmeier, blz. 75), Diez, L.u.W., blz. 149.

18. Diez, L.u.W., blz. 362.

[p. 6]

voorgesteld, tot bepaalde regels kon worden teruggebracht^19.. Toch gebeurde het niet zelden, dat ook het hart werkelijk in het spel kwam en het voor den trobaire ongelukkig afliep (men denke slechts aan Guilhem de Cabestaing, de prototype van het Couchyverhaal).

Het gewone en steeds weer behandelde thema der minneliederen is des dichters klacht over zijne onverhoorde liefde, terwijl vreugdetonen slechts zelden klinken; in de tweede plaats wordt met voorliefde de schoonheid der gehuldigde dompna bezongen en wordt haar in de sierlijkste bewoordingen een lof toegezwaaid, die, schier nimmer, gelijk in de mhd. lyriek zeer gewoon is, op het geheele vrouwelijk geslacht wordt overgedragen^20..

In het sirventes, even oud als het minnelied, verlaat de dichter het subjectief standpunt en vertolkt gevoelens en gedachten van geheel anderen aard. Het voert hem ‘aus der häuslichen Enge auf das Forum oder den Kampfplatz, wo er das Schlechte angreifen, das Rechte vertheidigen, irgend eine Partei oder auch sein eignes Handeln verfechten sol’^21.. Tot het sirventes behooren krijgsliederen, opwekkingen tot den kruistocht, lofzangen, klaagliederen (planhs) op den dood van vorsten en beschermers, ook hekelzangen, en het z.g. ‘historische Rügelied’, het talrijkst vertegenwoordigd, dat ‘das Verfahren eines Fürsten, eines Volkes tadelt, und ihnen den Weg der Ehre und Gerechtigkeit zeigt’^22..

Tot de tenzonen behooren die liederen, waarin eene vraag gesteld wordt, over welk onderwerp dan ook, door twee of meer dichters op verschillende wijzen beantwoord^23..

De lust tot zwerven en avonturen zoeken, die de ridders tijdens de kruistochten bezielde, deelde zich allengs ook aan de trobadors mede^24., die ± 1200 zich met hunne liederen ook buiten het Provençaalsche taalgebied begonnen te begeven, naar Spanje en Portugal^25., Italië, naar Noord-Frankrijk en waarschijnlijk ook naar Duitschland.

Noord-Italië. De weg van Zuid-Frankrijk leidde als vanzelf naar Noord-Italië, waar een verwant volk woonde met eene taal, die den trobadors hunne eigen zoetvloeiende klanken herinnerde, terwijl er de kunst in even hoog aanzien stond als in Provence zelf. Vooral het hof van den kunstlievenden

19. Diez, Poesie, blz. 138.

20. Michel, Heinrich von Morungen und die Troubadours, blz. 87, 77. Diez, Poesie, blz. 262.

21. Diez, Poesie, blz. 170.

22. Diez, Poesie, blz. 183.

23. Diez, Poesie, blz. 186, over verwantschap met jeu parti. Jeanroy, Origine, blz. 45. Chapitre II (le débat).

24. Diez, L.u.W., blz. 113.

25. Jeanroy, Origine, blz. 308. Chapitre V, la poésie française en Portugal.

[p. 7]

Bonifacius, markgraaf van Montferrat, (die in 1192 aan de regeering was gekomen), lokte vele zangers, die hier het loon vonden, dat hun in de vaderstad onthouden werd^26.. En toen in het midden der 13^de eeuw de dichtkunst in Zuid-Frankrijk reeds kwijnde en verviel, traden in Noord-Italië nog eenige voortreffelijke trobadors op, die hunne Zuid-Fransche broeders in het Provençaalsch volgden^27.. Ook in Zuid-Italië deed de Provençaalsche lyriek zich middellijk gelden door de mhd., die niet zonder invloed kon blijven op de Siciliaansche, aan het hof der Hohenstauffen in Palermo en Napels bloeiende^28..

Noord-Frankrijk. De lyrische poezie in Noord-Frankrijk, langen tijd oorspronkelijk, heeft zich allengs onder den invloed van Provençaalsche voorbeelden gewijzigd. De hoofsche riddergeest in Z.-Frankrijk geboren, drukte zijn' stempel op pastourellen, alba's en romancen, die, uit het Zuiden naar het Noorden overgegaan in een tijd, toen van slaafsche navolging nog geen sprake was, een eigenaardig Noord-Fransch karakter in den loop der tijden konden bewaren. Daarna openbaart zich tegen het einde der 12^de eeuw opnieuw invloed uit het Zuiden in eene Noord-Fransche kunstlyriek, die zich in den geest der Provençaalsche ontwikkelt, en waarin het nationale karakter onder het Provençaalsche kleed geheel schuil gaat^29..

Talrijk waren de betrekkingen, die tusschen Provençalen en Noord-Franschen bestonden. Men denke slechts aan de tochten naar het Heilige Land, toen, uit Noord en Zuid, op de roepstem der vromen, de kruisridders te zamen optrokken, één door het geloof, één door den ijver voor de heilige zaak. Ook betrekkingen tusschen regeerende vorsten van Noord en Zuid moesten van overwegenden invloed zijn voor eene kunst, die juist aan de hoven hare beoefenaars en beschermers vond; in de eerste plaats dient dan het huwelijk genoemd van Eleonora van Poitiers, kleindochter van den oudsten trobaire, met Lodewijk VII (1137), daarna met Hendrik II Plantagenet (1152). Zij had de poezie van haar zuidelijk vaderland lief; aan haar hof vertoefden Bernart de Ventadorn, die haar zelfs naar Engeland volgde^30. - outra la terra Normanda, par la fera mar preonda - en Bertrand de Born, betrokken in de tweespalt tusschen koning Hendrik en zijne zoons.

26. Diez. Poesie, blz. 57 vgg., waar beschermers der poëzie in Italie, Zuid-Frankrijk en Spanje genoemd worden.

27. Sordel uit de omstreken van Mantua (1225-1250), Bonifaci Calvo uit Genua en Bertolome Zorgi (beiden 1250-'70). Diez, L.u.W., blz. 482. Nog verder strekten hunne reizen zich uit. Peire Vidal (1175-1215) bezocht o.a. den Hongaarschen koning Amalrich, met wien hij zeer bevriend was.

28. Wackernagel, Altfranzösische Lieder u. Leiche, blz. 238-251. - Id., DLG. § 73. - Jeanroy, Origine, blz. 233. Chapitre III, la poésie française en Italie.

29. Jeanroy, Origine, blz. 177, Chapitre II, wil uit de bestaande liederenrefreinen, die in bepaalde categorieën vallen, bewijzen, dat ook de onderscheidene themata, die alom in de Lyriek voorkomen, reeds in Noord-Frankrijk inheemsch zijn geweest vóor het bestaan van eenigen invloed uit het Zuiden. cf. Introduction XVI en XVII. - Over Noordfransche lyriek zie o.a. P. Paris, l'Histoire littéraire de France, XXIII, 1852. Gaston Paris Lit. franç. au moyen âge § 118 vgg. en § 125 vgg. Wackernagel, Altfr. L.u.L. blz. 165.

30. Diez, L.u.W., blz. 28.

[p. 8]

Fransche dichters daarentegen vertoefden te Guienne aan het hof van Eleonore's zoon, van Richard Leeuwenhart, zelf als trobaire opgetreden met zijnen schoonen klaagzang in den kerker te Weenen gedicht per conort deu hom faire canson, een lied ook in Franschen tekst overgeleverd. Een trobaire, Richard de Barbezieux^31., vertoefde als gast aan het hof van Champagne bij Blanche de Navarre, wier zoon Theobald, in 1234 koning van Navarre, zelf een der voortreffelijkste Fransche kunstdichters was.

Zoo ontstond dus onder allerlei invloeden eene Noord-Fransche kunstlyriek, meer nog dan de Provençaalsche ‘abstrait et metaphysique’ (Jeanroy), en met de vaste motieven, denzelfden gedachtengang, waardoor de inhoud der liederen mat en eentonig werd, hoewel men ook meer dan eens heerlijk schoone regels, vooral in de lentebeschrijvingen aantreft.

Reeds Chrestien de Troyes aan het hof van Eleonore's dochter, Marie de Champagne, zong liederen in provençaalschen geest; overigens bleef de Fransche kunstlyriek beperkt tot twee provinciën, de rijkste en welvarendste van het land: Vlaanderen (met Artois) en Champagne. De vele kunstdichters, die de Fransche lyriek heeft aan te wijzen, behooren allen in een dezer beide gewesten thuis.

Ook hier vinden we onder deze zangers vorsten als Tibaud de Champagne, koning van Navarre † 1254. Hendrik III van Brabant (1247-'60); hooge edelen als Gace Brulé † 1180, Blondel de Nesle, wiens naam verbonden is aan de legende der bevrijding van Richard Leeuwenhart; Gui, Châtelain de Couci † 1203; Quenes de Béthune † 1224 enz.; burgerlijke zangers als Adam de la Halle, Robert du Chastel (clers); Adan de Givenci enz.

31. Wackernacel, Altfr. L.u.L. blz. 167.