Verzamelde gedichten

Basistekst

Nijhoff is een auteur die veelvuldig ingreep in zijn werk: bij de samenstelling van bundels werden in tijdschriften voorgepubliceerde gedichten aangepast, bij herdrukken van bundels werden vele verzen aan veelal vergaande veranderingen onderworpen. Soms gaat het daarbij om verbeteringen: fouten worden verwijderd en poëtisch-technische verfijningen aangebracht. Vaker echter krijgt men de indruk dat Nijhoff een herdruk aangreep om het creatieve proces opnieuw te starten en tot een andere oplossing te komen van een poëtisch probleem. ‘Lust tot experimenteren’ noemt Kamphuis dit, die verder nog opmerkt dat veranderingen ook kunnen voortkomen ‘uit een veranderde mentaliteit’. Dit laatste treft men bijvoorbeeld duidelijk aan in de tweede druk van De wandelaar. De eerste druk van deze debuutbundel was in 1916 verschenen. Van Dishoeck wilde na het succes van de bundel Vormen uit 1924, waarvan in 1925 al een tweede druk moest worden opgelegd, ook De wandelaar opnieuw uitgeven. Nijhoff werkte toen zijn eersteling drastisch om: gedichten verdwenen, andere werden ingrijpend herschreven (zo werd de uit negen gedichten bestaande reeks ‘De vervloekte’ in een soort de- en remontageproces omgewerkt tot een vierdelige reeks met de toepasselijke titel ‘Ineengebroken’). Ook in de volgorde van de gedichten werden wijzigingen aangebracht: het openingsgedicht ‘De wandelaar’ ruilde van plaats met het tweede gedicht. Er ontstond met andere woorden een nieuwe bundel, die inderdaad uitdrukking was van een nieuwe mentaliteit: de dichter vormde de bundel van zijn jeugd om naar een nieuw poëtisch ideaal. In 1942 verscheen de derde druk. Nijhoff heeft in deze herdruk de

[p. 414]

lezing van de eerste druk weer hersteld, hetgeen in zekere zin ook weer een uiting is van een veranderde houding ten opzichte van zijn eigen werk. De dichter vond nu dat hij de bundel in de tweede druk ‘grondig verknoeid’ had; de ‘oude Wandelaar’ lag dichter bij de nieuwe richting die hij met Nieuwe gedichten had ingeslagen. Tegen Ed. Hoornik merkt hij in dit verband op: ‘wij worden wat wij zijn gebleven’.

Met dat al wordt voor een editeur de keuze van een basistekst moeilijk. In de gedachtewisseling rond deze problematiek in de moderne editietechniek wordt steeds meer het standpunt van de principiële gelijkwaardigheid van de verschillende versies van een werk aangehangen. In zekere zin is dus tegen elke keuze wat in te brengen.

Kamphuis deelt mee dat Nijhoff de aanwijzing heeft gegeven dat ‘een editie na zijn dood het best de tekst der laatste drukken zou kunnen volgen’. Een dergelijk uitgangspunt heeft uiteraard iets toevalligs: de geschiedenis van De wandelaar leert hoe een auteur op verschillende wijze met zijn eigen werk omgaat; zou Nijhoff zijn overleden voordat de derde druk was samengesteld, dan zou er een totaal andere Wandelaar-tekst in het complete werk hebben gestaan. Een uitgave die de laatste versies volgt levert geen zuivere ultima-manuseditie, want de auteur heeft niet meer zelf zijn hele werk nog eens overzien en in een uiteindelijke vorm voor het nageslacht vastgelegd. Had de dichter nog zelf zijn verzamelde werken kunnen samenstellen, dan had hij ongetwijfeld op tal van punten in zijn tekst ingegrepen. Anderzijds kan men zeggen dat een uitgave die de laatste geautoriseerde versies volgt niettemin, onder al het hiervóór gemaakte voorbehoud, het dichtst bij de uiteindelijke zelfpresentatie van de auteur ligt. Wij hebben dan ook na ampele overwegingen ervoor gekozen de uiteindelijke zelfpresentatie van de dichter te volgen zoals die zich tekstueel heeft gemanifesteerd. Onze keuze werd iets gemakkelijker gemaakt door de wetenschap dat in het tekstdeel van de historisch-kritische uitgave de eerste voltooide versie van de gedichten wordt afgedrukt en dat in het apparaat alle andere versies moeiteloos te reconstrueren zijn.

Het gekozen uitgangspunt betekent dat we voor de bundels de laatste geautoriseerde druk volgen: De wandelaar vijfde druk, Pierrot aan de lantaarn tweede druk (er bestaat een derde druk, maar die is niet geautoriseerd), Vormen vierde druk, Nieuwe gedichten zesde druk, Het uur u tweede [= vierde] druk (zie voor de gecompliceerde drukgeschiedenis de ‘Aantekeningen’) en voor de vier gedichten uit het bundeltje Eenige romantische gedichten de versie die naderhand in Ad interim werd gepubliceerd. Ook Kamphuis volgde de laatste drukken, maar hij maakte één uitzondering. In

[p. 415]

het gedicht ‘De vogels’ uit Nieuwe gedichten kiest hij voor de laatste regel de tekst van de eerste tot en met de vijfde druk: ‘op grond van een uitlating in deze zin van de dichter zelf’. Wij volgen consequent de lezing van de zesde druk - de uitlating van de dichter heeft zich immers niet meer tekstueel kunnen manifesteren in een daadwerkelijke ingreep. Het is heel goed mogelijk dat Nijhoff bij een herdruk van Nieuwe gedichten zou hebben teruggegrepen op een oudere lezing, maar evengoed zou hij die van de zesde druk hebben kunnen handhaven of nog waarschijnlijker, weer een nieuwe variant hebben kunnen aangebracht.

Voorts zijn er de gedichten die wel gepubliceerd zijn in tijdschriften, jaarboeken, of als rijmprenten maar die ongebundeld zijn gebleven. Van deze verspreide gedichten bestaat doorgaans maar één gepubliceerde versie, die dan gevolgd wordt (ook in gevallen waar er wel een latere handschriftversie bestaat). Enkele gedichten zijn vaker gepubliceerd - bijvoorbéeld eenmaal in een tijdschrift en vervolgens als rijmprent. Hier wordt consequent de laatste gepubliceerde versie gekozen. Van deze handelwijze wordt een enkele keer afgeweken, bijvoorbeeld als de laatste gepubliceerde versie niet geautoriseerd is. Dit is het geval bij ‘Het jaar 1572’ dat als eerste uitgave van De blauwe schuit als rijmprent verscheen, zonder medeweten van de dichter. Hier moeten we dus de eerste gepubliceerde versie uit het Utrechtsch dagblad volgen. Ook het gedicht ‘In plaats van foto’ is eerst in een tijdschrift (Criterium) gepubliceerd en vervolgens als rijmprent uitgegeven. In de rijmprent werd vanwege de oorlogssituatie het bovenschrift, dat informatie geeft over de identiteit van de auteur, weggelaten. Ook hier kiezen wij de tijdschriftversie met het bovenschrift, dat voor een juist begrip noodzakelijk is. Voor wat het gedicht ‘De grot’ betreft is niet de in De blauwe schuit uitgegeven versie gevolgd. Nijhoff stuurde het gedicht op naar F.R.A. Henkels die het door H.N. Werkman liet drukken, evenwel zonder dat de dichter daarvoor toestemming had gegeven: Nijhoff vond het gedicht (nog) niet geslaagd en wilde het niet gedrukt zien. Daarmee is de gepubliceerde versie in feite niet geautoriseerd. Wij hebben gemeend in dit geval de laatste handschriftversie te moeten afdrukken.

Van de nagelaten gedichten wordt de laatste voltooide versie gevolgd. In een enkel geval zijn er geen autografen meer achterhaalbaar, zoals bij twee van de vier gedichten op schilderijen van Pyke Koch en bij bewerkingen gemaakt voor voordrachtsprogramma's van Georgette Hagedoorn. Wij volgen dan de versie (apograaf of postuum gedrukte versie) die geacht kan worden het dichtst bij Nijhoffs origineel te liggen. Van de twaalf vertalingen naar Edgar Lee Masters, postuum gepubliceerd in Maatstaf, ontbreken de origine-

[p. 416]

le handschriften. Alleen van het gedicht ‘Johnnie Sayre’ is een manuscript bewaard gebleven, dat echter op een aantal punten afwijkt van de afgedrukte tekst. Naar alle waarschijnlijkheid is er een netafschrift geweest waarin Nijhoff nog wijzigingen heeft aangebracht en dat als basis heeft gediend voor de afgedrukte versie. Wij volgen bij ontstentenis van de kopij de Maatstaf-versie, ook voor ‘Johnnie Sayre’.

Varianten worden niet gegeven. Daarvoor wordt verwezen naar de historisch-kritische uitgave. In een enkel geval wordt van de gedichten die totaal zijn herschreven de oude en de nieuwe tekst gepresenteerd, omdat men hier zou kunnen spreken van twee verschillende gedichten.