Verzameld werk II. Kritisch en verhalend proza

Geoffrey Chaucer
‘De vertellingen van de pelgrims naar Kantelberg’, vertaald door A.J. Barnouw

Men kan niet anders dan bewondering voelen voor de moed van Professor Barnouw, en voor zijn doorzettingsvermogen, om Chaucers Canterbury tales in Nederlands rijm en versmaat over te brengen. En terstond hierop past een woord van dank aan de onbaatzuchtige uitgever, die het dorst ondernemen daar zulk een fraaie en verzorgde uitgave van te maken. Vooral omdat het voor de hand ligt deze vertalingsarbeid monnikenwerk te noemen en omdat voor het grote publiek deze publikatie eerder een rijstebrijberg dan een traktatie zijn zal.

Voor Professor Barnouw betekent dit boek niet veel minder dan een levenswerk. Reeds ongeveer twintig jaar geleden, als ik

[p. 645]

mij goed herinner, las ik in ‘Onze Eeuw’ een fragment, ik meen de Proloog, der Canterbury tales, en al die tijd moet Barnouw onvermoeid hebben voortgewerkt in de Vertellingen. Men bespeurt die arbeid, en een zekere moeizaamheid, tot zelfs in het onophoudelijk aanwenden van abrupte zinswendingen en woorden van middeleeuwse klank, hetgeen de indruk maakt alsof de vertaler telkens door de vondst van een frisse tekening of een fonkelend gepoetst antiquiteitje de lezer tot voortgaan tracht te prikkelen; terwijl wij, innerlijk, nadat wij gaarne een tol van eerbied voor de toewijding en de enorme eruditie betaald hebben, hoe langer hoe meer overtuigd raken, dat de lectuur van Chaucer, after all, meer een studie is en een genoegen, dan een geestelijk voordeel.

Chaucer heeft dit met meer grote dichters gemeen, die als taalbouwmeesters, als beschavingsmijlpalen of als bewustzijns-concentraties voor hun eigen letteren van niet te overschatten belang geweest zijn, maar die niettemin meer overeenkomst tonen met een reservoir dan met een levende bron. Zij behoren bij het verleden, bij het schip waarvan zij de vlag waren. Zij komen ons niet tegemoet; wij moeten de eeuwen, die ons van hen scheiden, op eigen kracht terug afleggen, maar, eenmaal die moeite genomen, verbazen wij ons dan aanhoudend, hoe zuiver zij het in de vorm van hun kunst vastgelegd tijdperk nog weerspiegelen. Tegenover eeuwige meesters als Homerus, Dante, Shakespeare, ja, zelfs tegenover zoveel smaller maar warmer figuren als Villon of Dickens staan wij geheel anders. Voor hen was nog maar materiaal wat voor Chaucer reeds inhoud was. Hun opmars overrompelt ons reeds, nog vóór wij goed en wel een schrede in hun richting gezet hebben. En vandaar dat bij hen reeds een gebrekkige vertaling de betekenis heeft van een benadering, en dat zij, gelijk Huizinga terecht in zijn voorwoord opmerkt, niet ‘volledig zijn zonder den krans van vertalingen, waarin hun woord weerklinkt’.

Dit zijn zaken die misschien meer vóór het maken van een vertaling dan daarna de moeite van het overwegen waard zijn.

[p. 646]

Maar zij geven een verklaring, waarom, met uitzondering van Bilderdijk, die een enkel fragment spelenderwijs vertaalde, de Nederlandse literatuur zich zo weinig met Chaucer bemoeid heeft. Men behoeft zich daar niet over te verwonderen, zelfs niet wanneer men met Huizinga aanneemt (hetgeen ik met voorbehoud doe), dat Chaucer de kant van de Engelse aard belichaamt, waarin wij ons daaraan het meest verwant voelen. ‘Hij geeft ons’, schrijft Huizinga, ‘met een glimlach, kleurige werkelijkheid, het bonte leven van den dag, waarmee de Engelsche letterkunde ons ook later steeds zal blijven trekken.’ Dit mag heel juist zijn, maar de Nederlandse kunstzin heeft voor de weergave van dit werkelijkheidsgevoel een heel wat geëigender orgaan gevonden dan de Engelse, die geen ander instrument ter beschikking schijnt gehad te hebben dan dat der letteren; namelijk de schilderkunst. En wanneer Professor Barnouw, in zijn voor de samenvatting van gegevens omtrent Chaucers bewogen leven zo belangwekkende inleiding, ter plaatse waar hij naar de Nederlanders een geringschattende blik werpt, nu eens niet de arme Haagse hofdichter Dirc Potter had terechtgewezen, maar de naam van Breughel uitgesproken, dan zou het nog te bezien geweest zijn, of die zijde der volksgeaardheden, waarin Huizinga verwantschap constateert, nog niet groter en eeuwiger door de Nederlander dan door de Engelsman in kunst werd uitgedrukt. De tegenstelling had de vergelijking althans vruchtbaarder gemaakt. En Huizinga's kleine inlassing: ‘met een glimlach’ had misschien boekdelen gesproken. Want juist in die glimlach zit Engelands trots en Hollands vertedering, veel onderscheid en niettemin veel overeenkomst.

Wat nut heeft het, boudweg te veronderstellen, gelijk Barnouw doet, dat Huygens de Canterbury tales ongelezen in zijn boekerij opborg? Dit mag juist schijnen voor de dichter van de ‘Korenbloemen’, maar is het niet minstens twijfelachtig voor die van de ‘Karakters’?

Zo zou men meer opmerkingen kunnen maken, en zich afvragen, of gulheid wel altoos het kenmerk is van specialisten, en

[p. 647]

of liefde de eenkennigheid die zij meebrengt rechtvaardigt? Het is wellicht onverbiddelijk de keerzijde van sterk bepaalde toewijdingen, die bij voorbaat ietwat beducht zijn tekort te schieten. Zonder iets af te doen aan de waarde der vrucht, kan men ronduit verklaren dat zij naar meer smaakt, en dat, voor dit ‘meer’, Professor Barnouw eer in Holland dan in Engeland stof had kunnen opdoen. Huizinga spreekt de hoop uit, dat ‘men deze nauwgezette mozaïek-arbeid’ (er is geen beter woord om dit boek te kenmerken) ‘als een frisch en gaaf, echt-Nederlandsch kunstwerk zal genieten.’ Om inderdaad aan deze hoogste eis van vertalen te beantwoorden, had Professor Barnouw zich moeten inlaten met tal van moeilijkheden het Nederlandse vers betreffend, maar die nu eenmaal onvermijdbaar zijn, wil men zijn werk van inheems belang doen wezen. Een Nederlands dichter, bij beschrijvende verzen, heeft een andere taalbehandeling, vooral in de woordomzetting, dan de Engelse. In Gorters Mei, in Verweys Persephone, in Leopolds Molen en Cheops, valt hieromtrent veel te leren, om van Huygens maar niet te spreken. De verhouding van zinsbouw en rijm blijft in het Nederlands, waar meer gevaar voor het klappend samenvallen bestaat (zie Cats), een veel gevoeliger vraagstuk, dan in het Engels, dat nog steeds een sterke afleider in stafrijm binnen de regel bezit. Hiervoor kan een ieder onzer nog eens met vrucht de ‘Gebroken kleuren’ van Henriëtte Roland Holst als een meesterlijk voorbeeld herlezen.

Het is waar, wat Huizinga opmerkt, dat het Engels der veertiende eeuw nog de uitgangen kende, die onze taal bewaart; maar het is de vraag, of dit Professor Barnouw te stade kwam, gelijk hij aanneemt. Want de moeilijkheid schuilt in de breedheid van spraak, in de lange slag, die dit meebrengt. Hoe in het Hollands die langzame deining, dat verheven bewegende weer te geven? Chaucers groene, weelderige, dampende zachtheid, die als een vredig achtergrond-landschap de rijkdom zijner beelden opneemt en in een glans van saamhorigheid zet?