Het regt gebruik der werelt beschouwingen

(1720)–Bernard Nieuwentijt– rechtenstatus

ter overtuiginge van ongodisten en ongelovigen

XXV. Beschouwinge.
Van den sigtbaren Hemel.

§. 1.	OVergangh tot de Wereld in 't gemeen; en de Hemel-ligten in het bysonder.
2.	Overtuiging uit het gesigt desselfs.
3.	Sons meerder grootheit als des Aardkloots uit de Eclipsen bewesen.
4.	Sons grootheit uit de Astronomie.
5.	Is met genoegsaame sekerheit, meer als 100000 malen grooter, als den Aard-kloot.
6.	Overtuiginge uit dit geseide.
7.	Afstand der Sonne van den Aardkloot.
8.	Overtuiginge uit deselve.
9.	Wy onderstell gemaks-halven een stilstaande Aardkloot.
10.	Dagelyksen omloop der Sonne.
11.	Desselfs jaar-loop, afwykinge, en de jaar-getyden.
12.	Groot gebruik daar van.
13.	Overtuiginge uit het te voren geseide.
14.	Morgen-en avond-schemering.
15.	Job. XXXVIII. 12.
16.	Job. XXVI. 10.
17.	Job. XXVIII. 3.
18.	Job. XXXVIII. 9.
19.	Job. XXXVIII. 19. 20.
20.	Onmagt van onse verbeeldingh.
21.	Hoe veel tyd een kanon-kogel, om van de Aarke tot de Sonne te komen, van noden beeft.
22.	Hoe veel tyds een schip of dier, dat 50 mylen in een etmaal loopt. En overtuiginge.
23.	Ligts snelheit..
24.	Ligt loopt waarlyk voort. Experiment.
25.	Wat te verwagten was, indien het ligt by de son sigh tot een lichaam aan ten hegte.
26.	Overtuiginge uit het selve.
27.	Psalm. XLIII. 3. Job. XXXVII. 3. Jacob. I. 17. Jesaiae. XXX. 26. Habacuk. III. 11. Psalm. CXXXIX. 9.
28.	Het ligt loopt volgens regte linien. Job. XXXVII. 3.
29.	Genes. I. 18.
30.	Het vyer by, of van het ligt. Experimenten.
31.	Overtuiginge daar uit.
32.	Jesaiae. XXVII. 11. Malach. I. 10.
33.	Veelheit van het ligt.
34.	Overtuiginge daar uit.
35.	Nut van de divergentie des ligts.
36.	Eigenschappen desselfs.
37.	En twee groote gebruiken.
38.	Refractien en nuttigheden.
39.	Reden der boekmaten.
40.	Opsightelykheit der oogen op het ligt.
41.	Reflecteerende kragt in de lichamen.
42.	Lugt onsigbaar.
43.	Wondereren der reflectie.
44.	Ligt set sigh tot vaste lichamen. Experiment.
45.	Genes. I. 3.
46.	Matth. VI. 23. Lucas. XI. 35.
47.	Optische experimenten voorby gegaan.
48.	Donkere komer. En overtuiginge daar uit.
49.	Der ligt-stralen eigenschappen in opsigt van de couleuren.
50.	Ligts-verdeelinge in het Yslandsche Krystal.
51.	Job. XXXVIII. 24.
52.	Job. XXXVIII. 24.
53.	Proverb. XX. 20. Ezechiel. XXXII. 8. Joel. II. 10.

54.	Nuttigheit der Mane.
55.	Overtuiginge, en Eclipsen.
56.	Der selver nuttigheden.
57.	Maan-ligt sonder warmte.
58.	Maans afstant en grootheit.
59.	Waarom het Maan-ligt niet warm is?
60.	Der oorsaak van ebbe en vloedt niet ondersogt. Psalm. XXXIII. 7.
61.	Genes. I. 16.
62.	Genes. I. 14. Jeremiae. X. 2.
63.	Job. XXXVI. 32.
64.	Job. XXXV. 33.
65.	Sonne duistering in des Heeren Jesu lyden. Matth. XXVII. 45.
66.	Deuteron. XXXIII. 14.
67.	Twee samenstelsels der wereld.
68.	Onmeetelyke grootheit des Sterren-Hemels.
69.	Van het verschil-sigt der vaste Sterren.
70.	Proverb. XXV. 3. Psalm. CIII. 11. Jeremiae. XXXI. 37.
71.	Of den Sterren-Hemel vast, of vloeiende is. Job. XXX VII. 18.
72.	Waarschynelyke reden, of deselve niet wel vaste mogte syn.
73.	Verbasende grootheit en afstand der Sterren.
74.	Overtuiginge uit het geseide.
75.	Job. IX. 9. 10.
76.	Genes. XV. 5. En meer plaatsen.
77.	Ontelbaarheit der Sterren.
78.	Overtuige dat uit.
79.	Of de Sterren in grootheit verschillen 1 Corinth. XV. 41.
80.	Veraanderingh in de vaste Sterren. En overtuiginge.
81.	Job. XXXVIII. 31.
82.	Planeeten.
83.	Grootheit der selver.
84.	Tyden van haar omloopen, en derselver afstanden van de Son.
85.	Snelheit van Vanus en Jupiter.
86.	De uitrekeningen daar van.
87.	Snelheit van een omlooper van Jupiter.
88.	Verschrikkelyke kraght, die vereischt werd om Jupiter te beweegen.
89.	Overtuiginge uit dit alles. Jesaiae. XL. 26.
90.	Uitvlugten der ongodisten, en derselver gronden.
91.	Eerst, beandwoord door de breede-loop der planeeten.
92.	Desselfs eigenschappen. 3.
93.	Overtuiginge uit deselve.
94.	Ten tweeden, door hare geduurige naderingh na de Sonne.
95.	Ten derden, door haren loop in een Ellipsis.
96.	Ten vierden, om dat hare verste punten na verscheiden oorden des Hemels strekken.
97.	Overtuginge uit die alles.
98.	Judae. vers 13. Duisterheit der Planeeten.
99.	Jesaiae. XIV. 12.
100.	Apocalypsis. XXII. 16.
101.	Job. XXXVIII. 32.
102.	Niets van de Cometen. Het drajen der Planceten om hare asse.
103.	Snelheit van Saturnus, en van syn ringh.
104.	Overtuiginge uit het te vorren geseide
105.	Psalm. CXV. 16.

§. 1.

OM nu tot het wonder-gestel van den Heerlyken Hemel op te klimmen, en daar door op een overtuigende wyse aan alle, die nogh twyffelen, te bettogen, dat 'er een heerlyk en magtigh Maker en Regeerder van het Geheel-Al is, schynt 'er niet vereist te werden; als de oogen om hooge heffen, en den Hemel alleen sonder vooroordeelen te beschouwen; en daar in de ongelooffelyke grootheit van dat onmeetelyke ruim, en van de ligten die in het selve syn; behalven de verwonderlyke glansch van dese laatste; de uit werkselen, die de Sonne en Mane, misschien ook andere, op den Aardkloot te wege brengen;

de ondenkelyke groote snelheden, die een menschelyke verbeeldingh sigh nauwlyks voor kan stellen; en in dit alles de juiste waarneminge van soo veel wetten en wegen, door soo veel van sigh selfs onbewuste, soo tot verbaastmakinge toe groote en met soo gruwsaam een veert, welke die van een kanon kogel verre overtreft, voortvliegende lichamen, soo veel eeuwen langh gehoorsaamt, sonder in het minste ergens afgeweeten te hebben. En sal dit ten minsten een Atheist moeten doen erkennen, indien geen aanbiddelyke en magtige bestieringe in desen allen plaats hadde, en dese gevaartens, behoudens die snelheden en grootheden, welke sy hebben, alleen by geval bewogen wierden, dat sy tegen den anderen ook by geval souden kunnen sanbossen; en het daarom veel beter voor yder soude wesen noit geboren te syn, als in vrese te leven, dat oit yets soodanighs aan den Aardkloot, die syne woonplaatse is, mogte over komen.

§. 2.

En schoon men al syne gedagten soo verre niet liet gaan, op dat ik my alhier van dat nadrukkelyk bewys bediene, het welke Cicero in syn Boek de Natura Deorum gebruikt heeft; een Atheist stelle sigh voor, dat hy van het begin syns levens in een bergh-hol geweest en gewoont hebbe; daar men geen andere couleuren, als die van de onaangename rotsen; geen ander ligt, als dat van lampjes oit gesien heeft. Indien nu door het van een splyten deses berghs, of andersints gelegentheit aan hem gegeven wierde, om daar uit te komen; en hy de lugt aanschouwende, dien soo vol glansch en schoonheit blinkenden vuur-kloot, die heerlyke Sonne door den Hemel sagh rollen; welke den ganschen sigtbaren Aardkloot verligte, verwarmde, dede vrugtbaar syn, en bekwaam maakte om aan menschen en dieren haar voedsel te geven; en daar en boven aan hem het lieffelyk groen van boomen en velden, en de bekorende aangenaamheden van soo verscheidentlyk geverwde bloemen te vertoonen; soude hy, na dit alles gesien te hebben, sigh van een ontroerende verwonderingh en die gedagten kunnen onthouden? hoe ondenkelyk groot en heerlyk die Maker wel moet syn, welke dit alles, op soo verrukkende een wyse geformeert heeft.

En sal een hartnekkigh Godtloochenaar al meer moeite vinden, als hy ligt soude willen bekennen, om van sigh selfs te kunnen goloven; dat, als hem dit alles op dese wyse voor de eerste maal voorkwam, hy soodanige gedagten van hem soude kunnen weeren; hoe verschrikkelyk sy ook voor hem mogen wesen. Hy overdenke dit by sigh selfs, en oordeele, of het dagelyks gesigt daar van hem niet meerder tot een Godt behoorde op te heffen.

§. 3.

Hoe vast en onwedersprekelyk een bewys nu uit het enkel aansien des Hemels voor yder daar in leggen magh; dat het een groot, magtigh en aanbiddelyk Maker moet syn, die dese heerlyke ligten, en insonderheit de Sonne gemaakt heeft, en daar door soo veel weldaden aan die den Aardkloot bewoonen, dagelyks bewyst: is 'er egter een groote dwalinge, welke aan

meest alle menschen belet over dese saken na waarheit te kunnen oordeelen. En dese is dat kinderlyk voor-oordeel, het welke ons van jonghs af de Sonne doet aansien, als een lichaam ontrent een voet of anderhalf breedt synde: waar uit die gedagten in veele veroosakt werden, dat schoon de Son soo veel nut doet, egter deselve soo grooten bewys om syne klinheit niet en geeft, van een soo alles overtreffende magt; als men daar uit in den Maker wil erkent hebben.

Maar die uit de Maan-eclipsen weet, dat de schaduwe, Tab. XIX. Fig. 2. welke de Son D G den Aardkloot aan de eene syde A F Z beschynende, aan desselfs andere syde in A L Z maakt, van den Aadkloot A Z na L toe geduurigh smalder werd; en in een punt L als eenen kegel A L Z uitloopt; sal sonder de Optica (daar in dit bewesen werd) veel te verstaan, wel haast kunnen afnemen, dat de Sonne D G veel grooter moet syn als den geheelen Aardkloot.

Want indien deselve Sonne in hare dikte b b gelyk was aan den Aardbodem A Z; is het blykelyk, dat de schaduwe als dan gelyk A M N Z synde, overal, of in M N soo dik als A Z soude wesen, en geduurigh blyven.

En indien des selven Sonne dikte a a kleinder was, als die van den Aardkloot A Z; is het klaar genoegh, dan de schaduwe als dan van den Aardkloot af na P O en verder geduurigh breder soude werden.

Soo dat, dewyl door ontegensprekelyke waarnemingen in de Maan-duisteringen bevonden werd, dat de schaduwe in dikte niet gelyk blyft aan den Aardbodem; nogh grooter werd in meerder veerheit van den Aardkloot; maar dat sy onwedersprekelyk smalder werdende, eenen in een punt L uitloopende kegel A L Z uitmaakt; sal het by yder, die dit begrypt, ontwyffelyk genoegh syn, dat de Sonne D G grooter is als den Aardkloot A Z.

Dit te weten, say ymand misschien van dit voorseide kinderlyk voor-oordeel wel eenigsints kunnen verlossen, en met veel verwonderingh over de magt des Regeerders, de Sonne in die grootheit aan sigh selven doen voorstellen. Dogh met veel meer nadruk sal dit moeten geschieden, als ymand weet, dat volgens ge wisse Astronomische waarnemingen, men veiligh dese Sonne hondert duisent malen grooter, als den Aardkloot stellen kan. Ik weet wel, dat dit aan onervarene in de sterre-kunde niet anders, als geheel ongelooffelyk moet voorkomen; eerst, om dat de grootheit der Sonne by de Oude maar 166 of nogh minder malen gestelt werd den Aarkloot te bevatten. Ten anderen, om dat het verschil der Astronomi selfs over de grootheit van de Sonne, hare besluitten by ongeoeffende voor soodanige doet aansien, daar men in het geheel niet veel staat op maken kan.

Om desen aanstoot wegh te nemen, sullen wy, soo veel de kortheit van dit bestek lyden kan, de vastheit van het geseide tragten aan te toonen; en schoon men wel de nette groot heit der Sonne niet weten kan, dat het egter genoegh bewysselyk is, dat 100000 Aardkloten te samen genomen, ten minsten niet grooter syn, als het lighaam der Sonne. Dogh die uit de Astronomie dit selfs genoegh weten, kunnen dese betooninge voorby en tot de volgende §. 6. over gaan.

Kort vertoog,
Van de gegrontheit der Astronomische besluiten, ontrent de
grootheit der sonne.
§. 4.

DAt de Sterre-kundige in hare rekeningen ontrent de Sons grootheit deselfde gronden gebruiken, als de Land-meeters in het meeten van de hoogte van een toorn, berg, of diergelyke, is by alle, die het verstaan, eene bekende sake. Waarom men van de besluiten, die sy maken, even seker kan syn, als sy maar hare waarnemingen met soo weinigh misslagen kunnen doen, als de Landmeeters.

Om dit wat klaarder te toonen.

I. Sy nemen den Aardkloots halven middel-lyn AB, Tab. XIX. Fig. 3. voor de eenheit, om de grootheit der Sonne B G in opsigt van deselve te bepalen.

II. Verder observeren sy op verscheiden wysen (welke wy hier niet beschryven) den hoek A C B; die aan het middel-punt der Sonne C gemaakt werd, en de halve dikte des Aardkloots A B bevat. Welke by haar den hoek des Parallaxis of des Verschil-sigts genaam werd. Om dat als men langs de linien A C en B C, die desen hoek maken (en by gevolge uit het opper vlak des Aardkloots in A, en uit desselfs middel-punt B) na het middel-punt der Sonne C siet; het selve middel-punt C voor die uit A siet, de plaatse I; en voor die uyt B siet, de plaatse F in den Sterren-Hemel K L soude schynen te bedekken. Welk verschil des Gesigts F I sy dan Parallaxis of Verschil-sigt noemen: en dewyl den hoek A C B daar door bepaalt werd, syn sy kortheits-halven meermalen gewoon den selven naam aan desen hoek te geven. En wanneer sy desen hoek A C B op eenige hoogte der Sonne boven den Horizon mogten gevonden hebben; rekenen sy, hoe veel deselve bedraagt, als het middel-punt der Sonne C in den Horizon A I sigh bevind; en noemen als dan deselve Parallaxis Horizontalis.

III.	Desen hoek is eerst waargenomen by de Oude tot Tyche Brahe toe (Progymnasm. pag. 40) van ontrent	3 Minuten.
	En van Longomontanus (Astron. pag. 279) die een Discipel van Tycho was, straks vermindert tot	2 Min. 40 Seconden.
	Van Keplerus daar na door andere waarnemingen bevonden niet grooter te kunnen syn, als van	1 Minute.

Waar van men syn Epitom. Astron. pag. 479. en 885 kan na sien.

IV.	Naderhand een andere waarnemings-maniere, door den asstand der Mane gevonden synde, die soo groote misslagen als de voorige niet onderworpen was; is sy

	bevonden van Ricciolus, niet meerder te kunnen syn, als van	30 Seconden, of een halve Minute.
	Siet de Astronomie van Dechales, pag. 421 en 422.
	Het geen nogh met veel toegeventheit dus is vast gestelt, om dat desen hoek A C B, na dese wyse van waarneminge, volgens het geene G. Whiston (Praelect, Astron. pag. 69) uit dese Autheuren aanhaalt by Ricciolus bevonden is van	25 Seconden 10 Tertien.
	En by Wandelinus nogh kleinder van	15 Seconden.
V.	Eindelyk is een ander maniere van de Heer Cassini in Vrankryk door Verrekykers met hare Kleinmeeters (Micrometra)versien, en ook van La Hire tot Parys, Flamstedius in Engelandt en andere groote Mannen in gebruik gebragt, Waar door men sonder vrees van soo veel gelegentheden van afdwalingen, met de uiterste nettigheit den selven hoek A C B kan waarnemen; ingevalle sy maar om haar kleinheit eenige bepalinge van ons, die den Aardkloot bewoonen, lyden kan.
	Waar uit dan deselve by Flamstedius (siet Whiston, Praelect. Physic. Mathem. pag. 276) by Cassini (siet La Hire Tab. Astron. pag. 8) Newton (siet Gregory Astron. pag. 336) gestelt is, niet meerder te bedragen als	10 Seconden.
	Huygens op den afstand der Sonne van 12000 Aardkloots diktens, soude die niet grooter kunnen stellen als	8 of 9 Seconden.
	La Hire die aldaar segt, dat na verscheidene en seer veele waarnemingen vergeleken te hebben, de Parallaxis der Sonne om hare kleinheit niet waarnemelyk is, stelt deselve daarom nogh kleinder en niet meerder als van	6 Seconden.

VI. Soo dat uit desen allen klaar is, dat na mate dat de manieren sekerder, en de werk-tuigen daar toe bekwamer geworden syn; men bevonden heeft, dat den hoek A C B der Parallaxis der Sonne al gevolgelyk waargenomen is kleinder te wesen.

En daarom, dat men dese verscheidenheit, die tusschen de Astronomi gevonden werd, wel voor een verschil magh agten, spruitende alleen uit de beter wysen en instrumenten; op en met welke de waarnemingen netter gedaan syn, by de tegenwoordige als by de Oude: maar sulks geensints eene verwarringe kan noemen, gelyk sommige onervarene gewoon syn te doen; nadien de Oude alleen getoont hebben, hoe verre, en de laatste hoe veel verder sy hebben kunnen komen. 't Geen daar uit te meer moet afgenomen werden, om dat dit verschil, insonderheit alleen tusschen Oude en Nieuwe, en nergens na soo veel tusschen Oude en Oude, of Nieuwe en Nieuwe, die deselve wyse van waarnemen gebruikt hebben, gesien werd plaatse te hebben.

VII. Om nu voort te gaan.

Dewyl nu dese Sterre-kundigen in den drie-hoek A B C A bekent hebben de halve dikte des Aardkloots A B, met den hoek der Horizontale Parallaxis der Sonne A C B; en weetende dat den hoek B A C regt is, als de Sons middel-punt C in den sigtbaren Horizon A I sigh bevind, hebben sy dan in desen drihoek twee hoeken en een syde bekent: waar door sy door de driehoeks rekeninge eerst de linie B C, of des Sons afstand van den Aardkloot, kunnen vinden.

VIII. Desen afstand B C der Sonne van den Aardkloot nu bekent synde, die ook een syde van den driehoek B D C B is, soeken sy in den selven nogh tweehoeken, die hier van noden syn, om de halve dikte D C der Sonne, te kunnen uitrekenen.

IX. Om dese te vinden, sien sy met hare instrumenten, waar van die der latere ook veel in nauwkeurigheit van die der Oude verschillen, den hoek B D G af; begrypende de geheele sigtbare breedte der Sonne, en noemen hem den schynbaren Diameter der Sonne.

De helft daar van is den hoek B D C, of de Semi-diameter apparens, in Duits,

den schynbaren halven Diameter der Sonne, om dat hy desselfs halven Diameter D C bevat.

X. In dese heeft sigh met het verloop der eeuwen soo veel verschil niet geopenbaart, als in die der Parallaxis; en is ook vervolgens na dese drie tyde, die wy onder de Waarnemers te voren by de Parallaxis aangemerkt hebben (wanneer de Sonne in middel-veerheit, of tusschen syn grootste en kleinste afstand van den Aardkloot is) den schynbaren Diameter der Sonne of den hoek B D G bevonden by

Ptolemaeus (siet Astron. Copern. pag. 289) van	31 Min. 20 Second.
Copernicus (siet syn Astron. pag. 294 en 303) ontrent	32 Min. 45 Second.
Tycho (Progymn. pag. 296)	31 Min.
En soo veel by Longomontanus (Astron. pag. 299)
Ricciolus (Deschales Astron. pag. 433. Prop. XXVII)	31 Min. 56 Second.
Huigenius (Syst. Saturn. pag. 78)	30 Min. 30 Second.
Newton (siet Astron. Gregory pag. 336)	32 Min. 15 Second.
die de waarnemingen van Cassini en Flamstedius veel agt.
La Hire Tab. Astron. pag. 22 ontrent	32 Min. 11 Second.

XI. Soo dat de grootste schynbaren diameter van 32 Minuten 45 Seconden synde, met den kleinsten 30 Minuten en 30 Seconden, maar 2 Minute en 15 Seconden scheelt, welkers helft voor den hoek D B C alleen een verschil geeft van 1½ Minute, dat is ontrent 1/15 deel van het geheel.

XII. Daar de grootste Parallaxis van 3 Minuten, en de kleinste van 6 Seconden, de eerste wel 30 malen grooter is als de laatste, gelyk uit III, IV, V te sien is.

XIII. En soo is hier uit openbaar, dat de verscheidenheit der waarnemingen in de de schynbaren diameters, wel eenigh, dogh klein; maar in den hoek der Parallaxis een seer groot verschil in de grootheit der Sonne geven moet.

XIV. Eindelyk, dewyl nu in den driehoek B D C D bekent is de voren gevonden syde BC, of de distantie van den Aardkloot; en desselfs halven schynbaren diameter of den hoek BDC, ook verder den hoek BDC, regt synde, om dat de linie BD den cirkel DOG Soo syn nu in den selven driehoek B D C B twee hoeken bekent en eene syde; waar door de derde D C, of de begeerde halve dikte der Sonne kan gevonden werden.

XV. Wy souden nu op desen wegh na de getoonde wyse door dese en voorige gegevens, eerst den afstand der Sonne van den Aardkloot B C, en daar na de grootmerk alhier is alleen de grootheit der Sonne, en het verschil tusschen Oude en Nieuwe Sterre kundigen daar over te toonen; en niet soo seer desselfs afstand te verhandelen; sullen wy ons van een korter maniere, die egter een sekere Wis-kundige waarheit heeft, en aan die in de Geometrie ervaren is bekent sal syn, bedienen.

En die bestaat in de volgende proportie of regel van drien; alwaar wy de hoeken A C B en D B C in plaats van der selver hoekmaten gebruiken. Welk laatste wel de Geometrische netheit soude vereisschen; maar om dat wegens de kleinheit deser hoeken, in de uitkomst dit geen merkelyke veranderingh, en egter in het rekenen groot gemak geeft, sullen wy ons met andere groote Astronomi daar van bedienen. Sy is dan dusdanigh

Gelyk den hoek A C B of der Horizontale Parallaxis der Sonne
staat tot
den hoek D B C, of die van den halven schynbaren diameter desselfs:
alsoo staat
den Aardkloots halven middel-lyn A B
tot
der Sonnen waren halven middel-lyn DC

En heeft niet alleen desen regel plaats ontrent de Sonne, maar ontrent alle andere Hemel-ligten, hoedanige sy syn mogen.

XVI.	Soo dat volgens Tycho, nemende de Parallaxis 3 Minut. en den halven schynbaren Diameter 15½ Minute; den ½ Diameter der Sonne grooter is als die der Aarde A B.	5⅙ malen.
	En dese teerlinks wyse gemultipliceert synde (om dat klootse lichamen tot malkander staan, als de teerlingen van haar ½ Diameters) is de Sons lichaam grooter als de Aarde ontrent	138 malen.
XVII.	Volgens Ricciolus staat de Parallaxis 30 seconden, tot den schynbaren ½ Diameter, 15 minuten, 58 seconden; als 30 tot 958 seconden of 1 tot 31 14/15; en derhalven is den ½ Diameter der Sonne D C grooter als die des Aardkloots A B	31 14/15 malen.
	Dese nu teerlinks-wyse gemultipliceert, maakt den kloot der Sonne grooter als die der aarde, meer als	31000 malen.
XVIII.	Volgens Newton: de Parallaxis 10 seconden staat tot den schynbaren halven Diameter, 16⅛ minute; als 10 seconden 967½ seconden; en daarom is den ½ Diameter der Sonne grooter als die des Aardkloots	96¾ malen.
	En dese cubicè gemultipliceert synde, komt het lichaam der Sonne grooter als dat der Aarde ontrent	900000 malen.
XIX.	Eindelyk de proportie van la Hire nemende: 6 seconden Parallaxis staan tot 16 minuten 5½ seconden schynbaren halven diameter, als 6 seconden tot 965½ seconde, of 1 tot 160 11/12 soo is dan den ½ Diameter der Sonne, grooter als die der Aardkloot meer als	160 malen.
	En na de cubische multiplicatie komt de Son selfs grooter als den kloot der Aarde, vry meerder als	4000000 malen.

XX. Uit welke alle met malkander vergeleken synde, men dan bespeuren kan:

1. Dat de halve diktens der Sonne, van ruim vyf of nauwlyks ses, eerst tot ruim 31 daar na tot ruim 96, en eindelyk tot 160 halve Aardkloots diktens aanwassen; het geen voor onervarene, om dat de getallen niet groot syn, nogh gelooffelyk sal kunnen voor komen.

2. Maar dat den Sonnen-kloot selfs, van nauwlyks 140 grootheden van de Aarde, opwast eerst tot 31000; en daar na schielyk tot 900000 of negen hondert duisent, en eindelyk tot de grootheit van meer als 4000,000 of vier millioenen Aardklooten, schynt yets te syn, het welke ymand, die dese rekeningen niet gewoon is, volkomen ongelooffelyk moet oordeelen, en denken, dat schoon al het geseide van de halve Diameters waar was, dit egter een misslagh in de Astronomie bewysen soude. Maar weet egter een ygelyk die het landmeten verstaat, dat het eene soo bondigh en vast is als het ander.

Soo dat men nu eindelyk siet, dat dese aanwas en dit verschil van de Sons grootheden in vervolgh van tyden sigh openbarende, eerst en meest door het gedurigh minder bevinden van den hoek der Parallaxis veroorsaakt werd, dewyl het kleine onderscheit in de halve schynbare diameters, tot het selve wel yets, maar weinig toebrengen kan. Dogh dat desselfs verbasende grootheit, insonderheit aan de teerlinks multiplicatie van de halve ware diameters toe te schryven is.

XXI. Waarom dan, dewyl alles, dat getoont is, in de maniere van rekeninge een Wis-kundige sekerheit heeft, men alleen heeft te ondersoeken, of de laatste Sterrekundigen ook te regt waargenomen hebben, dat den hoek der Parallaxis soo klein is: het geen wy aan de studien van yder, die sigh daar aan gelegen laat, sullen overlaten.

Alsoo de drie manieren, welke by de Oude tot Tycho, daar na in de voorgaande eeuw by Ricciolus, Wendelinus en andere, en in dese tyden by de Heeren Cassini, Flamstedius, la Hire en andere gebruikt syn, alhier met malkander te vergelyken, te veel afleidinge en plaatse soude vereisschen.

Dit is immers waar, en by yder die het verslaat, bekent; dat de Oude, volgens haar eigen bekentenisse, in hare Hemel meetingen nauwlyks op een geheele minute hebben kunnen seker wesen, ook met hare grootste instrumenten; en dat de volgende maniere veel voordeel booven de eerste gehad heeft om sekerder te gaan en nader te komen; om dat den hoek, by haar tot het rekenen van de Sons distantie nodig synde, soo veel grooter was, en den geheelen afstand der Mane van de aarde bevattede; die ontrent 60 malen soo groot is als den halven diameter des Aardkloots, waar van de Oude sigh moesten bedienen; soo dat deselve vergissinge in het waarnemen by haar de mis slagh soo veel minder maakt, als by de voorgaande. Dogh dat de laatste door hare verrekykers en kleinmeters, dese Hemel-meetingen tot die nauwkeurigheit schynen gebragt te hebben, waar toe menschen schynen te kunnen komen; doende door dese voorige werk-tuigen en bekwame slinger Horologies, den Sterren-Hemel selfs aan haar tot een quadrant dienen; waar door sy dan de waarnemingen (met niet minder sekerheit als de voorige) tot eenige seconden toe kunnen doen.

§. 5.

Dogh indlen de Parallaxis der Sonne aan dese Waarnemers, die alles soo nauw kunnen afmeeten, nogh onmeetelyk blyft; insonderheit, als sy die selfs eerst ontrent na by synde Planeeten, als Mars en Venus ondersoeken; die een veel grooter en waarnemelyker Parallaxis (indien anders ook hare veerheit die toelaat) moeten hebben: en dan uit de Sons en Planeets distantie (welker reden haar beter en na genoegh bekent is, gelyk alle Astronomi weten) de Parallaxis der Sonne uitrekenen; kan men klaarlyk afnemen, dat deselve in seer weinigh seconden en minder, als men door dese wyse waarnemen en vinden kan, bestaat. En derhalven dat men met grooten grond van waarheit wel magh vast stellen, dat, schoon die grootheden, welke de tegenwoordige Astronomi aan de Sonne toeschryven, juist om de kleinheit der Parallaxis na hare nette mate niet bepaalt kunnen werden (gelyk sy alle, ook de voornaamste, selfs geerne bekennen, en waar van ik veel getuigenissen souden kunnen bybrengen) egter deselve onverbeeldelyk groot moet syn. Eu indien men al den halven diameter van la Hire van 160. en de daar uit volgenden grootheit der Sonne, van meer als vier millioenen Aardklooten niet aannemen wil; men die van de Heer Huigens soo verre van de waarheit niet kan agten te verschillen; die de halve diameter der Sonne (Autom. Planetar. pag. 447.) op 110 Aardkloots halve diktens, en daarom desselfs grootheit op 1331000 of meer dan 13 maal hondert duisent Aardklooten stelt; alsoo dese by na, gelyk gemakkelyk te rekenen is, een Parallaxis van meer als 8 en by na 9 seconden vereischt.

Of nader kan mennemen die van de Heer Newton van 10 seconden gebruikt is in syn Theoria Lunae (Gregor. Astron. pag. 336.) welke een Sons halven diameter van 96¾, en syn grootheit van negen hondert duisent Aardklooten stelt. Immers, soo men die van Flamstedius en Horoccius van omtrent 12 seconden (siet Newton Princ. Math. pag. 414.) die tweemaal soo groot als die van la Hire is, neemt, sal men nogh gewisser weeten, dat men geen voorname misslag begaat, in te veel grootheit aan de Sonne toe re schryven; die egter in syn halven diameter meer als 80, en in syn grootheit meer als 500000 malen die van den Aardkloot begrypt.

Waarom stellende, dat de grootheit der Soune, gelyk wy te vooren (§. 3.) gedaan hebben, hondert duisend maalen die des Aardkloots bevat, sal men seker genoegh syn, dat men die eerder seer veel te klein als tegroot genomen heeft; dewyl de Parallaxis in dese van ontrent 21, ten minsten grooter als 20 seconden is, en men den

halven Diameter der Sonne niet wel 46½ vind; als men den schynbaren halven diameter met Newton van 16⅓ minuten neemt, Ende dat men als dan hier geen misslagh in te veel grootheit der Sonne begaat, kan daar uit blyken, dat de waarnemingen (gelyk de Heer Newton op de straks aangehaalde plaats segt) van Keplerus, Ricciolus en Wendelinus niet lyden dat de Parallaxis veel grooter is als 20 seconden. Welke noghtans die nauwkeurige maniere van Cassini niet gebruikt hebben in haar waarnemingen, waar door sy een meerder kleinheit van dese Parallaxis souden hebben kunnen merken.

Ten anderen, om dat men te voren (IV) sien kan, dat Wendelinus selfs, die van 15 seconden, dat is soo veel kleinder als 20, selfs door syne wyse gevonden heeft.

Eindelyk is hier kragtigh het getuigenisse van de Heer Newton, Princ. Math. pag. 414. dat hy den Parallaxis van 20 seconden onderstellende, segt, dat hy deselve in dat geval liever te groot als te klein wilde nemen; daar door niet duister te kennen gevende, dat deselve waarlyk kleinder moet syn.

Waar uit dan wederom blykt, dat het verschil der eerste Astronomi met de laatste geen nadeel aan de waarheit van dese besluiten van de laatste ontrent het bepalen van des Sons grootheit toe kan brengen, en dat sy 100000 malen soo groot als den Aardkloot gestelt synde, geensints te groot genomen werd.

§. 6.

Om dan weder onsen draat te hervatten.

Is het nu te begrypen, dat een los geval een soo verschrikkelyken Vyerkloot, die meer als hondert duisend malen (op dat ik niet volgens het voorige segge, meer als een millioen malen, dat met meer waarheit soude kunnen vast gestelt werden) de grootheit des Aardkloots bevat, voortgebragt en deselve tot soo groote einden, als sy op den Aardkloot dagelyks uitvoert, soo veel eeuwen langh heeft doen volduren? en kanymand het aan sigh selfs, als gelooffelyk voorstellen; dat een Vuur-kolk van die verbasende uitgestrektheit, binnen hare palen, en in haren order en stant heeft bewaart kunnen werden, sonder dat een groote en verwonderlyke magt en wysheit deselve altyd bestiert heeft? daar by de menschen geene stoffe bekent is, die ten opsigt van ons, woester, en in eenige meenigte synde, onbetemmelyker werkt als het Vyer; van het welke dagelyks (gelyk de brand-glasen bewysen) soo veel tot ons uit de Sonne, of in haar ligt of met haar ligt afkomt. En moet het stellen van het geval of van yets anders dat in sigh selfs onweetende is, tot een voortbrengende oorsaak van dese Sonne, niet yder een en ook den stoutsten Atheist in een geduurige vrese doen leven? dat door soo geduurigh een bewegen en woelen van soo ondenkelyk veel Vyer en vlammende deelen, of eens een veel grooter meenigte te gelyk, langs de wegh, volgens welke de andere tegen woordigh nederdalen, uit de Sonne tot ons mogt nederkomen, en soo op den Aardkloot alles in vlamme setten; of dat de Sonne, het voedsel van dat vuur verteert synde, eens van Nature veranderen en ophouden mogte haar warmte en ligt aan ons mede te deelen; wanneer den ganschen Aardkloot in de aldernaarste spelonke van donkerheit veranderen soude, die ymand magtigh is aan syn verstand voor te stellen. Hoe veel geruster en ge

lukkiger leven dan sodanige? welke den Maker desselfs voor eenen Almagtigen Godt, en hare Goedertieren Weldoender erkennende, weeten, dat alles, en ook selfs dit gedugte Sonne - vyer, niet anders als op den wil van desen mensch-lievenden Schepper sigh roeren of bewegen kan. Welke, om dese anders wel gegronde vrees aan syne Lief hebbers te ontnemen, Genes. VIII. 22. uitdrukkelyk belooft hebbende, dat voortaan alle dagen der aarde, saijinge en oogst, koude en hitte, somer en winter, dagh en nagt niet sullen ophouden, dese beloften soo veel duisenden van jaren langh gestand heeft gedaan.

§. 7.

Indien wy nu van de grootheit der Sonne (waar van ik hoope, dat ymand die het voorgaande verstaat overtuigt sal syn) tot synen afstand van de Aarde overgaan, om ook in desen onse onregtmatige gedagten te verbeeteren welke wy sedert onse kindsche jaren van dese wydte tusschen de Son en de Aardk loot geformeert hebben, en die wy nauwelyks een myle verre aan ons selven kunnen voorstellen: sal het met niet minder verwonderinge als te voren, aan een ongeoeffende voorkomen, dat wy seggen, dat men sigh niet vergrypt in de Sons afftand te groot te stellen, wanneer men voor seker houd, dat deselve meer als 10000 halve Aardkloot diameters of diktens bedraagt.

Dat de Sonne seer verre van den Aardkloot is, soude men uit het maken der Sonne-wysers en anders kunnen betoogen: dat wy nu voor by gaan. Alleen sullen wy gelyk te voren in de §. 4. aantoonen, dat het verschil der Astronomi in de verscheiden veerheden van de Sonne, ook hier alleen veroorsaakt werd; om dat de laatste van soo veel beter werk-tuigen en wysen bedient geweest syn, in het waarnemen van de Sons Parallaxis, als de Oude. Soo dat met het geduurigh kleinder vinden van dese, ook de Sons afstand van den Aardkloot geduurigh grooter bevonden is.

Om dit geseide voor ymand, die in desen onervaren is, met wat meer klaarheit te doen bevatten.

Laat weder Tab. XIX. Fig. 3. (gelyk §. 4. VII.) in den driehoek A B C A, den hoek der Horizontale Parallaxis van de Son A C B bekent synde door eenige waarneminge, de halve dikte des Aardkloots A B voor de eenheit genomen werden: soo sal, dewyl den hoek B A C regt is, den Afstand der Sonne van den Aardkloot of de linie B C seer gemakkelyk door de gemeene driehoeks-rekeninge kunnen gevonden werden. Het welk by yder, die alleen deselve rekening verstaat, bekent is.

Stellende dan den hoek des verschil-sigts A C B

Met Tycho Brahe van 3 minuten, vind men de distantie B C in Aardkloots halve diameters ontrent.	1150
Met Ricciolus van 30 seconden, vind men deselve schaars	7000
Met Newton volgens Cassini enz. van 10 seconden, is B C ruim	20000
Met Huigens (welkers Parallaxis tusschen 8 en 9 seconden daarom uitmaakt) moet B C gestelt werden op	24000
Met La Hire die de Parallaxis A C B niet grooter als 6 seconden segt te wesen, sal B C oprysen tot ruim	34000

En indien men (gelyk wy te voren gedaan hebben) des Sons grootheit op 100000 Aardkloten stelt, sal den Parallaxis ACB ontrent 20 seconden syn (nemende des Sons schynbaren diameter van 32 ¼ minuten) en den afstand der Sonne van de Aardkloot in desselfs halve Diameters bedragen ruim 10000.

Dewyl men nu na de soo nauwkeurige waarnemingen van de grootste hedensdaagsche Sterre-kundigen, volkomen sekerheit kan hebben, dat de Parallaxis A C B niet grooter is als 20 seconden, kan men ook met soo veel of meer gerustheit, als of een Landmeeter een veerheit tusschen twee plaatsen op den Aardkloot gemeeten hadde, vast stellen, wel niet (dat wel te letten is) hoe groot de juiste grootheit van het lichaam der Sonne en van syn afstandt van den Aardkloot is. Maar dit is buiten alle twyffel met een Geometrische gewisheit daar uit te besluiten.

Eerst, dat de Sonne niet minder als hondert duisend malen soo groot is, als den Aardkloot.

En ten anderen, dat sy niet minder als tien duisend Aardkloots halve diameters van deselve afgelegen is.

§. 8.

Nadien het nu ontwyffelyk waar is, dat de Sonne in een veel minder veerheit van den Aardkloot geplaatst synde, men niet anders, als desselfs verbrandinge door het Sonne-vyer te wagten hadde; en soo hy een veel verderen afstand hadde, dat de aarde weigeren soude moeten hare vrugten, tot spyse van die deselve bewoonen, uit te leveren. Kan nu ymand weder oordeelen; dat sonder eenigh beoogt einde dit groote en gruwsame vuur, onder soo veel ontallyke plaatsen, die het selve in het Geheel-Al ten opsigt van de aarde soude kunnen hebben, juist alleen ter die plaatse gestelt is; daar het soo veel voordeel en geene schade aan den Aardkloot doen en kan? Indien nu een soo ongelukkigh Philosooph, die stelt, dat de Sonne by een los geval juist dese voor den Aardkloot en al wat daar op is, soo noodigh en nutte plaatse verkregen heeft, een Mathematicus is; hy rekene eens uit, hoe veel plaatsen (daar de Sonne in het selve geval gestelt soude kunnen syn) in het hol van den Sterren-Hemel sigh bevinden; en hoe veel duisenden kanssen (als het geval alleen hier aangemerkt werd) tegen een souden geweest hebben; volgens welke de Sonne aan den Aardkloot geheel onnut soude geworden syn, en een andere plaats kunnen gekregen hebben.

§. 9.

Dit scheen genoegsaam te syn, om alleen tot overtuiginge te strekken voor ymand die tot nogh toe aan de wysheit van synen Maker getwyffelt hadde. Maar dewyl de droevige gewoonte, welke op allermenschen verstand een vereeltheit en ongevoeligheit schynt te brengen, de meeste menschen dit verbaastmakende wonder, gelyk de beesten, sonder opmerkinge doet aansien; moeten wy aan alle, die sigh door een gemeene aanmerkinge van het geen sy dagelyks door de Sonne sien geschieden, nogh weinigh aangedaan bevinden, in desen raden met ons dese Sonne ten opsigt van de aarde, kortelyk in eenige bysonderheden te beschouwen. Waar in wy om niet alles tweemaal te moeten seggen, die spreek-wysen en figuren sullen gebruiken; welke met de

gedagten van Tycho Brahe, en de gewoonlyk in gebruik synde Globen, gerigt syn na een stilstaanden Aardkloot, en een om deselve loopende Sonne. Die de andere Hypothesis van een loopende Aardkloot, en stilstaande Son met Copernicus meerder agten, kunnen ligt dit alles, den selven sin behoudende, na hare gedagten veranderen; gelyk sy dogh in de meeste, soo niet alle schristen van de grootste Astronomi moeten doen. Dewelke, schoon sy selfs een loopende Aardkloot voorstaan, egter in hare rekeningen ontrent de Sphoerica, of klootsche cirkel-bogen en hoeken, ook de figuren en spreek-wysen gebruiken, die op een stilstaanden Aardkloot gegrond syn. Als by yder die hare schriften, en ook die van Copernicus selfs gelesen heeft, bekent is.

§. 10.

Indien dan ymand syne woonplaatse op den Aardkloot pemf, Tab. XV. Fig. 1. soude moeten houden, en sigh selfs en alle menschen gelukkigh wilde maken; soude hy, om niet geduurigh in een nare duisternisse te moeten leven, niet eerst besorgt moeten syn, dat deselve aarde verligt wierde? Nu geschiet dit door de Sonne (by voorbeeld) in E.

Maar dit al gedaan hebbende, soude dese Sonne E onbeweegelyk altyd tegen over het punt e staande, op die plaatse het altyd dagh en seer heet syn; en weder in f een eeuwigen nagt en een geduurige koude maken; het welke beide niet als verdrietigh konde welen. Om dat in het laatstegeval (schoon al de vrugtbaarheit der aarde daar door niet vermindert wierde) alle vermaak en in het eerste de soo aangename ruste belet soude werden.

Om dan dit alles voor te komen, scheen het weder nodigh, dat dese Sonne rondom den Aardkloot gingh, in eenen cirkel als E T F S E om deselve van alle syden te verligten en vrugtbaar te maken, en op eene plaatse niet altyd stille te staan. Nu wederom dit geschiet door dese (elfde Sonne, die alle 24 uuren een omloop om de aarde doet.

§. 11.

Maar ingevalle nu dese Sonne den Aardkloot al dagelyks verligte en verwarmde, indien hy alleen in den cirkel E T F S E verbleef, was wederom dit ongeval ontwyffelyk, als voren, daar uit te verwagten, dat alles wat op den cirkel ef op de aarde sigh bevond, door desselfs hitte versengen, en andere Aardkloots deelen, op welke de Sonnestralen met meer schuinheit vallen, door koude onvrugtbaar souden syn. Waaromme, indien den meesten Aardkloot niet gansch sonder gebruik soude wesen, het wederom vereist wierde, dat de Sonne in syn omloopen aan meerder deelen des Aardkloots dienst konde doen. Nu dit selve siet men al wederom, dat door de Sonne gedaan werd; welke wedersyds van den AEquator EF tot A Noordelyk, en tot C Zuidelyk afwykt; terwyl sy sigh altyd in den cirkel A Y D bevind, welke de Sterre-kundigen Ecliplica of Sons-wegh noemen. In desen cirkel gaat sy dagelyks schaars een graad, of 360^ste deel van het West na het Oosten voort; terwyl sy in deselve tyd een omloop van het Oost na het West gelykwydigh aan den AEquator E F volbrengt. Van welke omloopen de twee uitersten A B en C D hier afgetekent syn; welke laatste sy in een dagh, en die Ecliptica

A Y D ontrent in 365 dagen of in een jaar ten einde brengt. En maakt dese dagelykse beweginge den dagh en nagt; en de jaarlykse de vier saisoenen des Jaars. Soo dat het (by voorbeeld) in a en g op den Aardbodem Somer is, als de Sonne in syn wegh A Y D in A; Winter, als sy in D; en Hersst of Lente, wanner sy op de eene of andere syde des kloots in het midden tusschen A en D is: ten sy eenige andere oorsaken op de aarde in de hitte of koude deser jaar-getyden eenige veranderingh maken.

§. 12.

Kan nu een ongelukkigh Ongodist nogh geloven, dat alles, wat ymand bedenken soude kunnen, om die den Aardkloot bewoonen, gelukkigh te maken, hier dus by malkander gevonden werd; en dat het alles alleen aan onverstandige oorsaken of een enkel los geval toe te schryven is?

Hier door, behalven het voorkomen van soo groote ongemakken, als een geduurige brandende hitte, of alles verstyvende koude op deselve Werelds-Gewesten altyd plaats hebbende, na sigh souden sleepen, vind men, dat in de meeste bewoonde plaatsen der Wereld, elk land na die wyse en mate verligt en verwarmt werd, als de verscheiden gesteltheit van syn Inwoonders en Vrugten vereischt: makende alsoo dele verlcheidenheit van Saysoenen en verdeelinge van hitte en koude, dat eenige landen bekwaam syn om Speceryen, en een bysonder soort van Vrugten, andere wederom om andere voort te brengen. Terwyl dit algemeene voordeel daar door by het gansche op den geheelen Aardkloot verstroide menschdom geneoten werd; dat door de Scheepvaart elke Natie van alles kan gedient werden, en sigh verlustigen en versadigen met dat geene, het welke andersints syn land aan hem niet soude kunnen verschaffen.

§. 13.

Eer ik voortga vrage ik aan dese, alle Wysheit en Goedheit des Al-Bestierders in desen loochenende Philosophen; of sy in een Vorstelyken Tuin komende, oit souden kunnen oordeelen, dat geen konst of ordonnantie van een Hovenier daar in plaats heeft; wanneer sy sien, dat om Planten, die de koude van de lugt van net Gewest niet verdragen kunnen, te doen groeijen, aldaar bakken, en glasen, en vertrekken met kagchels, om haar meer warmte te doen genieten, gebouwt syn; terwyl op andere plaatsen heiningen om schaduwe te maken opgeregt staan, om de soodanige in meerder koelte te kunnen bewaren, welke door de hitte verdrogen souden. En of de verscheidenheit van Planten, Bloemen, en Vrugten, die sy aldaar sien, haar niet genoegh versekert, dat geen geval nog onvernuftige oorsaak, maar een wysheit van een verstandigh Ordineerder in desen allen werksaam is: wiens ooghmerk het geweest is, den Heere van het Hof door desen kostelyken toestel, en soo verscheiden trappen van warmte het voordeel der vrugten, en verkwikkinge te doen genieten; welke hem syn eigen gewest, en lugten niet bekwaam waren te geven.

En kan ymand, die toegelaten werd tot het vermaak van dit alles te beschouwen, schoon hy aan de saken selfs geen deel heeft, sigh verpligt oor-

deelen, den eigenaar voor syne goedheit te moeten danken; als hy de geheime van syne konst, en dese wonderlyke oeffeningh der Planten aan hem vertoont: sonder noghtans eenighsints geraakt te werden van de Goederticrenheit van den grooten Formeerder van dat heerlyk Sonne-ligt; door welke den ganschen Aardbodem, tot een Hof of Tuin en diergaarde gemaakt werd. Waar van Tab. XV. Fig. 1. de brandende Zona a b c d de orangerie of plaats vertoont, daar de vrugten door de meeste warmte moeten gestooft werden; terwyl andere, die gematigder en selfs kouder lugten van noden hebben, deselve voor haar in de gematigde Werelds riemen a g h b en c d i k bevinden: of anders verder na de Polen toe in de koude riemen g p h en i m k, soo verre deselve nogh vrugtbaar blyven. Want aldus siet men niet alleen, dat aan elk van soo verscheiden soorten van kruiden en boomen, eene plaatse, die bek waam is om se te doen groeyen, toegedeelt is; maar 't geen de verpligtinge van alle menschen aan desen aanbiddelyken Bestierder van dit alles grooter maakt, is, dat desselfs milde goedgunstigheit niet alleen een verwonderlyke wysheit daar in vertoont, tot een weergadeloos vermaak van die deselve in desen allen ondersoeken; maar ook dat de daar van voortkomende vrugten, behalven de eere van den Formeerder, tot geen ander gebruik schynen geschapen te syn; als om de menschen in hare siektens tot gencsinge, in hare gesontheit tot voedsel en verkwikkinge te kunnen dienen: En in het gemeen, om deselve in ontelbare gevallen waar in sy der selver nodigheit en nuttigheit bevinden, gelukkigh te maken.

Indien nu ymand dit alles bevind, en daar en boven in ernstige overdenkinge neemt, dat nogh de Sonne selfs, nogh van soo veel Planten, die door desselfs werkinge voortgebragt werden, geen eenige van syn eigen selfs, nogh van syne daden bewust is; maar dat sy alle in desen lydelyk syn. Kan die nogh denken; dat dese Sonne, sonder de Regeeringe van een Wysen en Heerlyken Al-Bestierder soo veel saken, tot soo veel nuttige einden aan alle menschen dienende, alleenlyk by geval uitvoert, en, sonder dat yets daar in met eenigh ooghmerk geschiet, syn nodige grootheit, afstand, en beweegingen verkregen heeft? Waarom derft hy soo wel niet staande houden; dat in den geseiden Vorstelyken Tuin, en al het geene hy daar siet, een geval sonder eenige directie plaats heeft? Ellendige Philosophen! die om gerust te kunnen leven, sulke ongerymtheden moeten voor waar houdem.

§. 14.

Boven het geene nu in de bestieringe deser Sonne, in synen dagelyksen en jaarlyksenloop, getoont is soo verwonderlyk te syn; laat een Atheist weder oordeelen, of het aan hem ook sonder eenigh beoogt einde kan voorkomen, dat men bevind, dat de Sonnestralen uit een dunder in dikker stoffe komende, sigh buigen en van haren regten wegh afkeeren, om alsoo de Morgenstond en Avond-scheemeringe te maken: daar anders opalle plaatsen ontrent der Sonnen ondergangh, den helderen dagh in een stik-donkere nagt in weynigh tyds veranderen soude. En of daar in geen voornemen om aan de

menschen ook in desen voordeeligh te syn, kan bespeurt werden; dat juist het ligt en de dikheit der lugt dat opsigt tot malkander hebben en bewaren, waar door dese groote weldaat aan al wat leeft bewesen werd.

Die dit nader gelieft te weeten, kan daar over het vorige na sien in de XVIII. Beschouwinge, §. 41. enz.

§. 15.

Het geen men hier behalven alles, het welk aldaar gesegt is, kan aanmerken, eer wy verder gaan, is, met hoe groote reden den Schepper aan Job, om hem de kleinheit van syn verstand te doen bekennen, een bewys genomen heeft van dese refractie des ligts, in de woorden Job. XXXVIII. 12. Hebt ghy van uwe dagen den Morgenstond geboden? hebt ghy den dageraad syne plaatse gewesen? Welke laatste woorden, by Polus en andere vertaalt werden: Hebt ghy de plaatse des dageraats volkomen en not geweelen? (Want het woord staat in Piel.)

Om dit aan ongeoeffende in de Wis-konst wat verstaanbaarder te maken, is te voren getoont, dat de Sonne in A, Tab. XIII. Fig. 3. onder den Horizon E Y synde, en syn stralen A H op de lugt in H werpende, deselve niet regt uit na D voortgaan; maar met sigh te buigen en een hoek A H F te maken, sigh na F wenden, en in H als gebroken werden; makende by die in F woonen, door het ligt van dese gebroken stralen den dageraad. Nu is aan yder by een meenigte van ondervindingen bekent, dat na meerder of minder dikte of dunheit der lugt, die op verscheiden plaatsen of wel door veelvuldige oorsaken in verscheiden tyden opdeselfde plaatse verandert werd, ook de refractien veranderen: en daarom, dat den dageraadt soo ontrent de uiterste plaatsen, alwaar sy op den Aardbodem of ook in de lugt gesien werd, by geen menschen te bepalen is; soo dat de geseide vrage dien sin schynt mede te brengen: Hebt ghy oit de verscheiden dikte der lugten, soo by u selfs als in andere gewesten der Wereld, en daar uit voortkomende meerder of minder damp-heffinge of refractien, en by gevolge, de veranderingen des Morgenstonds of Avond-schemeringe, die daar uit ontstaan, te regt gekent, of eenige magt van gebieden daar over gehadt? Op welk voorstel geen mensche oit anders sal kunnen antwoorden; als dat dit altyd voor hem verborgen en ondoenlyk blyven sal: waar van den H. Job te overtuigen hier het ooghmerk van Jehovah was.

Behalven het straks geseide kan ook dese reden van de onmogelykheit voor alle menschen om de plaatse des dageraads regt te weeten, nogh gegeven werden: Eerst, dat men nootsakelyk schynt te moeten stellen, dat de Sonne rondom van een soort van een Athmosphoera of Damp-kloot omringt is, (gelyk om den Aardkloot de lugt is) welke om de nabyheit der Sonne door desselfs vuur altyd blinkt en ligt. Ten anderen, dat de Sonne op de deelen of dampen der lugt schynende, van eenige derselver de stralen, gelyk als van een spiegel by weerstuitinge, tot de menschen, die reets beginnen nagt te hebben, gesonden werden. Het welk beide ook veel tot de morgenstond en avond-schemeringe doet. Siet daar van Gregory Astronomia, pag. 127.

daar desen grooten Wis-konstenaar (als wilde hy woordelyk dese plaatse bevestigen) dese uitdrukkinge gebruikt, Om dese redenen syn de palen of de plaats des dageraads of avond-schemeringe soo seker niet. Gevende boven dit nogh verscheiden oorsaken van dese onsekerheit.

§. 16.

Boven dit nu getoonde, is my dikwils den grooten Ingever van dit H. Woord, seer aanbiddelyk voorgekomen in de uitdrukkingen, die hy in veel diergelyke gevallen meenighmaal seer eigentlyk net en kragtigh gelieft te gebruiken, als hy van de uit werkselen der Sonne spreekt.

By voorbeelt, indien ymand let op de woorden van den H. Job, Cap. XXVI. vers 10. Hy heeft een geset perk over het vlakke der wateren rondom afgetekent, tot aan de voleindinge des ligts met de duisternisse. En sigh dan in gedagten brengt, dat de stralen A P en B P, Tab. XIX. Fig. 4. en soo voort alle anderen, die uit den cireularen omtrek der Sonne A Z B Y voortkomen, den Aardkloot in C en D, en verder in alle punten van den cirkel C d D u raken, en daar door desen cirkel rondom den Aardkloot beschryven; welke het uiterste einde des ligts en der duisternisse is: nadien deselve de laatste scheidinge maakt tusschen de eene helft des Aardkloots C E D, die door de Sonne verligt is en den dagh heeft; en tusschen de andere C T D, die in de schaduwe des Aardkloots en daar het daarom nagt of duisternisse is: sal hy genoegsaam van de wysheit en het ooghmerk deser spreek-wysen overtuigt moeten syn; als hy eerst aanmerkt, dat hier van een voleindinge of uiterste einden (Siet Cocceji en Robbertsons Lexicon) des ligts en derduisternisse gesproken werd, het geene desen cirkel C d D u kennelyk uitmaakt.

Ten anderen, siende dat het woord Choug alhier rondom aftekenen overgeset, eigentlyk Circinare of met de posser aftekenen betekent, als by veele te sien is. Het welk de juiste circulare rondheit van dit gesette perk of cirkel C u D d medebrengt; die by alle Mathematici, om de klootsche figure van de Sonne en van den Aardkloot, bekent is.

Maar een nauwkeurigheit, aller gemeene Wis-konstenaren schristen te bovengaande, kan hier in bespeurt werden; dat daar by gedaan werd over het vlakke der wateren, eigentlyk, op het aangesigte der wateren. Want dewyl alhier van een geheel rond, en met den passer getrokken geset perk of cirkel gesproken werd, soude ymand die wat nauwsigtiger wilde syn, als de grootste Mathematici selfs, hier tegen kunnen seggen, dat den Aardkloot om syne verhevenheden van bergen en dalen (hoe weinigh die ook hier om haar in desen veragtelyke kleinheit in aanmerkinge moeten komen) geen volkomen kloot is; en daarom ook desen schaduw-cirkel C u D d over het land loopemde, niet juist passer-rond of ten minsten eendragtigh van omloop kan wesen; maar hier en daar, alwaar hy eenige steil opstaande hoogten of laagten ontmoet, hoeken moet maken. Dogh om aan dese tegenwerpinge geen plaatse te geven, heeft den Aanbiddelyken Ingever van dit Woord dit nauwkeurigh onderscheit gelieven te maken, en daar by te seggen, dat op de

vlakte der wateren dit geset perk rondt, en als met een passer getrokken is. Het geen van niemand kan betwist werden, nadien de zee en wateren, genoeghsaam door hare swaarheit een regt klootsch vlak uitmaken, sonder dat men hier van soodanige onevenheden spreken kan; ten sy deselve, de zee door stormen beroert synde, daar door verwekt wierden.

Ook soude men behatven dit voorige, des nagt-kegels uiterste oper-vlak C P D (gelyk veele Wis-konstenaars doen) kunnen aanmerken, als geboren werdende door de beweeginge van C P, of een van de uiterste linien des schaduw of nagt-kegels; die altyd in het punt P vast blyvende, en met syn ander uiterste C, langhs den cirkel C d D u loopende, het opper-vlak C P D van desen kegel be chryft, even gelyk als dan geschieden soude, wanneer men de linien P O en P G voor de twee beenen van een passer nam, en het eene P O in het middel-punt O staan blyvende, het andere P C, om het selve omgedrait wierde, om desen enkel C d D u te beschryven. Wanneer het geheele opper-vlak deses nagts-kegels G P D dit gesette perk soude betekenen, het welk als met de passer beschreven was; en sigh niet alleen uitrtrekken tot aan de scheidinge of voleindinge C d D u des ligts, en der duisternisse; maar ook soude het selve opper-vlak de geheele voleindinge des ligts, en der duisternisse kunnen gesegt werden uit te maken; om dat ook de gansche bultigc kegels opper-vlakte C P D, in desen voor die voleindinge eigentlyk kan genomen werden, als by yder blykelyk is. Vermits buiten desen kegel C P D een volkomen ligt en binnen deselve een enkele nagt of duisternisse is. En soude dese plaatse alsdan desen sin hebben; Hy heeft het buitenste opper-vlak des nagt-kegels C P D als een geset perk rondom afgetekent op het vlakke der wateren en op synen grond-cirkel C d D u, tot aan of soo verre, als het einde der duisternisse of des duister-kegels C P D en des ligts, dat buiten dese kegel is, sigh uit srekt.

§. 17.

Ik late hier aan het oordeel van verstandige, of men het einde of voleindinge der duisternisse, ook in beide dese voorgaande betekenissen verstaan moet in die plaatse Job. XXVIII. 3. Het einde dat Godt gestelt heeft voor de duisternisse en al het uiterste ondersoekt hy, het gesteente der donkerheit en der schaduwe des doods.

Immers, indien men met die Heeren, welke de voorredenen os de hooftdeelen van onsen Duitsen Bybel gemaakt hebben en andere stelt, dat in de eerste versen van dit Capittel aangewesen werden, de kloekheit en betragtingen des menschelyken vernufts, en hoe verre deselve gaan; schynen my soodanige hier opgetelt werden; waar door de menschen niet alleen het alderdiepste der aarde, maar ook het hoogste in en boven de Lugt ondersoeken. Waarom om de groote diepten, die de menschen, na metalen en gesteenten in de Mynen gravende, in den Aardkloot uithollen, te kragriger uit te drukken, in het 8 vers schynt gesegt te werden; dat de Jonge hooghmoedige Dieren, nogh de Leeuwen (die sigh in diepe holen der Aarde ophouden) dese diepten niet hebben betreden: En om te toonen, dat ook der menschen ondersoekin-

gen in en boven de lugt seer verre gaan, daar by gevoegt werd in het 7. vers, dat den Roofvogel en het ooge der Kraje (die hoogh vliegen en verre sien) dit padt niet gekent nogh gesien hebben. Het welke in het 21 vers. eerst van al wat levendigh is, waar onder men dese Dieren ook kan begrypen, en daar na van het gevogelte des Hemels, by na op deselve wyse herhaalt werd.

Indien men nu dit gansche Capittel en ook het 3. vers alleen van diep uitgegravene Mynen verrtond; schynen dese Vogelen niet eigentlyk hier, om der selver diepte met meerder nadruk af te malen, te kunnen bygebragt werden: nadien de ondervindinge wel leert, dat sy hoogh in de lugt swevende, aldaar veel verder als andere Schepsels kunnen sien; maar egter noit in de onderaardsche myn-werken en holen sigh op houden.

En hoe wel ik hier niet voorgenomen hebbe te tragten om aan alle dese uitdrukkingen van de eerste versen in dit Capittel een vol-leedige verklaringe te geven; nogh de uitlegginge van dic geleerde Heeren te betwisten; welke ook dit derde vers, op de Metaal- en gesteente-Mynen willen geduit hebben, gelyk by Polus en andere te sien is; schynt egter dit vooraangehaalde vers op deduisternisse des nagt-kegels C P D of der schaduwe van den Aardkloot C E D T, Tab. XIX. Fig. 4. in veel omstandigheden, met seer eigene woorden te sien.

Om dit te toonen, is het by de Astronomi bekent, dat de Sonne AB van a na b bewogen werdende in haren dagelyksen loop, de stralen A r en B t op de lugt G H I K, die rondom den Aardkloot is, vallende, in r en t beginnen gebroken te werden, os refractie te lyden; gaande alsoo niet verder regt uit, maar na g en f. Alwaar sy weder in het uitgaan uit de lugt gebroken synde, in P samen komen; terwyl de uiterste van haar r g en t f den Aardkloot in C en D raken. Alleen met dit onderscheit, van het geen wy §. 16. over Job. XXVI. 10. gesegt hebben; dat wy aldaar, om onervarene niet te verwarren, van de refractie, die dogh waarlyk hier plaatse heeft, niet gesproken, en de stralen van A en B tot P als regte linien aangemerkt hebben; nadien het sy het eene of het andere gestelt wierde, aldaar de uitlegginge van dien text deselve kragt behielde.

Dese dan uit alle punten van des Sons omtrek A Z B Y komende stralen in de lugt gebroken synde, siet men dat, als sy den Aardkloot rakende voor by gaan, een eirkel C u D d aftekenen, die een vande ware einden is, welke Godt voor de duisternisse, of den geschaduwden nagt-kegd C P D gestelt heeft, gelyk ook de punt des kegels P het ander einde des selven is.

Dat nu de menschen die beide Einden ondersoeken, en wel het uiterste der selver, is eerst daar uit blykelyk: dat alle, die de schriften der Wis-kundige gelesen hebbes, wseeten, dat het werk-stuk om op een gegeven plaats des Aardkloots, de kleinste avond-schemeringe te bepalen (Problema de Minimo Crepusculo) by haar veel vermaartheit heeft. Het welke eenigsints ook opsigt heeft op den cirkel C u D d; welke het einde van het uiterste ligt, van

het begin der waare duisternisse of des nagt-kegels C P D onderscheit.

Ook is daar en boven aan Mathematici openbaar, dat onder eenige grootheden, de grootste en de kleinste (Maxima & Minima) by haar de uiterste (Extrema) genoemt werden. Het sy nu dat dit konst-woord ook in die tyden in geruik was, of niet; sal ten minsten uit het voorgeseide blyken, dat de menschen het gestelde einde veor de duisternisse en het uiterste ondersoeken. Siet Gregory Astron. pag. 180 en andere.

Maar ten tweeden kan dit ook van den nagt-kegel C P D, in meer andcie opsigten verstaan werden.

Soo weet men, dat het bultige opper-vlak van desen donkeren kegel CDP nevens andere, ook het einde dat Godt gestelt heeft voor de duisternisse, waarlyk vertoont. En dat de naam van het uiterste, insonderheit aan het uiterste punt P van desen kegel kan en magh gegeven werden. Dat nu dese beide om de Maan-eclipsen regt te kunnen uitrekenen, altyd by de Sterre-kundigen ondersogt syn, behoeft niet bewesen te werden, als al te bekent synde.

Soo dat hier uit blykt, dat niet alleen de menschen het gestelde einde der duisternisse, maar selfs Al het uiterste van dese duisternisse of nagt-kegel ondersoeken; doende dit niet alleen ontrent den grond (of basis) der selve of den cirkel C u D d: maar ook ontrant het bultigh opper-vlak C P D, en het alderuiterste einde P desselfs; welk te samen al het uiterste deser duisternisse uitmaken. Waarom hier ook de eigentlyke maniere van spreken (alles in desen sin genomen synde) klaarlyk gesien werd.

Indien men nu in dit vers verder tot het volgende overgaat; en het woord Eben hier Gesteente vertaalt, door Perpendiculum (dat is hangende loot-lyn of perpendiculaar, om met een Mat hematisch konst-woord te spreken) overgeset; gelyk het selve ook in die betekenisse, by veele verstaan werd. Soo vind men by de Heer Coccejus, dat het niet alleen by Jesaias, Cap. XXXIV. 11. voor een rigt-loot, en by Zacharias, Cap. IV. 10. voor een hangende pasloot van metselaars of timmerlieden, maar ook in den Joodschen Targum selfs op dese selve plaats in dese betekenisse genomen werd. En soude als dan de linie P O, die van het einde P des nagt-kegels CPD tot op synen grond-cirkel C u D d regt-hoekigh nederhangt, daar door verstaan moeten werden. Nadien eerst dese by alle Astronomi dien selven naam van Perpendiculum umbrae, dat is, de hangende loot-lyn os perpendiculaar vande schaduwe genaamt werd. Ten anderen, schynt dit ook daar uit te moeten afgenomen werden, om dat hier niet alleen staat, den perpendiculaar der donkerheit, maar daar uitdrukkelyk by gevoegt werd, ende der schaduwe des doods. Het geen, indien wy daar door de alderdikste duisternisse sonder het minste ligt, met veel geleerde Uitleggeren verstaan, op niets eigentlyker dan op desen perpendiculaar der donkerheit P O kan toegepast werden; die het midden des nagtkegels, en daarom in het alderdiepste der donkerheit gelegen is. Dat nu dese uitdrukkinge in het H. Woord genomen werd voor de swaarste duisternisse, en midder nagt (welkers plaatse alle Sterre-kundigen weeten, dat bepaal-

delyk sigh in desen perpendiculaar P T bevind) om niet meerder plaatsen uit Job aan te halen, welke men in de Concordantie vinden kan, is blykelyk uit de woorden Amos. V. 8. Die de doods schaduwe in den morgenstond verandert. Alwaar de doods schaduwe den midder nagt of swaarste duisternisse eigentlyk betekent: nadien den morgenstond altyd op deselve volgt.

Soo dat den sin van desen text dan dese soude wesen:

Het einde dat Godt gestelt heeft voor de duisternisse des nagt-kegels, en al desselfs uiterste, soo in den grond-cirkel, als in syn eind-punt, en de bultige omtrek desselfs ondersoekt hy; selfs den perpendiculaar van dese donkerheit, die door het alderstik-donkerste of het midden desselfs doorgaat.

En derhalven (om dit eenighsints in syn samen-hangh te toonen) schoon de menschen hare ondersoekingen na Metalen en Gesteentens soo diep onder de aarde voortsetten; dat de dieren, die in de aldernaarste hoolen sigh gewoon syn op te houden, dien wegh noit betreden hebben: en hoe wel sy hare naspeuringen soo hooge tot boven de lugt uitstrekken; dat, daar de vogelen, die hoogst vliegen en scherpst sien, nogh op verre na tot de bovenste lugt g f niet kunnen komen, en op de aarde synde, alleen het eene uiterste des nagt-kegels, namelyk den cirkel CdDu kunnen waarnemen; de menschen egter veel verder gaande, alle desselfs uitersten, en dat meer is, de alderdikste en middelste donkerheit ondersoeken: noghrans niet tegenslaande dit alles, dat niemand de ware wysheit gevonden heeft.

Of men nu dese uitlegginge wat nader tot het ooghmerk moet oordeelen te komen, als eenigeandere, dan os 'er eene meer eigene is; betwiste ik hier niet. Dit schynt waar te syn, dat alle de spreek-wysen van desen text, in hare eigene betekenissen met grooten nadruk desen sin kunnen uitmaken; en toonen, met hoe doordringende een kennisse van de Schepselen, en hoe volkomen weetenschap van de versl-gaande betragtinge der Menschen, selfs tot onse tyden toe, den aanbiddelyken Ingever van dit Woord in het selve door syne knegten spreekt.

§. 18.

Ik kan niet na laten, dewyle wy alhier van den loop der Sonne handelen, yets by te brengen, waar uit een yder daar en boven moet afnemen, hoe seer den Almagtigeh van syne werken sprekende, schoon hy hoogdravende en metaphorische overgebragte manieren van seggen gelieft te gebruiken, egter in soodanige gelykenissen syne wysheit ih die verhevenheit vertoont; dat 'er niets soude kunnen bedagt werden, het welk de natuurlyke eigenschappen der saken, korter, klaarder en netter te kennen geeft; als dese uitdrukkingen, hoe oneigen sy ook ter eersten opslagh voor onkundige mogen schynen te wesen.

Dese plaatse is, die Job. XXXVIII. 9. gevonden werd; alwaar in het 8. vers den grooten Schepper dese woorden latende voorgaan: Wie heeft de zee met deuren toegesloten, doe se uitbrak [ende] uit de baar-moeder voortquam? daar door te kennen geeft, dat hy in desen de zee by een jongh geboren kind vergelykt. Hoe verre nu dese spreek-wysen met de maniere, op welke de ***

zee voortgekomen is, kunnen over een gebragt werden, ondersoeken wy hier nier; dewyl sulks even na de Scheppinge in de vergaderinge der wateren geschiet synde, nadien geen waarnemingen daar ontrent van eenigh mensche gedaan konden werden, geen plaatse, als voor enkele gissingen overlaat.

Maar het geene wy hier beoogen in het 9. vers, is dit volgende: Doe Ik de wolken [tot] haar kleedinge flelde, ende de donkerheit [tot] haren windeldoek.

Wat de eerste woorden aangaat; het is kennelyk genoegh, dat den Aardkloot C E D T, Tab. XIX. Fig. 4. die voor een groot gedeelte uit zee bestaat, rondom met de lugt G H K I en de daar in synde dampen en wolken omkleet is. Soo dat Jehovah hier seer gepast kan seggen, dat hy de wolken tot hare kleedinge gestelt heeft. Maar dewyl dit Woord by de Taalkundige niet soo seer een kleed in het bysonder, als wel in het gemeen, alle soorten van aantreksels (Indumenta) daar het lichaam mede bedekt werd, betekent (het geen op veel plaatsen in de Concordantie dus kan gesien werden) schynen over sulks door het selve, om in de gelykenisse van een nieuw geboren kind te blyven, desselfs aantrekselen of luyeren verstaan te kunnen werden.

Maar hoe de donkerheit (in de volgende woorden) alhier als een windeldoek of swagtel, in het Latyn Fascia, gelyk de Grond-taal medebrengt, kan aangemerkt werden; sal misschien aan ymand, die noit yets in de Astronomie gedaan heeft, soo klaar niet syn.

Om dan aan dese eenigh nader begrip te geven. Laat in de Tab. XX. Fig. 1. N de Noord-, en Z de Zuid-pool syn; den cirkel N H Z D den Meridiaan; H D de helft van den AEquinoctiaal; ♋, ♑ den halve Sons-wegh of Ecliptica; ♋ A, C B, K I, R ♑ de soo genaamde Parallelen of cirkels die men gewoonlyk evenwydigh aan den AEquator H D flelt, en waar van de Sonne dagelyks een gehouden werd door synen loop te beschryven; onder welke ♋ A den Noorder keer-kringh of Tropicus Cancri, en ♑ R den Zuider keer-kringh of Tropicus Capricorni beduit.

Nu weeten alle Astronomi, terwyl de Sonne alle dagen ontrent een graad in desen haren wegh, of in de Ecliptica ♋ ♑ van het West na het Oost, dat is van ♋ tot 1, van 1 tot 2 enz. afloopt; (welke graden hier wat groter gestelt syn, om de figure niet verwart te maken) dat sy in deselve tyd van het Oost na het West, dat is van A na ♋, of van B na C enz. met den geheelen Hemel omgevoert werd. Waar uit dan volgt, dat dese dagelykse omloopen niet bestaan sullen uit soo veel aan den AEquator H D evenwydige cirkels, als A ♋, B C, I K, ♑ R; die by voorbeeld in A beginnende, door b na ♋ en voort aan de andere syde des kloots door d loopende, in het selve punt A weder eindigen: hoe wel de Astronomi sulks gemaks-halven in alle hare rekeningen gewoon syn te onderstellen.

Maar wanneer men de Sonne in A aan de Meridiaan in het Noorden stelt te wesen, om dat aldaar onsen dagh van 24 uuren syn begin neemt; dat de linie, die de Son door dese twee (namelyk hare dagelyksen en jaarlyksen loop) beschryft, eerst: van A door b na ♋ gaat; en van daar aan de andere syde des kloots door d na B nederdaalt, om syn tweeden omloop van daar weder te beginnen; die dan van B door q tot C volbragt synde, door e ook aan de andere syde des kloots, in D (en niet in Bom een volkomen cirkel te maken) weder eindigt; en soo voort in andere. Waarom, dewyl de Sonne den eersten dagh in syn eigen wegh ♋ ♑ van ♋ tot 1, en in den tweeden van 1 tot 2, in den derden van 2 tot 3 en soo geduurighlyk verder gaat, de samen gestelde loop uit de twee voorgeseide beweegingen een soort van een linie, ontrent gelyk men in de schroeven siet, beschryft; gaande (om van A te beginnen)

I. Van A door b tot ♋ en van daar door d tot B.

II. Daar na van B door q tot C en van daar door e tot D.

III. En verder van D door f tot H, en van daar door g tot I.

IV. Van waar sy wederom door n na K gaat, en door m in ♑ eindigt.

Alwaar sy tot hare uiterste pale gekomen synde, weder met een diergelyke schroef-linie na boven tot haar andere bepalingh ♋ opryst.

Ik ben in dese beschryvinge van dese krom-loopende linie wat langer geweest, op dat die anders in desen onervaren syn, hier uit mogen sien, op hoe net een wyse deselve den loop van een windel-doek of swagtel om een nieuw geboren kind vertoont. Welke yder weet, dat de baker-moeders by forme van een en deselfde schroef-linie om het lichaam van een kind, dat in de luyeren is, van boven na onder, of van onder na boven gewoon syn om te winden.

Dus verre dan getoont synde, dat de Sons-loop om den Aardkloot deselve in gelykformigheit is, met die van een windel-doek om een kind; sal yder ligtelyk kunne afnemen, dat de donkerheit om de zee en aarde deselve schroefof swagtel-linie beschryft. Nadien Tab. XIX. Fig. 4. den nagt-kegel CPD, die dogh alleen de donkerheit bepaalt, altyd regt tegen de Sonne AB overstaat; soodanigh, dat desselfs uiterste punt P, het middel-punt der Aarde O, en dat van de Sonne N, altyd in eene regte linie P N gelegen syn. Waarom het niet anders kan wesen, of deselve linie of cirkel, die het centrum der Sonne N aan de eene syde des Aardkloots daar het dagh is, beschryft, moet nootsakelyk van alle punten in TP of den perpendiculaar, door het midden der schaduwe of donkerheit des nagt-kegels gaande, insgelyks beschreven werden, aan de andere syde des Aardkloots, alwaar het nagt is.

Eene saak van eenige duisterheit, soude hier nogh by sommige kunnen overblyven; namelyk, dewyl het Sonne-ligt soo wel als de donkerheit een schroef of swagtel-linie om den Aardkloot beschryft; waarom alleen de donkerheit en niet de Sonne of het ligt den windel-doek der zee genoemt werd? Maar

verre van dat dit eenige swarigheit soude maken, sal het in tegendeel dienen, om de alles doorgrondende wysheit van die dit segt, in meerder ligt te stellen.

Want nadien het waar is, Tab. XIX. Fig. 4. dat de Sonne A B den Aardkloot en zee-wateren in C E D beschynende, de dampen daar uit doet oprysen, en alsoo de wolken daar uit bestaande (die om by de gelykenisse te blyven, de kledinge of luyeren van de zee hier genoemt werden) van deselve verder doet afwyken; daar eigentlyk het gebruik eenes windel-doeks of swagtels is, dese luyeren nader aan het kind aan te brengen, het welke daar in bewonden werd. En vermits dit uitwerksel, gelyk yder weet, alleen in de nagt en daarom in de donkerheit van desselfs kegel C P D plaatse heeft; welke de dampen en wolken des daags door de Sonne opgeheven en in de lugt dryvende (Siet Beschowwingh XX. §. 54. en 55.) in dauw, rym, of andere vogtigheden, die men in de nagt door de lugt gaande gewaar werd, doet nedervallen, en nader aan den Aardkloot komen; wanneer den nagt-kegel C P D in des ligts plaatse volgende, de deelen der lugt C D fg koelder maakt; sal yder genoegsaam kunnen sien, dat alleen de donkerheit en geensints het ligt, alhier aan de zee den gelykformigen dienst, van een swagtel of windeldoek kan doen, om desselfs luyeren of klederen (dat syn de wolken) nader daar aan te brengen.

Ik late nu aan yder, of de grootste Philosooph hier kragtiger met soo weinigh woorden de waarheit der sake soude kunnen uitdrukken. Maar insonderheit is hier aanmerkelyk, dat den aanbiddelyken Spreker van dese woorden, in deselve veel meer nauwkeurigheit gebruikt, als de netste Astronomi selfs oit gewoon syn te doen. Welke, het sy dat sy den Aardkloot stilstaande of loopende stellen, in alle hare figuren de dagelykse loopen der Sonne gewoon syn aan te merken, als soo veel byson dere en aan den AEquator evenwydige volkomen cirkels of Parallelen; het geen egter in sigh selfs onwaar is. Nadien den Sonne-loop uit een geduurigen en aan een hangenden schroef- of windel-trek, Tab. XX. Fig. 1. bestaat. En gebruiken de Sterrekundigen die andere wyse (welke sy wel weeten, dat in de nature geen plaats heeft) alleen, om dat sy een overgelykelyk grooter gemak (als boven gesegt is) in hare rekeningen geeft; en de misslagh die daar uit moet voortkomen, voor niemand merkelyk kan syn.

Laat nu een Ongelovige (of ook een soodanige die aan de nauwkeurigheit der Mathematici soo veel, als sommige blindelyk doen, gewoon is toe te schryven) met ons hier uit leeren toestemmen; dat dit Heiligh Woord, van dese saken sprekende in dese gelykenisse, netter en meer na waarheit de ware beweeginge des nagt-kegels afmaalt; als ymand van de in de wereldt soo hoog geroemde Wis-konstenaars in syne gelykenissen, dat is deselve vertoonende figuren, en daar op rustende rekeningen oit gedaan heeft: en by sigh selfs overleggen, of het niet al wat meer kennis en beradinge verdient, als by veele

gevonden werden, eer men van dese Goddelyke Schriften soo harde uitdrukselen gebruikt, en als sy juist na de Hypothese, die sommige aangenomen hebben, niet spreken, veele by na sonder eenige weetenschap der Astronomie (gelyk ik 'er verscheidene soodanige gekent hebbe) rondt en volmondigh durven seggen en staande houden, dat deselve somtyds spreken na de dwalende opinien des gemeenen volks. Ik spreke hier niet van andere, die haar schuldigh ontsagh voor dit Woord behoudende, desselfs verschillende spreek-wysen met hare gevoelens in desen op een betamelyke en eerbiedige maniere tragten over een te brengen.

§. 19.

Uit dese voorgeseide gronden schynen ook de 19 en 20 verssen van het selve XXXVIII. Capittel van Job eenigh gedeelte van hare verklaringe te kunnen ontfangen, Waar is de wegh daar het ligt woont? en de duisternisse waar is hare plaatse? dat ghy dat brengen soud tot syne palen, en dat ghy merken soudt de paden syns huys. Indien wy de Sonne en het geen daar uit voortvloeit voor het ligt, en den nagt-kegel des Aardkloots C P D Tab. XIX. Fig. 4. voor de duisternisse houden.

Soo siet men de Sonne of het ligt Tab. XX. Fig. 1. tusschen de twee keerkriegen A ♋ en R ♑ altyd syn verblyf houdende, aldaar woonen, en wel, om dat deselve geduurigh sonder rusten voortgaande desen schroef-trek omloopt, aldaar als op eenen wegh woonen; welke daar na met de naam van paden van syn Huis schynt voort te komen.

Ook schynen dese geseide keerkringen A ♋ en R ♑, binnen welke het ligt op synen wegh en in de paden van dit syn huis woont, als de palen desselfs te kunnen aangemerkt werden; om dat de Sonne-loop altyd binnen deselve besloten en bepaalt blyft.

Behalven dat dese vrage; ende de duisterheit waar is hare plaatse? ook syn opsigt tot den nagt-kegel C P D, Tab. XIX. Fig. 4. schynt te hebben; aan welke, volgens alle Astronomi (of sy een loopenden of stilstaanden Aardkloot stellen) geen vaste plaatse kan toegeschreven werden. Nadien de Sonne of den Aardkloot geduurigh van plaatsen veranderende, dese altyd regt over de Sonne, en sign derhalven geduurigh op een andere plaatse bevinden moet.

Indien nu den Aardkloot geen lugt om sigh hadde, soude desen cirkel C D (daar ook de ware pale des ligts en der duisternisse is) om dat 'er als dan nogh morgen-nogh avond-schemeringe soude wesen, soo klaar te merken en te onderscheiden syn, als de schaduwe van een heldere Sonneschyn. Maar in dese omstandigheden van saken, dewyl in delugt G H K I, rondom den Aardkloot, de Sonne-stralen breken, en ligt en duisternisse daar door morgens en avonds als by na ongevoeligh in melkanders plaatse doen komen; syn dese plaatsen C en D, alwaar anders de schaduwe des Aardryks en het ligt, ofte den duisteren nagt en helderen dagh straks op malkander volgen soude, by de menschen soo ligt niet te onderkennen, en over sulks de duisternisse tot hare palen niet te brengen: nogh ook de paden van het huis deser

duisternisse soo ligt aan te wysen. Welke, als wy nu met dese uitdrukkinge den nagt-kegel C P D verstaan, die eenige meerder gelykenisse met een huis schynt te hebben, als boven gesegt is, geduurigh van plaatse veranderen.

Ik weet wel, dat men aan het ligt om desselfs snellen loop ook wel een wegh soude kunnen toeschryven; maar welke wyse men aan het woonen van het ligt op desen wegh een waren sin soude kunnen geven, en of misschien verder ondervindingen aan de volgende eeuwen gelegentheit daar toe sullen doen hebben, kan ik tegenwoordigh niet bepalen.

Maar verder; nadien het seker is, dat, indien niet anders dan Son en Sterren of uit sigh felfs ligtende lichamen in dit groote rondt geplaast waren, geen duisternisse ergens plaatse soude hebben; en dat deselve alleen gemaakt werd, wanneer Tab. XIX. Fig. 4. de stralen uit de Sonne A B voortkomende, en op een regt-linische wegh loopende, door een ondoorschynend ligchaam, gelyk de aarde C D of de mane L M is, belet werden voort te gaan, en gedwongen syn de kegels C P D en L E M sonder ligt, dat is, in duisternisse te laten; terwyl alles buiten dese kegels synde, verliet is. Indien men nu wegnemende desen Aardkloot ende Mane, sigh de andere Planeeten, Mercurius, Venus en Mans enz. in de plaatse van den Aardkloot C D alhier verbeeld gestelt te syn: of ingevalle men C D voor Jupiter of Saturnus, en L M voor een van derselver omloopers neemt; sal het blykelyk syn, hoe (nadien de Son grooter is, als elk van dese) yeder een duisteren schaduw-kegel met sigh in syn loop door den Hemel omvoert. En, dewyl van tyd tot tyt meer van die in sigh selfs donkere lichamen en omloopers, door het gebruik van grootere verre-kykers in den Hemel ontdekt werden (gelyk by de Astronomi met groote reden vermoed werd, dat tusschen de twee uiterste omloopers van Saturnus sigh nogh eene, die nogh noit gesien is, bevind) sal niemand het getal der selver nu of oit derven bepalen; en daarom ook de plaatsen daar de duisternissen sigh bevinden, voor al wat leeft, altyd onbekent blyven: gelyk ook hare palen en paden welke haar omschryven, en volgens welke sy in den Hemel omgevoert werden.

Waar uit dan met eenen blykt, met hoe veel reden den grooten en aanbiddelyken Schepper van alles dese vragen aan Job en alle menschen, om haar van de kleinheit van hare wetenschap van de werken Godts te overtuigen, voorgestelt heeft. Hoe wel wy in het te voren daar over geseide buiten twyffel alles, dat uit desen text na waarheit moet afgeleid werden, op verre na niet bekwaam syn geweest by te brengen.

§. 20.

Maar om weder onsen draadt te hervatten.

Daar nu alle die groote diensten, welke de Sonne aan de Menschen, Beesten en Planten doet, niet op te tellen syn; daar wy se alle dagelyks op nieuws sien geschieden; daar, indien deselve, als wy te voren blind, of altyd in het duister geweest hadden, voor de eerste maal aan ons voorkwamen, wy door haar aan te schouwen niet minder als in verbaastheit over der selver Heerlyk-

heit buiten ons selven verrukt soude wesen; is my meermalen met verwonderingh voorgekomen, hoe het mogelyk is, dat niet alleen Atheisten, welkers gronden dit medebrengen, maar ook andere die een Godt erkennen, en hem andersints schynen te dienen, soo weinigh ontrent alle de voordeelen, welke aan haar door middel van de Sonne geschieden, aangedaan schynen. Hoe weinige (by voorbeeldt) syn met een behoorlyken indruk dankbaar van die groote weldaad, dat Godt syne Sonne des morgens laat opgaan, en de Wereld verligten; dat hy die des avonds doet ondergaan en de nagt maaken, door de schaduwe des Aardkloots, om aan al wat door den arbeidt des daags vermoeit is, als dan ruste te geven; en soo voort in alles.

Maar insonderheit, selfs die van de grootheit der Sonne, en desselfs verren asstand van den Aardkloot nu al volkomen overtuigt syn uit de Wiskonstige bewysen der Sterre-kundigen, en daar en boven uit soo veel plaatsen der H. Schrifture (als Psalm. LXXIV. 16. Ghy hebt het ligt ende de sonne bereid. Psalm. CXXXVI. 7. Die de groote ligten gemaakt heeft, en veele andere) gesien hebben, dat den Geest Godts selfs dit soo groote en heerlyke Sonne-ligt tot een gewis bewys stelt van de grootheit der Magt van den Schepper en Regeerder desselfs, schynen egter sigh dit alles nauwelyks met een weerdigh begrip te kunnen voorstellen. Behalven de gewoonte, schynt de onmagt van onse verbeeldingh de oorsaak daar van voornamelyk te syn, die onbekwaam is, soo om de kleinheit van veele Schepselen, die men door Microscopia moet beschouwen, als om de grootheit van dese Hemelsche licha men aan ons na behooren voor te stellen. En hoe wel niemand, die de betoogingen verstaar, daar aan twyffelen kan, sal egter yder bevinden, hoe gebrekkelyk syn verbeeldinge is, in deselve in hare ware grootheit of kleinheit aan hem te vertoonen. Hier van behoeft men geen bewysen by te brengen, elk gelieve sigh selfs te ondersoeken, en te sien, of hy in sigh niet en bevind, het geen veele van de grootste Mathematici met schaamte ontrent dese saak gedwongen syn van haar selfs ondervindelyk te bekennen. Siet hier van den Heer C. Huygens Cosmotheoros, pag. 124, 125. Die, om aan dese swakheit van de menschelyke verbeeldinge te gemoed te komen, sigh van een ander middel tragt te bedienen; op dat men van de grootheit van de werken des aanbiddelyken Scheppers, en van den afstand der Sonne van den Aardkloot, een kragtiger indruk mogte hebben: toonende, als men de wydte tusschen de Son en den Aardkloot, met hem op 12000 Aardkloots diameters of diktens stelt (het welk nogtans veel minder is, gelyk boven blykt § 7. als de hedensdaagsche nauwkeurigste Astronomi die met veel reden stellen te syn) dat een kogel uit een groot kanon geschoten, in syne snelheit volhardende, by na 25, immers meerder als 24 jaren van noden soude hebben, eer hy van den Aardkloot tot de Sonne soude komen.

§. 21.

Dat dit nu niet boven de waarheit is, sal blyken:

I. Om dat na de nauwkeuriste meetinge van de Fransche Wis-kundige,

een graad van een grooten cirkel op de Aardklot doet 57060 Fransche sesvoetige roeden (Hexapedae) waar uit volgt, dat de dikte of diameter der selver 6538594 van dese roeden uitmaakt, gelyk de Heer Huygens aldaar segt, en Whiston Prael. Astron. pag. 13.

II. Dit met 12000 gemultipliceert, komt de distantie der Sonne van den Aardkloot 78463128000 Fransche roeden.

III. Nu door de experimenten van Mersennus loopt een kanon-kogel in een seconde of pols-slagh ontrent 100 der selver roeden. Soo heeft hy dan om van den Aardkloot tot de Sonne met dese snelheit te loopen 784631280 seconden tyds van noden.

IV. Welk getal wat minder is, als 788940000, het welke de seconden uitdrukt van 25 jaren; als men elk stelt op 365 dagen en 6 uuren. Uit welke rekeningh, van de Heer Huygens aldaar aangeraakt, het geseide blyken kan.

§. 22.

En indien de snelheit van een kogel ymands verbeeldinge nogh te veel vergt; hy denke, dat een snel-loopend Dier, een Paard, een Hart, een Vogel, of ook een Schip alle 24 uuren vry 50 mylen voortgaande, wel 1100 jaren van noden soude hebben, om een lengte als tusschen de Son en den Aardkloot, af te loopen, te vliegen, of te zeilen. Het welk ligt sal te rekenen wesen; als men weder stelt:

I. Dat den Son van den Aardkloot 12000 Aardkloots diameters afstaat.

II. Dat een graad na de Stuurmans rekeninge voor 15 duitse mylen genomen synde, den omloop des Aardkloots 5400, en syn diameter 1718 duitse mylen bedraagt.

III. Dese met 12000 gemultipliceert, komen dan 20616000 duitse mylen tusschen de Son en den Aardkloot.

IV. Welke gedeelt synde door 50, of die mylen die dit schip daags voortseilt, of dit Dier voortloopt, krygt men 412320 dagen, die daar toe vereist werden, of ontrent 1129 jaren.

Ik hebbe gedagt niet te kunnen afwesen om in desen wat breder te syn, en de Sons afstand van den Aardkloot op meer dan eene wyse te toonen; nadien alle menschen alhier gewoon syn, sigh een Reus als een Dwergh, en desen grooten Hemel en de daar in synde heerlyke Lichamen, insonderheit de Sonne in syn grootheit en afstand, onvergelykelyk minder, als sy waarlyk syn, aan sigh voor te stellen; en dien volgens de gedugte Mogentheit des Makers in plaatse van aanbiddelyk en verwonderlyk, by na veragtelyk te doen voorkomen. Waarom het nodigh scheen, alle die eenige genegentheit hebben, om de groote werken Godts na waarheit, en den Maker in deselve te beschouwen, alhier tegen de verleidinge van haar eigen, in desen gansch onmagtige en gebrekkelyke verbeeldinge te waarschouwen; en te versoeken, indien sy eenige vrugt en kennisse Godts in de beschouwinge des sigtbaren Hemels be-oogen; dat sy haar

uiterste poogingen aanwenden, om de kinderlyke voor-oordeelen, die veele tor haar einde aankleven, te boven te komen; en haar verbeeldinge door dagelykse oeffeningen te gewennen (vermits dit al meer moeite vereist, als vele wel souden denken) om de verbasende grootheit en veerheden van dese Hemel-ligten aan haar soo veel mogelyk is, na de waarheit te vertoonen. In hoope, dat dit veranderen van haar eerste ongegronde begrippen, en de overtuigende kragt van de betoogingen, die haar het ware gestel der saken aantoonen, aan eenige van vrugt magh syn. Nadien, behalven de regtveerdige wrake van een onweerdiglyk gelasterden Godt, die syne rampsalige loochenaars dikwils aan haar eigen blindheit overlaat, soo niet geheel, ten minsten voor het grootste gedeelte, dese verkeerde verbeeldingh van den Hemel de oorsaak schynt geweest te syn; waarom het ontegensprekelyke bewys van de Mogentheit Godts, dat in dese Schepselen middagh-klaar uitblinkt, tot nogh toe tegen Ongodisten van soo weinigh kragt en uitwerkinge geweest is.

§. 23.

Maar om aan dese ellendige misleiders van haar selfs een nader bewys te doen sien; waar door het onmogelyk schynt, dat een redelyk mensche in die gedagten soude blyven, dat de Sonne sonder eenigh toedoen van een Magtigh niet alleen, maar ook van een Wys en Goedertieren Maker, syn wesen verkregen hadde; en alleen van een van sigh selfs onbewuste oorsaak of van een los geval voortgekomen was: Laat hy met ons dat Wonder aller Wonderen, dat verbaastmakende Schepsel, HET LIGT, in desselfs eigenschappen, alleen soo verre die tot nogh toe bekent syn, en eerst desselfs onverbeeldelyke, en ten sy sy ondervindelyk bewesen was, gansch ongelooffelyke snelheit beschouwen.

Want misschien sal het aan veele vremt schynen, en selfs aan de meeste geheel onaannemelyk voorkomen; indien wy seggen, dat het ligt eenigen tyd van noden heeft, om gevolgelyk na malkander van de Sonne tot ons af te dalen; en op die wyse na alle kanten van deselve uitgedreven te werden. Nadien de voornaamste Philosophen van de voorleden eeuwe, en veele tegenwoordige, aan welke de laatste waarnemingen der Sterre-kundigen nogh niet bekent syn, met veel schyn van waarheit gevoelt hebben; dat het ligt ontrent op deselve wyse bewogen werd, gelyk een stok, tusschen ons en de Sonne leggende; van welke net eene einde by de Sonne voortgestooten synde, ook in het selve oogenblik (in instanti) sonder eenigh gevolgh van tyd, het ander einde dat by ons is, voortgestoten werd. Soo dat eigentlyk, volgens dese stellinge het ligt niet van de Sonne tot ons afdaalt, maar het geene by ons is, alleen door de Sonne, of de kragt van syne Hemel-stoffe gedurigh bewogen werd.

Maar nogh veel onaannemelyker sal dit aan haar voorkomen, indien men segr, dat dit ligt niet alleen van de Sonne tot ons af komt, en daar toe eenigen tyd besteet, maar selfs, dat het met soo grooten snelheit voortgedreven

werd; dat om van, de Sonne tot ons te komen, en soo veel millioenen mylen af te loopen, het selve niet meer als een half quartier uurs, of ontrent 7½ minuten van een uur van noden heeft.

§. 24.

Een dadelyk bewys, dat het ligt voortloopt, en selfs als het in eenige meenigte by een vergadert synde, eenige lichamen in synen loop ontmoet, deselve voortstoot, en sommige gelyk een geblaas wegh doet stuiven, is te sien in de Historie van de Koninklyke Academie A^o. 1708, pag. 25. Alwaar de Heer Hombergh verhaalt, dat een ligtestoffe, als pluim-aluin (Amianthus) schielyk in het brand-punt van een brand-spiegel gebragt synde op een hout-kool, door dese samen-loopende stralen van deselve afgestooten wierde: en dat de veer van een Horologie, met het eene einde in een hour. vast gestelt synde, als hy het brand-punt van een rond glas van 12 of 13 duim breedt, tegen het losse einde van dese veer als by stooten deede aankomen, deselve daar op sigh heen en weder begon te bewegen, even eens, als of men met een stok daar tegen gestoten hadde.

Maar schoon dit al een groote snelheit des ligts onbetwistelyk aantoont; soude egter dese verbasende voorgemelde veert van het ligt, gelyk alle verbeeldinge, ook met een by veele alle waarschynelykheit te boven gaan; indien niet de tien-jarige waarnemingen van de Heer Romer, gedaan ontrent de Eclipsen van de omloopers van den Planeet Jupiter, dit soo verre buiten twist en twyffel gestelt hadden, dat de aldernauwkeurigste en aldergrootste Mathematici daar aan uit kragt van dese ondervindingen gedwongen syn geweest toe te stemmen.

Het sal om dese verhandelingh niet te groot te maken, genoegh syn alhier het getuigenisse van den Heere Newton alleen by te brengen; hoe wel men die van veel andere daar by soude kunnen doen. Soo segt dien Heer in syn Princ. Philos. pag. 231, Prop. XCVI. Lib. 1. in het Scholium. Want dat het ligt successivelyk en na malkander volgende voortgeset werd, en binnen een tyd van tien minuten (in de II. Editie verandert op seven of agt minuten) van de Sonne tot den Aardkloot komt; is nu seker door de verschynselen van de omloopers van Jupiter; door de waarnemingen van verscheiden Astronomi bevestigt synde.

En daar na syne Optice uitgevende, welke op een meenigte van verwonderlyke experimenten steunt, siet men ook de elfde Propositie van het II. Boek des III. Deels pag. 236. daar van in het bysonder met dese woorden in het opschrift spreken: Het ligt werd in een sekere lengte van tyd voort geset van de ligtende lichamen, en besteed om syn loopen van de Sonne tot de Aarde, ontrent 7 of 8 minuten. Waar onder hy het bewys voegt, van het welke de eerste woorden syn: Dit heeft Romerus de eerste, en daar na andere waargenomen door de Eclipsen van de omloopers van Jupiter.

In de II. Definitie van dese Optica, neemt hy alleen ontrent 7 minuten die het ligt daar toe van noden heeft.

Die nu het bewys, waar op dit alles gegrond is, wat uitvoeriger wil sien,

kan sulks ook by de Heer Huigens, in syn tractaat van het ligt, en in de Praelectiones Astron. van Whiston en andere, na slaan. Behalven dat de onmogelykheit van de onderstellinge, welke de andere tegengestelde, en voor aangehaalde wyse staande houd, reets by Newton en Huigenius aangewesen is.

Het is ons genoegh, dewyl wy hier de bysonderheden der Sterre-kunde niet beschryven kunnen, in desen getoont te hebben, dat by de grootste en aldernaukeurigste Ondersoekers van het ligt, dit voor een onbetwistelyke en sekere waarheit te deser tyd bewesen werd, en dat de stoutste Atheisten daar aan met geen reden sullen kunnen twyffelen; indien aan haar de Wis-konst en de tegenwoordige laatste ontdekkingen ontrent de eigenschappen van het ligt niet onbekent syn. Of indien sy de voorgenoemde Praelectiones Astron. van Whiston, pag. 229. en 230. gelieven na te lesen, alwaar de regt-linische voortloopende beweeginge der kleine ligt-deeltjes breedt verhandelt, en tegen twyffelingen vast gestelt werd; en getoont, dat volgens de nerste waarnemingen sy in een half quartier uurs of 7½ minuten een lengte als van de Sonne tot den Aardkloot afloopen. En dit by haar voor vast gestelt synde, laat sy by sigh selfs overleggen, of het gelooffelyk is; dat by geval en sonder bestieringe soo verschrikkelyk snel voortgedreven lichamen, in hare onbedenkelyke veert aan soo veel wetten, sonder immermeer te missen, kunnen gehoorsamen; als men van het ligt in soo veelvuldige gelegentheden (waar van meerder hier na) siet waar genomen werden.

§. 25.

Ik sal hier by doen, dat my meermalen dese gruwsame snelheit van het ligt met ontroeringen voor is gekomen; als ik dagte, dat, indien eens soo veel ligt-deelen sigh aan malkander vast hegteden, dat sy een klein lichaam te samen uitmaakten, het welke niet meer als 1/18 van een grein gewigts swaar was, het selve door de grootheit van syne snelheit soo veel kragt soude doen, als het tegen yets hier op der narde aanliep, als een kogel van 12 pond, die uit een grof Kanon geschooren werd.

Dat dit nu niet onmogelyk is, dat het ligt sigh in een vast lichaam te samen set, schynt uit die stoffe te blyken, die men tegenwoordigh Phosphorus noemt; welke, of geheel of ten grooten deele uit een samen gekleeft vyer of ligt schynt te bestaan. Nadien deselve in olye van Nagelen gelegt synde, het ligt daar van aan dese olye sigh hegt, en deselve ligtende maakt, gelyk by de Chymici bekent is. Waarom dit geseide aan ymand, die niet als een geval of onbewuste wetten in het Geheel-Al stelt plaats te hebben, niet ongebeurlyk kan voorkomen. Te meer, als hy de volgende §. 44. gelieft na te lesen, daar hy een klaar bewys daar van vinden sal.

En op dat het vervarelyk geweld, het welke het nederdalende ligt straks gesegt is in die omstandigheden te sullen doen, aan niemand onaannemelyk moge schynen, gelieve hy te denken,

I. Dat het ligt in ⅛ van een uur, of 450 seconden of pols-slagen, de lengte van de Sonne tot den Aardkloot afloopt; die boven § 21. gevonden is, op 78463128000 Fransche roeden (Hexapedae)

II. Soo volgt, dat, die gedivideert synde door 450, het ligt in een seconde of pols-slagh 174362506 der selver afloopt. Laat ons dit op 174362500 (de ses weghwerpende) stellen.

III. Nu een twaalf ponder uit een kanon geschooten, is bevonden in die tyd 100 van dese roeden te loopen.

IV. En is uit de Mechanica en de leere van de bossingen (Doctrina Percussionum) openbaar; dat de gewelden, die voortgedreven lichamen met haren aanloop en bossinge doen, tot malkander staan, als hare gewigten gemultipliceert met de lengten, die sy in deselfde tyd afleggen.

Om voor die de Mathematicque niet verstaan, wat klaarder te spreken: een kogel van 6 pond, die in sekere tyd 200 roeden loopt, doet tweemaal soo veel geweld als een kogel van 12 pond, die in deselve tyd 50 roeden voortloopt; want 6 maal 200 maakt 1200 en 12 maal 50 alleen 600, of de helft van 1200. Op deselve wyse, een kogel van 12 pond, in sekere tyd 100 roeden loopende, doet even veel geweld, als een kogel van 6 pond, die 200 roeden; van 3 pond, die 400 roeden; van 2 pond, die 600 roeden afloopt, in deselfde tyd, en soo voort; om dat het gewigt van elk deser kogels met de lengte, die hy in deselfde tyd afloopt, gemultipliceert, altyd een gelyk getal van 1200 uitmaakt.

V. Waar uit dan dit gevolgh kan afgenomen werden, indien het ligt met syn snelheit een gelyk geweld sal doen, als een kogel van 12 pond met de syne; dat om de swaarte van het ligt te vinden, die hier toe vereist werd, dese regel plaats heeft.

Gelyk de lengte, die hei ligt in een seconde aflegt (174362500 Fransche roeden) staat tot de lengte die desen kogel in deselfde tyd afloopt, synde 100 deser roeden.

Alsoo staan de 12 ponden gewigts van den kogel, tot de ponden of liever het gewigte van dit lichaam van ligt, 't geen deselve kragt moet doen.

VI. En dese regel van drien uitgerekent synde, sal illustratie

van een pond, de swaarte syn, die het ligt moet hebben in dit geval. En stellende een pond van 16 oncen, te houden 7680 greinen na de Medecynsche rekeningh; sal dese swaarte van dit ligt syn illustratie

of ontrent 1/18 van een grein syn, volgens het geen boven gesegt is.

§. 26.

Om nu niet alleen van de aanwesentheit, maar ook van de noodsakelykheit van een Goddelyke Regeeringe overtuigt te werden, nadien dese verschrikkelyke snelheit des ligts bekent is, en de ondervindinge in duisenden van lichamen toont, dat het ligt sigh in deselve vast set, en tot een vast lichaam werd; waar uit het, als sy aangestooken werden, weder te voorschyn komt. Laat noghmaal een ongelukkigh Godtloochenaar sigh selfs vragen, wat nootsakelykheit in de Nature is, waarom dit ligt by de Sonne sigh noit in soo klein een vast lichaam kan samen voegen, en dus tot ons met de gewoone snelheit nederkomen; daar het water in de lugt sigh tot hagel samen

hegt; en de vlakken in de Sonne soodanige samen-runningen van deelen schynen te vertoonen. Immers, indien een geval plaats heeft, is 'er geen de minste oorsaak by te brengen, waarom sulks niet geschieden kan; en een gruwsame buy van dese samen gepakte ligt-deelen niet in een oogenblik de uiterste verwoestinge doe komen overalles wat op den Aardkloot is. Ik sal hier alleen maar verder aanmerken, in hoe naar een vreese dese trotse Atheisten gedwongen syn geduurigh te leven voor dese en andere voorgemelde toevallen in de Nature; die volgens hare beklagelyke gronden aan haar dagelyks kunnen bejegenen; en het tegengestelde geluk van die op de goedertierene Voorsorge van den Opper-Bestierder van alles sigh met een gerust gemoed betrouwende, weeten, dat niets aan haar, sonder de wille van Hem, die haar als syne kinderen bemind, kan overkomen.

§. 27.

Hoe seer nu dit verschynsel (dat is het snel voortloopen, van plaats veranderen, en nederdalen des ligts) in de voorige eeuwen voor al wat leefde schynt verborgen geweest te syn; heeft egter den Aanbiddelyken Ingever van het H. Woord op veele plaatsen getoont, dat sulks aan hem niet onbekent geweest is.

Soo segt David Psalm. XLIII. 3. Send a ligt en uw waarheit, dat die my geleiden: waar uit, schoon het ligt hier figuurlyker wyse verstaan moet werden, egter af te nemen is, dat het selve kan gesonden werden en by gevolge plaatselyk voortloopen.

Gelyk sulks ook Job. XXXVII. 3. van het natuurlyk ligt gesegt werd, dat send hy regt uit onder den ganschen Hemel, en syn ligt over de einden der aarde, wanneer men de woorden dus vertaalt, het welke seer wel geschieden kan; hoe wel egter het woord senden, niet bysonder in de grond-text gevonden werd. Dogh van dese plaatse nogh yets hier na.

Hier op schynt ook geoogt te werden, Jacobi. I. 17. in die woorden: Alle goede gave en alle volmaaktegifte, is van boven van den Vader der ligten afkomende. Dat nu hier op het afkomen des ligts geoogt werd, schynt daar uit aannemelyk te syn; om dat de volgende woorden: By welke geen veranderinge is, of schaduwe van omkeeringe, in dese beschryvinge opsigtelyk op het ligt schynen te seggen, dat geen schaduwe by den Vader der ligten synde, ook daarom het ligt niet belet werd, voort te loopen, het geen andersints in alle schaduwe geschiet.

Soo siet men ook dat in die plaatse, Jesaias. XXX. 26. En het ligt der Sonne sal sevenvoudigh syn als het ligt van seven dagen: ook onderstelt schynt te werden, dat het ligt lighamelyk van dese Sonne afkomt. Nademaal het waarschynelyk is, dat dese woorden willen seggen dat uit de Sonne soo veel ligt neder sal komen op eenen dagh, als anders in seven dagen. Het geen ook met het plaatselyk afkomen van het ligt uit de Sonne volkomen over een komt; hoe wel dit het selve tegen andere gevoelens niet volkmen vaststelt.

Maar dat niet alleen op den voortgangh, maar ook op den soo snellen voortgangh des ligts gesien werd in dit Woord, Habacuk. III. 11. sal seer klaar bemerkt werden; als men het voor-setsel Le, dat hier Met vertaalt is (het geen ook anders hier deselfde sin soude geven, en toonen, dat het ligt snel voortloopt) door als of gelyk-als overset; welk laatste ook onder desselfs betekennissen behoort, gelyk by Glassius te sien is: en insonderheit in de Concordantie van Trommius, alwaar onder het woord als (N B) wanneer het een gelykheit of vergelykinge betekent, ook dit voort-setsel Le gevonden werd, Job. XIII. 12. Threnor. I. 8, 17, enz.

Want, als dan sal in dit vers van Habacuk, den snelheit des Blixems of der pylen Godts, tweemaal seer nadrukkelyk by het ligt vergeleken werden, en de plaats dus luiden: Gelyk het ligt gingen uwe pylen daar heenen, gelyk het uitschieten, of uitschitteren desselfs, uwe Blixem-spiessen. Want het woord Nogach, hier glansch overgefet; werd vertaalt by Robbertson met Emicatio Luminis; dat is, uitschieten of uitschitteren van het ligt.

Op dese selve snelheit des ligts, werd ook volgens de uitlegginge van veel voorname Theologanten gedoelt, gelyk by Polus over dese plaatse te sien is, in den text Psalm. CXXXIX. Alwaar David in het voorgaande 7. vers gesegt hebbende, Waar sal ik vlieden voor U aangesigte? vers 9. daar op laat volgen, Name ik vleugelen des dageraads, woonde ik aan het uiterste der zee, ook daar soude uwe hand my geleiden: door welke vleugelen alhier de snelheit der ligt-stralen afgebeeld werd, die (gelyk daar in de aanmerkingen staat) in een ogenblik tot de alderverdst gelegene plaatsen loopen. Siet ook hier van het Lexicon van Coccejus, op het woord Canaph of vleugel.

Uit al dit geseide nu by den Anderen genomen synde, schynt dan af te nemen te syn, dat ook dese plaatselyke en snelle beweeginge van het ligt, aan den grooten Ingever van dit Woord bekent is geweest in die tyden. En soo veel ons blykt, is deselve voor alle Natuur Ondersoekers verborgen gebleven, en by de grootste en meeste van haar voor valsch gehouden, tot dese laatste jaren toe, wanneer de nieuwe brand-glasen, en groote verrekykers alleen tot de ontdekkinge van dit verschynsel gelegentheit gegeven hebben. Dewyl nu ook dese van yder gehouden werden in die tyden by de Oudheit onbekent te syn geweest, laat ymand, die nogh aan het Gesagh van den Bybel twyffelt, ons seggen, met wat grond hy soude kunnen gelooffelyk maken, dat de menschen in die tyd geweeten hebben, dat het ligt van de Son tot ons met soo veel snelheit nederdaalt. En dit onmogelyk synde, sal niemand ook met reden kunnen ontkennen, dat het daar uit met volkomen waarschynelykheit volgt, dat Hy, door Wiens leidingedit bock beschreven is, meerder kennis van het ligt, dan alle menschen te samen, gehadt heeft.

§. 28.

Te meer, dewyl ook andere eigenschappen van het ligt, soo die van ouds waargenomen, als die in de laatste jaren eerst ondekt syn, in dit Woord aangeraakt gevonden werden. Op dese wyse, indien men in het geene Job.

XXXVII. 3. gevonden werd: Dat send Hy regt uit onder den ganschen Hemel en syn ligt over de einden der Aarde. (Welke plaatse van den Blixem schynt te spreken) Het ligt des Blixems sonder desselfs gewelt; of ook het ligt Godts in het gemeen met eenige verstaat; werd met uitdrukkelyke woorden die eigenschap des ligts aangewesen, waar door het bekent is, dat het selve volgens regte linien, of regt uit bewogen werd.

§. 29.

Nu van dese regt-linische beweeginge van het ligt werd volgens alle ondervindinge de scheidinge van ligt en duisternisse met regt afgeleyd, en ook uit desen grond in de Perspectiva alle schaduwen getekent.

Om een voorbeeld te geven, is het kennelyk; dat de stralen Tab. XIX. Fig. 4. uit de punten der Sonne A en B en die daar tusschen leggen, komende, als sy regt uit volgens de linien AP en BP loopen, den nagt-kegel CDP formeeren; en alsoo het ligt van desselfs duisternisse volkomen afscheiden. Daar in het tegendeel, indien het ligt niet regt-linisch bewogen wierde, maar door alderhande kromtens, gelyk het geluid doet, doorgingh; geen duisternisse of schaduwe wesen soude, waar toe het ligt geen toegangh soude vinden; en by gevolge, geen scheidinge tusschen het ligt en duisternisse wesen soude.

Ik late nu aan verstandige, of De scheidinge tusschen het ligt, en tusschen de duisternisse, welke Moses, Genes. I. 18. segt, dat de twee op vers 16. geschapen groote ligten, of de Sonne en Mane maken, niet op dese wyse begrepen moet werden te geschieden, namelyk door het regt uit senden van hare ligt-stralen.

Ik hebbe geoordeelt hier van yets te kunnen seggen; om dat het geene vers 18. gesegt werd, ook namaals en in onse dagen plaatse moest hebben, en van ons ondersogt kan werden. Waarom wy die scheidinge, welke men op het 4. vers vind, Eer nogh Sonne nogh Mane gemaakt waren, niet sullen aanraken; nadien dit in een gestalte des Werelds geschiet is, waar van nogh wy nogh ymand anders eenige ondervindelyke kennisse kunnen hebben nogh bekomen. Soo dat men niets anders daar ontrent, als blote gissingen soude kunnen voortbrengen, indien men verder als de woorden des texts mede brengen; soude willen gaan.

§. 30.

Een anderen eigenschap van het ligt, die een Atheist niet gemakkelyk volgens syne gronden sonder ontroeringe soude kunnen beschouwen, is, dat het ligt of vyer selfs is, of veel vyer met sigh voert. En die ontset wil syn over de kragten en onwederstandelyke beweegingen, welke in dit vyer sigh vertoonen; en waar door het bekwaam is, om in eenige meenigte synde, alles op de verschrikkelykste wyse te verderven, gelieve eens gelegentheit te soeken, om het geweld van de nieuw gevonden brand-spiegels van de Heer Hartsoeker, en de brand-glasen van de Heer Tschirnhaus selfs te kunnen beschouwen, of de uitwerkselen daar van te leesen. Loot en Tin, schoon dik synde, vloeit in het brand-punt der selver aanstonds; nat hout brand in een oogenblik; kopere roode en geele, selfs ysere platen, gloeyen

en smelten daar in sonder of met weinigh vertoevinge; en veele weeten, hoe veel tyd vereist werd, om slag-baar yser in de heetste smelt-ovens te doen vloeyen. Gebakken-steenen, puim-steenen, selfs aarden-vaten vol water smelten, terwyl het water daar in staat te koken, en werden tor glas; Asbestus, pluim-aluin, welke selfs (volgens het getuigenisse van Kircherus) het vyer van Glas-blasers ongeschent verdraagt; ook het goud, op welk te vooren de kragten van alle onse vyeren te vergeefs gespilt waren (waar van boven gesproken is) veranderen in de brand-punten tot glas. Die meerder bysonderheden van deselve wil sien, kan de Acta Erud. Ao. 1687, pag. 52. Ao. 1688, pag. 206. Ao. 1691. pag. 518. en de Historie van de Fransche Academie, na slaan.

§. 31.

Laat nu een Atheist, die uit dit alles weet, dat de Sonne-stralen uit soo verslindend een vyer bestaan, of het selve in soo groote meenigte met sigh voeren; of die oit hare vreesselyk geweld in hare uitwerkselen waargenomen heeft, sigh eerst de by na ongelooffelyke snelheit verbeelden, waar door het tot ons nederkomt; en vergelyken daar mede de kragt, welke door een kleine vlam van een lamp uitgewrogt werd. Waar door dese soorten van Glas-blasers in soo weinigh tyds het glas doen gloeyen en smelten, als sy met eenige fnelheit daar tegen aangeblasen werd. En hy segge ons dan, of hy sonder ontsettinge kan denken, dat die groote Sonne-vlam, met soo gruwsaam een snelheit het vyer tot ons nedersend; en dat 'er niet als een los geval is, het welk belet, dat uit dit verschrikkelyk groote vuur niet meerder te gelyk los werd en nederkomt, en alles in een onuitblusselyken gloet stelt en over hoop werpt. En denkt hy, dat het vaste en nootsakelyke Natuur-wetten syn, die hem en den aardkloot bewaren, van dit vyer vernielt te werden; hoe sal hy bewysen? dat, dewyl de wolken den eenen dagh nauwlyks gesien werden, en des anderen daags plas-regenen neder storten, sulke veranderingen in de Sonne niet morgen sullen plaats hebben, en alles verbranden. Meerder is 'er niet van noden om een Godtloochenaar in een geduurigh beven te houden, indien hy syne eigen gronden niet verwerpen wil; als de overdenkinge van het gevaar, dat het ligt der Sonne, by geval of sonder bestieringe bewogen synde, hem alle oogenblikken dreigt.

§. 32.

Dat nu dese eigenschap, dat ligt en vyer of het selve syn of veeltyds te samen gaan, ook aan die den Bybel heeft doen schryven, bekent geweest is, sal daar uit eenighsints afgenomen kunnen werden; dat in de tale, welke Godt in syn Woord gebruikt heeft, het geen Vyer betekent, af komt van een wortel-woord, het welke ligten segt. Maar dewyl af komstige woorden in de Hebreeuwsche tale meermalen een seer verschillende beduidenisse hebben van hare grond-woorden, sal dit geseide van meer nadruk wesen; als men daar by doet, dat de Hebreen het woord aansteken, vyer aansteken, of doen branden met een woord uitdrukken; het welke in syn eigen betekenisse doen ligten beduit. Soo Jesaiae. XXVII. 11. het geen vertaalt

is, de wyven komende sullense (de takken) aansteken, segt eigentlyk in de Gront-taal, de wyven sullense doen ligten. En ook Malach. I.10. Ghy en steekt het vyer niet aan [op] mynen altaar om niet; moest na die eigene betekenis overgeset werden, Ghy en doet mynen altaar niet ligten om niet. Het geen de nauwe overeenkomst of verbintenisse van het ligt met het vyer klaar genoegh schynt aan te toonen; en met eenen de wysheit en nauwkeurigheit van dit Woord, als het van natuurlyke saken spreekt.

§. 33.

Laat nu na dit alles een Philosooph, die in de ware gesteltenisse der saken van dese sigtbare Wereld synen onbekenden Godt nogh soekt, met ons de verbasende en genoeghsaam ondenkelyke veelheit van dit ligt beschouwen, het welk geduurigh en sonder ophouden van de Sonne uitgesonden werd. Hier van is te voren, als wy van het vyer in de lugt, en voor soo verre van het ligt gesprooken hebben, yets gesegt; maar om met een volkomen bewys hier van overtuigt te syn:

Het is seker by ondervindinge, dat dit ligt onfe geheele lugt en het gansche ruim tusschen ons en de Sonne vervult. Ten minsten, dat 'er buiten de schaduwen, geen soo kleine plaatse kan aangewesen werden, waar het sigh niet vertoont; op dat ymand sigh aan dit woord vervullen niet en stoote. Men werd het gewaar in de twee onderste Planeeten Mercurius en Venus; in de Maan die om den Aardkloot loopt; en selfs in de drie opperste Planeeten, Mars, Jupiter, en Saturnus; nu is het verder daar uit blykelyk, dat dit ligt alle plaatsen, soo verre het selve strekt, genoeghsaam vervult. Vermits, alwaar het ooge of ook de Sonne en dese Hemel-ligten ook mogen gestelt syn, dese Sonne of selfs of haar ligt, het welk eerst op de Planeeten vak, en van daar tot ons weder afstraalt, gesien kan werden: indien andere tusschen komende duistere lichamen sulks niet beletten.

Indien men nu wil ondersoeken, hoe groot dien kloot, of dat by na onverbeeldelyke ruim wel is, het welke van het ligt, dat (om hier van de Sterren niet te seggen) uit de Sonne komt, geduurigh genoeghsaam vervult werd: laat ons met de hedensdaagse Astronomi, volgens de tafel, na welke de Heer Huigens syn Automaton gemaakt heeft (pag. 447.) stellen; dat de distantie des Aardkloots van de Son staat tot die van Saturnus van de Son, als 100 tot 951, dat is dat Saturnus ontrent 9½ malen verder van de Son afstaat, als den Aardkloot. Nu is het klaar genoegh, na de hedensdaagsche ondervindingen, dat de lengte tusschen den Aardkloot en de Son, niet minder bedraagt, als 12000 geheele, of 24000 halve diameters of diktens van den Aardkloot; en daarom dat den afstand van Saturnus 9½ maal soo groot synde, 228000 malen des Aardkloots halven diameter of dikte begrypt. Waarom een kloot, die de breedte van Saturnus wegh om de Son heeft 11852352000,000,000 Aardklooten bevatten sal; om dat dese bollen tot malkander staan, als de cubi of teerlingen van haar halve diameters. En soo sal nu een yder, die dit by na onnoemelyk getal van Aardkloots grootheden beschouwt, welke vereischt

werden om de kloot, die de breedte van Saturnus omloop heeft, uit te maken, ligtelyk toestaan, dat het ruim, het welk van het Sonneligt vervult werd, by na onverbeeldelyk met veel regt genoemt is.

Maar indien wy verder gaan, en om des ligts veelheit te bewysen, by dese grootheit van ruimte, de snelheit van het ligt in aanmerkinge nemen; het welk in ontrent ⅛ van een uur of 7½ minute van de Sonne tot ons komt; sal hier uit blyken, dat het selve in 9½ maal soo veel tyd, dat is in 1 3/16 uure van de Son tot Saturnus, of tot het uiterste van den kloot (op syn afstand van de Son, als halven diameter beschreven synde) komen kan; immers als men onderstelt, dat het ligt over al deselve snelheit behoud. Waarom desen groten kloot, als het ligt dus voortgaat, in minder als 5 kwartier uurs weder sal ledigh syn; en derhalven uit de Sonne een soo ondenkelyke veelheit des ligts moeten uitgaan, dat het in 24 uuren, ontrent 20 malen soo grooten kloot vervullen kan.

§. 34.

Ik late nu aan een Atheist (die in tegenwoordigheit van verstandigen niet soude derven staande houden, dat syn kaars, die des avonds syn kamer verligt, by geval gegroeit was) selfs te oordeelen; of die heerlyke Sonne, die verwonderlyke Bron, waar uit nu soo veel duisenden van jaren dagelyks een soo ondenkelyke meenigte van ligt voortgevloeit is, by hem kan voorkomen, als sonder eenige wysheit voortgebragt te syn; en of alle de nuttigheden, welke sy aan die de aarde bewoonen geduurigh toebrengt, aan hem niet en kunnen betoogen, dat een groote, en voor hare vyanden verschrikkelyke magt, benevens eene wille om aan de menschen wel te doen, ontrent het voortbrengen van de Sonne plaatse gehadt hebben. En of soo verbaastmakend een gevaarte, en daar uit vloiende ligt-stroom, die door syn gruwsame snelheit alles schynt mede te moeten sleepen, sonder een wyse directie en regeeringe soo veel eeuwen, heeft kunnen dienen om de menschen toe te ligten, en haar, met het Aardryk door verscheiden werkingen vrugtbaar te maken, in het leven te behouden.

Men gelieve hier niet tegen te werpen, dat de Sonne met soo groten kloot, die de breedte van Saturnus wegh om de Son heeft, of een nogh groter (dewyl het gelooffelyk is, dat het Sonne ligt verder, als Saturnus gaat) soo dik wils des daags met ligt te vervullen, en soo veel jaren als de Wereld gestaan heeft, dit te vervolgen, reeds al syn ligt schynt daar aan besteed te moeten hebben; en soo niet geheel tot niet gebragt, ten minsten veel vermindert te moeten syn; het geen tegen de ondervindingen stryd. Want (om hier op te antwoorden) behalven dat niemand volstrekt en seker weeten kan, dat het ligt, niet gelyk het bloed in de dieren, omloopt, en na syn loop volbragt te hebben, weder in de Sonne komt; het geen Cartesius (waarschynelyk ook om dese tegenwerpinge te ontgaan) sigh schynt verbeeld te hebben: Soo kunnen ook de ligt-deeltjes begrepen werden soo klein te syn; dat niet tegenstaande sy desen geheelen kloot soo verre vervullen, dat de tusschen-plaatsen

die tusschen deselve syn, voor menschen volkomen onmerkelyk blyven, sy egter alle te samen genomen, de grootheit van geen een sand-korreltje uitmaken. Waarom in nogh veel meer jaren nogh eeuwen geen verminderingh aan den Sonne-kloot als dan soude kunnen bespeurt werden.

Hoe wonderlyk, ja misschien ongelooffelyk dit nu aan veele magh voorkomen, is het egter bekent, by de Mathematici; dat het groote ruim, waar van de Sterren-Hemel het opper-vlak is, met lichamelyke deeltjes soodanigh soude kunnen vervult werden; dat geen eene ligt-straal, hoe dun en syn hy ook wesen mogte, als hy maar een bepaalde grootheit hadde, tusschen deselve soude kunnen doorgaan, en dien grooten kloot daarom geheet ondoorsigtbaar soude wesen: alle welke lichamelyke deeltjes te samen genoomen synde, egter de grootheit van geen een sandje niet alleen, maar selfs van geen soo veel kleinder deeltje daar van als ymand wil, wanneer het ook maar in syn grootheit bepaalt was, souden uitmaken. Siet de Heer Keil, Introduct. pag. 54. en 55.

§. 35.

Maar indien een Atheist, gelyk het in der daad is, desen geduurigen en snellen uit de Sonne voortkomenden stroom aanmerkt, niet alleen als een ligt, maar ook als een wesentlyk Vyer altyd met sigh voerende; sal hy volgens het experiment van de brand-glasen moeten toestaan; indien dit ligt en vyer, soo digt op een gepakt synde, tot ons nederkwam, als het in de brandpunten deser glasen bevonden werd; dat haast den Aardkloot, met al wat daar op is, in een felder gloet als gesmolten metaal in een smelt-oven, soude staan. Nu is het seker genoegh, dat dit vyerige ligt digt by de Sonne nogh heeter en vernielender is, als in dese brand-punten. Soo dat 'er om den Aardkloot in een gloeyende Oceaan te veanderen, aan welken staat niemand sonder t'sidderen denken kan, niet meer vereischt werd, als dat het ligt alleen tot ons nederkwam, soo digt met malkander vereenigt synde, als het sigh waarlyk na by de Sonne bevind.

Dit vast gestelt synde, laat hy by sigh selfs in ernst overleggen, of hy denken kan, dat het sonder wysheit en directie geschiet; dat een beweeginge aan de ligt-straalen gegeven, en een wet aan haar voorgeschreven is; welke sy tot nogh toe, sonder daar van af te wyken, schoon selfs onweetende daar van synde, soo veel eeuwen stiptelyk gehoorsaamt hebben. Waar door den Aardkloot, en selfs het Geheel-Al, van soo naar een verderf door dit vuur, tot nogh toe bewaart syn. Welke wet daar in bestaat, dat het ligt, soo ras het voortgaat, sigh van den anderen verspreit; en geduurigh soo veel meerder, als de stralen in hare regte linien verder voortgeloopen syn. Het welke onder de Optici met de naam van het divergeren der stralen uitgedrukt werd.

Hier van is reeds gesproken, als wy te vooren van het gesigt en vyer handelden. En souden wy dit alhier (om het selve niet tweemaal te seggen) voor by gegaan hebben: ten sy in dese divergentie of van een wykinge der ligtstralen, een bewys scheen gelegen te syn; het welk alleen sonder eenige an-

dere genoeghsaam is, om aan een Godtloochenaar, soo hy door nogh yets te overtuigen is, met een ontegensprekelyke klaarheit te doen sien; dat 'er een Godt is, die dese nu soo nutte en dienstige, en anders soo gruwsame en verschrikkelyke vyer-en ligt stoffe regeert, en daar door al wat leeft en wesen heeft op den Aardkloot voor het aldernaarste verderf behoed.

§. 36.

Dit volgende sullen wy by het voorige alleen by doen, om aan die in de Optica, en verdere Mathesis, welke van het ligt handelt, niet ervaren syn, eenigh meerder begrip van het geseide te geven.

Men verbeelde sigh dan, Tab. XX. Fig. 2. dat S een punt in de Sonne is; uit het welke de stralen SaA, SeE, ScC, SdD, SbB enz. in het voortgaan van S na A, C, D, E, geduurigh van den anderen afwykende of divergerende voortvloeyen. En sal dan niet veel moeite van noden syn om ymand te doen sien, dat deselve stralen, welke in de distantie S B op het vlak rond A E C D vallen, wanneer sy digter aan de Son, en (by voorbeeld) niet verder als Sb van de selve afgeloopen syn, binnen den omtrek van een kleinder rond a e c d sigh alle bevinden: en by gevolge, dat alhier het vyer, waar uit dese stralen bestaan, of ten minsten het welk deselve vergeselschapt, in het kleine rond a e c d soo veel digter op een gepakt is, als in het groote AECD; als dit laatste grooter is, als het eerste.

Of om met de Wis-konstenaars te spreken: de hitte, welke het kleine rond a e c d lydt, is soo veel grooter, als die het groote AECD door deselve stralen draagt: als het vierkant van den afstand van het groote rond of van S B of S A enz. grooter is, als het vierkant van den afstand van het kleine of van Sb of Sa. Dat is, wanneer S B tweemaal soo groot is, als Sb is, de hitte in a e c d, tweemaal tweemaal, of viermaal grooter als in A E C D. En soo S B is 100 en Sb 5, syn haar vierkanten 100 maal 100, en vyf maal 5, of 10000 en 25, en derhalven de hitte in a e c d, tot de hitte in A E C D, als 10000 tot 25. of 400 tot 1. Het geen ook by alle ondervindingen bevestigt werd.

Waar uit dan openbaar is, dat als men weet hoe veel digter een plaats aan de Son is als een andere, men ook, volgens desenregel, een gegronde rekening kan maken, hoe veel grooter hitte de Sonne-stralen in de eene, als in de andere plaatse veroorsaken, uit oorsaak van haar afstand.

En generalyk, dat het waar is, hoe digter yets aan de Son is, hoe meerder hitte het van syn meer op een gepakte en samen vereenigde stralen uitstaat; gelyk ook, hoe verder yets van de Sonne is, hoe minder hitte het selve gevoelt.

Indien men nu dit met alle Wis-konstenaars vast stelt; laat een ongelukkig Atheist by sigh selven in stilheit overleggen; of hy het denken kan by geval toe gekomen te syn, dat een gloeyende vyer-zee, meer als 100000 malen grooter als den geheelen Aardkloot, sigh ontrent Sin de Sonne bevind; welkers vlammende ligt-stralen S B, S A, S E, S C, S D, enz. met soo onden

kelyk een snelheit, en daarom in een meer als verbeeldelyke meenigte sonder ophouden op den Aardkloot in A D C E aanloopen; en nogtans, dat dit gruwsame vyer, den selven Aardkloot met alles wat daar op is, niet aanstonds op de aldernaarste wyse verteert.

Het is wel waar, dat de distantie S B, welke sigh tusschen den Aardkloot in B en de Sonne in S bevind, wel 12000 Aardkloots diktens langh synde, daar toe misschien yets geeft; maar egter was door dit eenige den schoonen Aardkloot van dit gruwsaam verderf geensints bewaart.

Om dit te verstaan: men stelle sigh voor, dat uit het Sonne punt S, de stralen Sa, Se, Sb, Sc, Sd, enz. sonder divergentie of evenwydigh en seer nauw op een gepakt op de aarde neder komen; of (om hier van een beter begrip te maken) dat sy tot een punt als b, digt by de Sonne synde, dievergerende, en van den anderen afwykende loopen, en verder gaande hare divergentie verlaten; en nederdalende, door hare evenwydigheit den ronden pylaar a c m k formeeren. Soo is blykelyk, dat deselve alle op het rond k m sullen vallen; en een hitte aldaar maken, welke soo veel grooter is, als die men andersints in het groote vlak A E C D door deselve divergerende stralen gewaar werd, als dit laatste vlak grooter is, als het vlak k m. Het geen uit de brand-spiegels af te nemen is; welker kragt om te branden, daar in alleen bestaat; dat de stralen in een kleinder plaatse by den anderen vergadert werden: en die een klaar bewys geven van dese waarheit, dat de Sonne-stralen, ook soo verre van de Sonne, als den Aardkloot daar afstaat, in een kleinder plaatse vereenigt werdende, magtigh syn een verschrikkelyken gloet te veroorsaken.

Waar uit dan sekerlyk genoegh blyken kan, dat niet soo seer de veerheit van de Son, maar het verspreiden van deselve stralen in een meerder wydte, de kragt van branden voornamelyk vermindert; en dat dese veerheit tot het bewaren van den Aardkloot, dat sy niet geheel aanstonds in een volle vlamme staat, niet by na meer toebrengt, als dat om dese grooter veerheit de stralen meer van malkander verspreid werden.

§. 37.

Uit dese divergentie der ligt-stralen uit alle punten, waar sy ook van daan mogen komen (het geen by niemand anders als voor een wonder kan aangesien werden) sal yder nu dese twee weldaden des aanbiddelyken Makers ligtelyk afnemen, die wy te voren al aangeraakt hebben.

Eerst, Dat den Aardkloot daar door bewaart werd, dat sy door het Sonne-vyer niet verbrand.

Ten anderen, Dat daar door alle saken van alle syden het op haar komende ligt verspreiden, en over sulks aan yder sigtbaar werden.

Soo bevind men Tab. X. Fig. 1. dat de ligt-stralen K P, uit de kaarsse K op een punt P (by voorbeeld het scherp van eer naalde) nedervallende, sigh soo wel aldaar van den anderen verspreiden als by de kaarsse selfs, en het selfde punt aan alle kanten sigtbaar maken.

§. 38.

Maar nadien Tab. X. Fig. 3. dese stralen uit A divergerene, en de ruimte A S T vervullende, sulks ook van alle andere punten N, L, M, B, enz. van het voorwerp A B geschieden sal; en daarom deselve stralen (by voorbeeld) uit B en A divergerende, in SOT gansch vermengt onder malkander sullen loopen, en alsoo aan het ooge in S T wel een verwart ligt van alle omleggende voorwerpen; maar geensints een distinct gesigt sullen vertoonen; scheen om in volkomenheit het ligt tot het gesigt te doen dienen, nogh yets te ontbreken, en boven de regtlinische en divergente-bewegingen van het ligt nogh een andere wet vereischt te werden; waar door alle de stralen uit A of B komende, weder in soo veel bysondere punten a en b konden na malkander toegebogen en vergadert werden. Het welk reeds te vooren getoont is, de eenige oorsaak van de onderscheidenheit van het gesigt te syn.

Boven dit, op dat de menschen door het ligt gelukkigh souden wesen, nadien de Sonne des avonds ondergaande den volkomen dagh binnen seer weinigh tyds in een dikke duisternisse, en des morgens opgaande een stikdonkeren nagt in weinigh oogenblikken in een helderen dagh soude doen veranderen, en alsoo hare oogen door desen schielyke opkomenden glans na een sware voorgaande donkerheit soude doen beschadigt en verswakt werden (gelyk de ondervindinge meermalen leert te geschieden) scheen hier insgelyks een middel nodigh te syn om door een morgen- en avond-schemeringe de klaarheit van het sterke Sonne-ligt, allenskens en by trappen te doen opkomen, en weder afwyken.

Ik vrage nu aan een Atheist, die nogh segt niet te kunnen sien, dat eene dese einden beoogende Wysheit ontrent de wetten, aan welke het ligt gehoorsaamt, plaatse heeft; of hy ook dese twee groote saken beter soude kunnen te weege brengen, als met aan het ligt, boven de andere, ook dese eigenschappen der refractie te geven; door welke te voren reeds aangewesen is, hoe dese twee geseide swarigheden kunnen voorgekomen werden; waarom wy hier nier meer daar van seggen. En nadien deselve ongemakken nu op dese wyse dadelyk voor gekomen syn; wat reden heeft soo een ongelukkigh Philosooph, om hier de Wysheit des Makers en Bestierders van het ligt niet te willen erkennen?

§. 39.

En om te toonen, dat men dese refractie of straal-buiginge of brekinge aan geen los geval kan toeschryven. Laat Tab. XX. Fig. 3. van de Sonne S een straal uitgaan, als SO, tot op het waters opper-vlak F G; en men sigh verbeelden, dat uit het middel-punt O een cirkel F B G P beschreven is, soo groot of klein men wil. Soo is by ondervindinge blykelyk, dat de straal B O niet regt uit na R gaat; maar in O een hoek maakt als BOP. Waarom deselve daar door gebroken synde, van O na P, volgens PO, die de gebroken straal genoemt werd, loopt.

Op deselve wyse loopt de straal b O niet regt uit nar, maar breekt in Op. Of nu dese gebroken stralen O P en p O ook in een regte linie loopen, of gedu-

rige als t'elkens nieuwe weerftuitingen lydende, eenighsints kromme linien maken, betwisten wy hier niet.

Ik late nu aan ymand die redelyk is oordeelen; of het bedenkelyk is, dat het sonder bestieringe en door het eenigh toedoen van een los geval kan gebeuren; dat alle stralen O S, O s en alle andere, die met verscheiden schuinheit op het water F G, als hier in O vallen, in die gruwsame snelheit, met welke sy voortgedreven werden, en onweetende van alles en ook van sigh selven synde, soodanigh een wet sonder immer daar af te wyken, kunnen waarnemen; dat haar gebroken stralen OP, Op altyd juist die weg nemen; dat (stellende dat A B, D P, a b, d p alle regt-hoekigh syn op a d, die ook regt-hoekigh op F G is) dese A B en P D, gelyk ook a b en pd, altyd deselve reden tot malkander hebben. Soo dat (om klaarder te spreken) als A B, twee of drie of meermalen soo langh is als P D; in alle andere vallende stralen, als hier in b o, ook altyd a b twee of drie, of even soo weel malen soo langh is als p d: sonder dat in soo veel millioenen stralen, die in soo verscheiden schuinheden op F G vallen en in het water indringen, niet tegenstaande hare soo verbasende snelheit, een eenige oit gevonden werd, welke dien regel niet volkomen op en volgt; immers als de stralen van deselve soort syn.

§. 40.

En gelyk wy van het Ooge handelende, aldaar de eigenschappen van het ligt tot een onwedersprekelyk bewys van de Wysheit des Scheppers bygebragt hebben; laat ons alhier daar wy van het ligt spreken, ons van het maaksel van het ooge in opsigt van het ligt weder kortelyk tot het selve einde bedienen: en den alderhartnekkigsten Atheist, indien hy niet volstrektelyk weigert na eenige overtuigende bewysen te luisteren, versoeken dat hy met ons hier weder opmerke, het geen Beschouwinge XIII. by het Gesight gesegt is.

§. 41.

Maar schoon nu het ligt op het ooge vallende, en het ooge het selve ontfangende, al met de voorseide hoedanigheden voorsien waren; was egter dien ganschen toestel nogh te vergeefs, en den heerlyken Aardkloot soude voor syn bewoonders niet meerder syn; als sy nu voor ymand is, die steke blind is: indien nier boven dit alles, de lichamen, op welke het ligt valt, de bek waamheit hadden, om het selve weder van sigh te doen afstuiten, en na alle plaatsen rondom sigh te reflecteeren.

Nu dese eigenschap vind men in meest al het geene dat sienlyk is. Sal dan nu een Atheist nogh niet beschaamt werden? als hy weder sal moeten seggen, dat ook dit by geval, en hier in dat groote einde niet beoogt is, om de lichamen sigtbaar te maken.

En komt het aan hem te naakt voor, dit alles aan een los geval alleen toe te schryven, laat hy ons dan seggen, welk een nootsakelykheit in de samen-hangh der oorsaken hy ons toonen kan; waarom meest alle lichamen ten opsigt van het ligt dese weerslaande of reflecterende kragt besitten. Daar 'er noghtans veele gevonden werden, die in opsigt van andere, welke daar meede

bossen, dese kragt niet en oeffenen, en deselve met geen weerstuit te rugge kunnen senden. Soo siet men (by voorbeeld) dat alles wat op sagte klei met eenige snelheit geworpen werd, daar in stil blyft, en niet gereflecteert werd; en egter dat in de soo snel loopende, en daar op vallende ligt-deeltjes het tegendeel geschiet. De welke (hoe klein sy ook syn) daar van afstuitende, dese klei sienlyk doen syn. Waar van meer wonderen te seggen waren, welke wy hier voor by gaan; en straks nogh eenighsints sullen aanhalen.

§. 42.

Verder, nadien dese eigenschap van het ligt wederom te kaatsen, genoegsaam aan alle lichamen gemeen is, behalven misschien aan die swart syn. (Welke verwe by veele geoordeelt werd daar door veroorsaakt te werden; om dat dese lichamen geen ligt, dat op haar valt, te rugge senden; waarom dese couleur als een enkele duisterheit by haar begrepen werd.) Kan men dan niet wederom een wyse beschikkinge van den grooten en goedertieren Maker daar in beschouwen? dat, niet tegenstaande het wate en veel andere vloeibare stoffen sigtbaar syn, alleen in de lugt de meesten tyd sulks niet ondervonden werd; niet tegenstaande deselve in haar gestel, om hare te rugge springende kragt daar toe seer bekwaam schynt te syn, en in sigh selfs, gelyk, andere saken, sigtbaar is. Het welk blykt, als men de lugt in een lugt-pomp sterk in een perst, en daar na door de kraan schielyk uitlaat.

Laat nu een Atheist weder sigh ondersoeken, of dit ook aan hem voorkomt, als sonder eenigh voornemen en ooghmerk geschikt te syn. En nadien de lugt selfs dus sigtbaar synde, en voor soo verre den loop van het ligt stuitende, ons als in een geduurige mist soude doen leven, en beletten de meeste saken die rondom ons syn behoorlyk te sien; of hy niet merken kan, dat die selve aanbiddelyke Wysheit hier in ten voordeele van de menschen ook op een wonderlyke wyse werksaam is.

§. 43.

En op dat veele ongelukkige Philosophen, die de wetten van de reflectien en refractien soo wel meenen te verstaan, niet denken souden; dat in deselve niet meer wonders verborgen is, en dat in volkomenheit haar verstand tot dese sigh uitstrekt: latense een voldoende reden geven van de verschynselen by den nauwkeurigen Opticus J. Newton gemeld, in syn Ed.Optica, pag. 224. en 316; en ons seggen, welke de reden is, dat het ligt uit een glas in een door een pomp van lugt ledigh gemaakte plaats, met een sekere schuinheit vallende niet voorgaat, maar in het glas wederom te rugge keert: en dat, als de stralen met een schuinen hoek van meer als 40 of 41 graden, uit het glas op de lugt vallen, deselve insgelyks geheel wederom stuiten; daar sy met minder schuinheit daar op komende, de meeste door de lugt door gelaten werden. Soo dat het ligt uit de lugt op het glas vallende, daar in passages vind om door deselve te gaan; en dit selve ligt noghtans uit het glas op de lugt komende in deselve schuinheit, geen openingen in soo veel dunder stoffe schynt te kunnen treffen, waar door het syn loop vervolgen kan.

Die veel verwonderlyke bysonderheden boven dese gelieft te weeten, kan de aangetogen plaatsen na sien. En hy sal uit de aldaar verhaalde experimenten met sekerheit genoegh kunnen afnemen, dat men het ligt ten opsigt van syn reflectien niet regt begrepen heeft; soo langh men het selve alleen considereert, als een bol, die op een steen geworpen synde wederom stuit. Het geen noghtans voor den Heer Newton van alle de grootste Philosophen geschiet is.

Ten minsten is hier door blykelyk, dat 'er in de Nature wetten syn, aan welke het ligt gehoorsaamt; om welke niemand van dese Natuur-kundigen, indien sy by ervarentheit dus niet bevonden waren te syn, misschien oit soude gedagt hebben. En sal hier uit aan al te hoogh van sigh gevoelende Philosophen blyken, dat 'er een hooger Wysheit als de hare in de bestieringe van het ligt plaatse heeft, en al wat leeft gelukkigh maakt; ten sy sy wilden staande houden, dat een soo snel bewogen lichaam, het geen van sigh selfs en van alles onbewust is, alleen door een los geval gedwongen wierde, om sekere vaste regulen, sonder daar van oit af te wyken, in soo verscheiden omstandigheden soo stantvastelyk waar te nemen. Het welk by niemand, die eenighsints redelyk oordeelt, de minste schyn van toestemmige sal kunnen vinden.

§. 44.

Ik soude alhier sekere vrage by de Heer Newton, Optice. pag. 319. Quaest. 22. voorgestelt, na gelaten hebben te ondersoeken; waar by dien selven Heer schynt eenige neiginge te hebben, of niet wel het ligt, behalven dat het selve het werksaamste in de Nature is, ook samen loopt, om selfs de stoffe van tastelyke saken uit te maken, en sigh in deselve tot een vast ligchaam set.

Maar nadien den Heer Hombergh tot Parys, met uitdrukkelyke experimenten dit buiten twyffel gestelt heeft, in de Memorien van de Fransche Koninklyke Academie, A^o. 1705, pag. 122. enz.; schynt het niet ondienstigh te sullen syn, dit gebruik van het ligt ook alhier ondervindelyk aan te toonen. En derhalven eerstelyk: dat het ligt in meest alle, ook selfs duister voor het oogh schynende, lichamen ingaat, en door deselve doorgaat, sal genoeghsaam bekent syn aan die met goede Microscopia gewoon syn om te gaan: nadien meest alles, wat daar voor gestelt werd, als het maar dun genoegh is, eenigsints doorsigtigh gesien werd.

Het selve segt Newton, Optice. pag. 210. waargenomen te kunnen werden in een donkere kamer, als eenigh lichaam tot een vereiste dunheit gebragt, voor het gat, daar anders het ligt doorgaat, gestelt werd. Hy sondert hier alleenlyk uit witte metallische lichamen, die al het daar op vallende ligt, schynen wederom te doen stuiten.

Ten anderen: Indien men de vlamme onderstelt ten grooten deele uit ligt te bestaan; siet men dat deselve sigh tot een vast lichaam set in het branden van kalk, insonderheit in het maken van Menie uit loot-assche; welke laatste, na langh gegloeit te hebben, swaarder werd.

Ook verhaalt den Heer Homberg; als kwiksilver door staal en antimonie tot de uiterste vloeibaarheit gebragt, in een glas in warmte geset werd, dat die deelen van het vyer, welke door het glas heenen dringen, en men daarom voor een ligt sonder by-mengsel met reden kan houden, het selve in een poeyer veranderen; het welk swaarder is als het ingesette kwiksilver; en soo vyer-vast, dat het wel 24 uuren langh het gloeyen sonder wegh vliegen verdraagt; en met een sterk vyer gedreven synde wel in rook wegh dampt; dogh egter een klein deeltje overlaat, 't geen door dit ligt in het kwiksilver geformeert synde, de hoedanigheden van een hart en slagtbaar metaal heeft.

Hier toe kunnen ook ten bewys by gebragt werden alle de ondervindingen van de Heer Boyle; die aantoonen, hoe eenige lichamen rondom in glas beslooten synde, door het vyer of ligt, dat door het glas heenen gaat, swaarder van gewigt worden.

Maar klaarder en sonder eenige twyffel over te laten, werd dit bewesen uit het volgende experiment van den Heer Hombergh op de aangehaalde plaatse; de vier oncen Regulis Martis (wat dese is weeten de Chimici) tot poeder gebragt synde, ontrent 1½ voet van het ware brand-punt van het brand-glas van den Hertogh van Orleans gehouden heeft; roerende deselve van tyd tot tyd met een ysere lepel. Door de hitte van dit light, gingh een groote rook van dese Regulus op; tot dat na een goed uur deselve ophielt. En hoe wel men moeste vermoeden, dat door het verliesen van het geen door desen rook wegh dampte, het gewigt minder soude geweest syn; bevond hy egter, dat desen Regulus nogh drie vierendeel loots en eenige greinen, dat is ontrent een tiende deel van het geheel, in gewigt vermeerdert was.

Daar na deselve in een grooter hitte, of in het ware brand-punt brengende, smolt dese Regulus, en woegh alleen daar na 3½ once. Soo dat hy rekent, dat dese half once of vier vierendeets loots verlies door de uitwaseminge en rokinge geschiet synde, men veiligh stellen kan, dat het ligt deselve met seven vierendeel loots eerst vermeerdert hadde, welke door het smelten en de werkinge van dese groote hitte weder vervlogen waren.

Het sy nu dat dese laatste rekeningh regt gemaakt is of niet; dat is hier uit blykelyk, dat door de ligt-stralen in het eerste van dese ondervindinge, desen Regulus het gewigt van drie vierendeelen loots, en daar en boven van al het geen door den rook wegh gedampt was, alleen door het sigh vast setten van het ligt in dese stoffe, gewonnen hadde. Waar uit klaar genoegh schynt te volgen, dat het ligt sigh in vaste en tastelyke lichamen te samen setten, en der selver stoffe uitmaken kan.

Men gelieve dit voorgestelde alleen aan te merken, als de eerste afstralingen van een nieuwe uitgevonden ontdekkinge. En sal ik niet verder alhier tragten te bepalen, of men ook met dese groote Mannen het ligt voor het

voornaamste en werksaamste beginsel in de Nature met regt houden moet. Dit schynt ont wyffelbaar waar te syn, dat het ligt een suiver en onvermengt vyer of is, of met sigh voert; en hoe veel men aan de werksaamheit van het vyer moet toeschryven is aan allen genoegh bekent. Ook leert de ervarentheit, hoe veel alle planten en dieren van de werkinge van het ligt der Sonne afhangen; soo dat, indien men het niet voor het eenige voorname werksame in de Nature houden moet, het selve ten minsten schynt sekerlyk onder die werksame getelt te moeten worden.

§. 45.

Immers uit al dit geseide schynt eenighsints af te nemen te syn, dat het geene men Genes. I. 3. leest, daar mede over een komt. Alwaar den aanbiddelyken Schepper, na Hemel, Aarde en Wateren gemaakt te hebben, voor het voortbrengen van eenige meerdere bysondere Schepselen, eerst het ligt geliefde te voorschyn te doen komen, met dese woorden: Ende Godt seide, daar sy ligt; en daar was ligt. Of nu dit geweest is, om als een tweede oorsaak en natuurlyke stoffe of werk-tuigh te dienen tot het formeeren van het geene daar na gemaakt is, sal ik hier niet verder ondersoeken; nadien men dogh in desen tot geen volkomen betooginge, en niet verder tot nogh toe, als tot eenige waarschynelykheit komen kan; indien men het nogh al soo verre brengen konde.

§. 46.

Maar dat aan den grooten Soone Godts, den in alle eeuwigheden te prysen Saligh-maker der Wereld, dese hoedanigheit des ligts, waar door het in vaste en tastelyke lichamen sigh te samen setten, en syne voorige eigenschap van ligten daar door verlaten kan, niet onbekent is geweest; kan afgenomen werden uit desselfs woorden Matth. IV. 23. Indien dan het ligt, dat in u is, duisternisse is. Of anders Lucas. XI. 35. Siet dan toe, dat niet het ligt, het welk in u is, duisternisse en sy; alwaar men siet, dat niet alleen na het ligt, maar ook het ligt selfs kan duisternisse syn. Welke uitdrukkinge yets meerder schynt te seggen, als dat het ligt uitgebluscht werd. Nu op welke een wyse het ligt syn lichamelyke wesen behoudende, egter duisternisse syn kan, geloove ik dat moeyelyk te toonen soude syn; indien men niet en wiste, dat volgens de voorige experimenten het ligt, het welk in syne beweginge synde en volhardende al het omleggende verligt, sigh in een vast ligchaam kan veranderen. Het welke, schoon uit het ligt selfs bestaande, egter geen ligt en geeft, en enkele duisternisse is: waar van ook de plaatse Job. XVIII. 5. te voren Beschouwinge XXII. §. 22. kan na gesien werden.

Ook schynt dese eigenschap des ligts alhier op een bysondere wyse van den Heere Jesus beoogt te werden, als vers 33. willende met het exempel van een kaarsse toonen, dat men (volgens de gedagten van de Heer Piscator) gewilligh het ligt van Goddelyke kennisse aan andere moet mededeelen; waarom hy vers 35. laat volgen: Siet toe, dat niet het ligt, het welk in u is, duisternisse en sy: ofte, dat dit ligt van Goddelyke kennisse, het welk sigh aan andere (gelyk het natuurlyk ligt, volgens syn ingeschapen eigenschappen en bewee-

gingen) altyd gewoon is gemeen te maken, daar van niet ophoude, enduisternisse sy; gelyk dit selve natuurlyk ligt, wanneer het in een vast lichaam vast geset synde, wel ligt in stoffe blyft; maar egter niemand meer verligten kunnende, daarom een volkomene duisternisse is.

lk late nu aan ymand te oordeelen, of die sulks alhier segt, van dese ligts eigenschap niet toont kundigh te syn; de welke eerst soo veel eeuwen daar na aan de wereld kenbaar geworden is: en of hy niet met regt geagt werd een grooter kennisse, dan alle die op die tyd levende menschen, van de nature des ligts te hebben: en by gevolge, of in desen Jesus den Nazarener (gelyk Hy van syne Tyd-genoten genoemt wierde) niet een wysheit door dese woorden sigh vertoont, welke seer verre die van de grootste Philosophen en van alle menschen van Syn tyd te boven gingh. Want dat de dit voorgaande bewysynde experimenten eerst in onsen tyd by de Ondersbekers kenbaar geworden syn, sal niemand kunnen tegenspreken.

§. 47.

Ik sal my hier niet ophouden, met de gemeene en bekende experimenten ontrent het ligt op te halen; die de Optica, als soo veele wonderen, magtigh is te geven. Hoe wel dese een van de grootste bewysen verschaffen, om te betoogen, dat 'er een Godt is, die dese wonder-stoffe van het ligt regeert; en aan soodanige wetten, niet tegenstaande de verbasende snelheit van syne beweegingen, doet gehoorsamen; dat selfs de grootste Wis-konstenaars verwondert moeten staan, als sy van het selve alles wat de ware redeneeringe daar uit kan afleiden, sien uitvoeren. Soo siet men, als het op vlakke spiegels valt; dat het een beeltenis der saken, waar van het af komt, agter de spiegel maakt; die sigh regt op, en even groot, en in deselve veerheit als het object sigh bevind, vertoont: indien het op ronde bultige spiegels valt; dat het ook agter deselve een kleinder en aan de spiegel na by gelegener regte beeltenis maakt: en dat het door klootse holle spiegels, deselve beeltenisse nu regt dan verkeert, nu grooter dan kleinder, nu voor dan agter de spiegel doet verschynen. Het geen men by na by refractie, in soo veel veranderingen door bultige en holle glasen kan vertoonen.

Laat nu een ongelukkigh Philosooph, die nogh geen Godt erkent, alleen de moeite nemen van dese Optische werkingen des ligts te beschouwen; en aan een Mathematicus vragen, of niet alle de beweegingen des ligts, waar door die voortgebragt werden, sigh juist na de regulen van de ware Wiskunde gedragen. En wanneer dese hem daar van een volkomen versekeringh geeft, sal hy dan nogh denken kunnen, dat hy een regt oordeel velt? wanneer hy vaststelt, dat in de bestieringen deser ligt-stralen geen wysheit eenige plaatle heeft; en dat alles, of by geval, of by andere wetten, die sonder eenigh verstand voortgekomen syn, geschiet. Nu, indien men eenbestierende wysheit hier in gedwongen is te erkennen, sal dit genoegh syn om een Atheist voor syn eigen gedagten te doen schrikken.

§. 48.

Indien ymand met kleine onkosten een ondervindinge wil nemen

van de werkinge van het ligt; welke ik noit ymand voor de eerste maal hebbe sien aanschouwen, sonder een seer groote verwonderingh: Die make sigh het geen men een donkere kamer (Camera Obscura) gewoon is te noemen, en van welkers geringen en onkostelyken toeslel wy reeds te voren gesproken hebben Beschouw. XIII. § 11. Wanneer hy op een wit papier of linden de beeltenissen van al wat buiten dese kamer is, en het welke men, syn oogh in de plaatse van het bril-glas stellende, soude kunnen sien, verkeert of het onderste boven in al syn couleuren en nette aftekeningen sal kunnen sien voorkomen. Het geen een ontroerend gesigt veroorsaakt, insonderheit indien de kamer op een bloemtuin uitsiet. Wanneer men de bloemen in al haar verven en gestalte op het papier afgemaalt, en de beweegingen der selve door de wind; en die van menschen of dieren die in de tuin syn, soo natuurlyk op het papier siet geschieden, en een levendige schilderye maaken.

Indien yder nu uit een schilderye des meesters konst kan afnemen; en uit de netheit. en het natuurlyk na het leven vertoonen van de voorwerpen versekert kan syn, dat een sigh des schilder-konsts wel verstaande deselve op gemaakt heeft: laat een rampsaligh Godtloochenaar met ons syne oogen op dese door het ligt gemaakte schilderye slaan, en schoon hy selfs een voornaam schilder was, ons seggen; of hy of ymand ter Wereld een voorgegeven voorwerp, niet alleen soo net gelykende, soo heerlyk gecouleurt, soo naukeurigh na de regels van een Wis-kundige perspective goordineert, maar ook in alle syne beweegingen met veel tyd en moeite soude kunnen afmalen; als hy alhier van het ligt in een oogenblik siet geschieden. En ingevalle hy gedwongen is te bekennen (gelyk hy waarlyk is) dat het voor geen mensch mogelyk is yets diergelyks te doen; wat reden kan hy met selfs de minste schyn van waarheit geven? waarom men in een aller menschen uitvindinge en magt te boven gaande konst-stuk, geen verstandigh Werk-meester soude moeten erkennen; daar men in werken van veel minder uitstekentheit, het voor dwaasheit (soo niet voor dolheit) met regt soude houden, indien ymand staande hielde, dat deselve sonder eenigh verstand haar gedaante verkreegen hadden. Te meer, dewyl men siet, dat de stralen, welke dese verwen binnen de kamer soo onderscheiden elk op syne plaatse vertoonen, alle te gelyk door dit eenige kleine gaatje en glas doorgaan; sonder dat deselve, die soo veelvuldigh syn, en van de voorwerpen met soo veel snelheit op malkander aanlopen, in die nauwte onder den anderen vermengt, en geconfundeert werden; het geen niemand, ten sy het aan hem oogenschynlyk vertoont werde, ligtelyk soude geloven. En kan dan een ongelukkigh Twyffelaar in dese bestieringe van het ligt nogh geen regerende magt en wysheit sien, wat sal men meerder kunnen doen, om hem uit soo blinden mis-verstant te trekken?

§. 49.

Maar om, eer wy van het ligt afscheiden, hier yets by te voegen, het geen alle verwonderingh schynt te boven te gaan. Soude wel ymand kunnen ge-

loven? loven? wanneer hy het heldere en ongeverwde Sonne-ligt annschouwt; dat het selve in soo veel verscheidene soorten van geverwde stralen kan verdeelt en van een gescheiden werden; als den grooten Schepper hooft-couleuren of ongemengde verwen (Colores Homogeneos) op syne Schepseleo heeft willen vertoonen.

En nogtans leert sulks de ondervindinge. Gelyk ook dat elk van die gecouleurde stralen een bysondere grootheit van refractie of straal-buiginge lyd; en het witte of liever het heldere ligt daar door in verscheiden deelen, of soorten van stralen gesplitst werd; die sigh bysonder vertoonende, een roode, geele, groene, blaauwe en violette verwe doen sien. Waarom men ook dese stralen (gelyk de Heer Newton) met de name van roode, geele enz. stralen elk na hare couleuren noemen kan; nadien dese couleuren natuurlyk aan dedelve syn, en door geen volgende refractien of reflectien kunnen verandert werden.

Maar ten anderen: overmits alle ongemengde stralen van de Sonne nederdalende een sekere couleur vertoonen, en de gansche ligt-stoffe uit deselve stralen bestaat; schynt het niet mogelyk te syn, of alle dese verwen onder den anderen gemengt synde, moesten een duisterheit aan ons gesigt veroorsaken. Nadien blauwe, violette, roode en andere stralen op verre na die helderheit niet schynen te hebben, welke men in het suivere Son- en Dagb-ligt bevind te wesen.

En egter bevind men, dat alle dese gecouleurde stralen, die uit het ligt by verdeelinge voortkomen, by een vergadert en onder een gemengt synde, hare verwen geheel verliesen, en te samen een helder ligt uitmaken; in alles gelyk synde aan het ongeverwde ligt, het welke van de Sonne af komt. Welk nieuw samen-gestelt ligt dan weder als voren, in syne gecouleurde stralen kan gedeelt werden; die soo men wil op nieuw by een gemengt synde, ten tweeden male een ongecouleurt ligt vertoonen, dat helder en klaar is. Men sie hier van den eesten Uitvinder de Heer Newton in desselfs Optice breder.

Ik vrage nu aan een ongelukkigh Godtloochenaar; of hy geloven kan, dat het ligt dese eigenschappen of by geval, of van een oorsaak die sigh van alles onbewust was, verkregen heeft: en of hy niet moet toestaan, dat soodanige veel redelyker hare gedagten leiden; die hier uit besluiten, dat den grooten en goedertieren Weldoender der menschen, alle dese geverwde stralen voortgebragt heeft, om het gesigt van syne Schepselen voor den aanschouwer soo veel aangenamer en meer verkwikkende te doen syn, en dat hy de laatste eigenschap, waar door sy alle te samen onder een gemengd synde, een helder en klaar ligt uitmaken, in haar gelegt heeft, om der menschen gesigt, door de duisterheit van de verwen, niet te belemmeren.

Behalven dat men ook hier in een wysheit en goeddadigheit moet erkennen; dat hy in de deelen, welke verscheiden gecouleurde lichamen uit ma-

ken, die gesteltheit gelegt heeft; war door het eene licham, als dit samengestelde ligt daar op valt, bekwaam is, om alleen een of eenige bysondere soorten van stralen (by voorbeeld alleen de roode) een ander om alleen de gele, een ander om die beide gelyk en geen andere (waar door een soort van een goud-couleur tusschen rood en geel geboren werd) van sigh in een groter meenigte te doen afstuiten. Door welk middel elk lichaam na een of meer soorten der stralen, die het of gemengt of ongemengt reflecteert, syne bysondere couleur vertoont, en daar na rood, geel, enz. genoemt werd.

Hoe vreemden tale dit voor alle voorige Philosophen wesen magh, is sulks egter buiten twyffel gestelt, in de voor gepresene Optice van de Heer Newton. Die, hoe wel deselve onder de alderberoemste Wis-konstenaars van de Wereld by yder met regt gestelt werd, om aan in desen minder geoeffende verstanden een voorbeeld te geven van niet te veel op gissingen of onderstellingen te vertrouwen, het geseide niet door op redeneeringen steunende demonstratien, maar door veelvuldige en seer nauwkeurige ondervindingen bewesen heeft een ontegensprekelyke waarheit te syn.

Die deselve lesen en nadoen wil, kan die in het geseide Optische Tractaat vinden; insonderheit pag. 10, 20, 50, 99, 101, 108, 110, 111, 131, 150, en andere.

Laat nu wederom een Atheist ons seggen, of hy sigh selfs daar in voldoen kan; dat al dit geseide van het ligt, en insonderheit de overeenk omste desselfs met het samen-stel der gecouleurde lichamen sonder eenigh ooghmerk van den Maker voortgebragt is: en of het sonder een verstandige bestieringe by een enkel geval toekomt, dat in soo veel duisend jaren, na door hare onverbeeldelyke snelheit tegen alle harde lichamen soo sterk aangebotst, en van haar weder afgestuit te syn, men in de ligt-deelen niet de minste slytinge, waar door sy van eigenschap souden moeten verandert syn, of eenige verwarringe, welke haar ook buiten dienst moeste gestelt hebben, kunnen bespeuren. Het geen noghtans, indien alles door een los geval geregeert wierde, onmydelyk te verwagten scheen te syn.

En ingevalle hy liever dit aan een blind nootlot en daar uit volgende Natuur-wetten wilde toeschryven; laat hy ons toonen, rnet wat nootsakelykheit alle dese wetten uit de eigenschappen van de stoffe en beweeginge (aan welke by haar dogh alles toegeschreven werd) kunnen en moeten afvloeyen.

Eindelyk, indien hy al een onderstellingh maakte welke dese nootsakelykheit soude schynen meede te brengen; denk ik niet, of hy sal gewilligh toestaan, dat het weinigh verstand vereischt, om ook een andere te maken; waar uit soude moeten volgen, dat regt het tegendeel waar was; en dat dit genoeghsaam de veelheit van dese uitvlugten aantoont.

§. 50.

Behalven dese verdeelinge van het ligt, waar door het in verscheiden gecouleurde stralen gesplitst werd, gelyk men straks aangemerkt heeft,

is by de Heer Huigens in syn verhandelingh van het ligt; pag. 51. en by de Heer Newton in de voorgemelde Optice, pag. 301, 302, nogh een andere verdeelinge of splissinge van het ligt aangetoont; welke het lydt, wanneer het selve het Yslandsche crystal ontmoet. Waar op een ligt-straal vallende aanstonds in twee andere sigh verdeelt, die egter deselve couleur behouden.

Van dese verdeelingen of splissingen van de ligt-stoffe in verscheiden andere deelen, soo wel gecouleurde in het eerste, als ongeverwde in het tweede geval, of van eenige andere, weet ik niet dat oit eenige taal of teken by Oude Natuur-kundigen te vinden is; nogte dat sy eerder als in de laatste eeuwe, door nauwkeurige ondersoekingen, by een ontegensprekelyke ondervindinge buiten gissinge gestelt syn.

§. 51.

Waarom my de Goddelyke afkomst der H. Schrifture met veel nadruk scheen bewesen te syn; als men Job. XXXVIII. 24. leest, dat den grooten Godt om syne uitnementheit boven alles, en Jobs kleinheit aan hem aan te toonen, dese verdeelinge of splissinge van het ligt, in een tyd, als sy nogh aan al wat geschapen was, onbekent scheen te moeten wesen, onder syne groote werken optelt, seggende: Waar is denwegh? [daar] het ligt verdeelt werd, en den oostenwind sigh verstroit op der aarde.

Om dese plaatse in wat meerder klaarheit te stellen, hoe wel men by de betekenisse, waar is de wegh? blyvende, deselve op gelyke wyse tot ons oogmerk toepasselyk soude kunnen maken; is egter het bekent, dat van de woorden Eei Seh Haderech, alhier vertaalt, waar is de wegh, het eerste Eei Seh op andere plaatsen vertaalt werd niet door het woord waar (het welk syn gemeenste betekenisse is) maar ook door de woorden, welke, wat, hoe, gelyk Eccles. XI. 6. op andere plaatsen, die in de Concordantie kunnen na gesien werden.

Boven dit werd het woord Derech, 't geen eigentlyk wegh betekent, meermalen by de Hebreen voor wyse en maniere genomen, als uit Genes. XIX. 31. en XXXI. 35. af te nemen is. Verder betekent het woord Chalak (alhier verdeelen overgeset) in syn kragt, in verscheiden deelen of stukken van den anderen springen of gesplitst werden. Dusdanigh is het by Junius en Tremellius overgeset, in partes dissilit of het springt in verscheiden deelen van den anderen.

Soo dat dan dese vrage aldus kan uitgedrukt werden: Welke is de wyse [op welke] het ligt in verscheiden deelen van den anderen afspringt, en verdeelt werd. Men kan ook dit woord Joel. III. 2. in deselve beduidenisse van van den anderen te deilen gebruikt sien.

Ik vrage nu aan een ongelovigh Heiden, die dese eigenschappen des ligts verstaat, of hy niet moet overredet syn; dat dit Woord alhier van een scheidinge des ligts in veele deelen spreekende, daar door ook moeten verstaan werden die verdeelingen des ligts; welke wy te vooren soo by decouleuren, als by het Yslandsche Crystal aangehaalt hebben. En verder, of dit selve Woord, in het welke men hier en op soo veel andere plaatsen saken bevind, die de

kennisse van alle menschen in die tyden levende; met veel reden geagt moeten werden te boven te gaan, niet daarom ook met regt gehouden werd van een hooger Geest, als van een menschelyke ingegeven te syn. Nadien men alhier een eigenschap des ligts bevind aangetoont te syn; die eerst na het verloop van soo meenigvuldige eeuwen, en soo veel duisenden jaren aan de menschen bekent soude werden.

§. 52.

Indien men ook in het volgende van dit vers het woord Kaadim (door Oostenwind vertaald) alhier stelt enkel het Oosten te betekenen (gelyk het op veel plaatsen overgeset werd) of Ortum suum dat is, synen opgangh, gelyk het seker Rabbi by Polus verstaat. Sal de plaatse dese vertalinge lyden: Welke is de wyse, op welke het ligt in verscheiden deelen gesplitst werd, en syn opgangh sigh verstroit op der aarde. Of anders, on het oosten (verstaande daar door het ligt, het welk in het oosten opgaat) sigh verstroit op der aarde.

En dus sullen in dese eenige text, en in soo weinigh woorden twee van de voornaamste eigenschappen des ligts vervat syn; namelyk, eerst desselfs verdelinge; en ten anderen desselfs divergentie; waar door de stralen uit een punt kamende sigh na alle kanten uitspreiden en verstroyen om alles sigtbaar te maken.

Te meer, dewyl dit selve grond-woord Pouts, het welk alhier verstroyen betekent, te vooren getoont is (als wy Beschouwinge XXII. §. 25. van het Vyer gesproken hebben) dese divergentie van stralen Job. XXXVII. 11. te betekenen.

Het sy dan dat men dese laatste woorden van dit vers in dese of in een andere betekenisse neemt; dit is waar, dat den Almagtigen ten minsten de eerste vrage aan Job konde voorstellen, als eene op welke nogh hy nogh eenigh andere mensche het vereischte andwoord konde geven: nadien selfs de sake, na welker wyse gevraagt wierde, aan allen nogh onbekent was; en de wyse selfs ont wyffelyk wel aan yder voor altyd onbekent sal blyven.

§. 53.

Ik weet niet of het de moeite waardigh is, dit volgende als al te bekent synde hier by te voegen, by gelegentheit dat wy yets van de couleuren gesegt hebben. Namelyk, dat dese couleur, welke men gewoon is swart te noemen, eigentlyk niet op de wyse als andere onder de couleuren kan gestelt werden; nadien men bevind, dat wel alle andere bestaan in het wederom senden van seker soort van ligt-stralen: dogh dese swarte alleen dan plaatse heeft; wanneer van die lichamen of seer weinige of geene stralen afkomen. Soo dat deselve eigentlyk in een gebrek van ligt, of in een duisternisse bestaat.

Alleen kan men hier aanmerken, dat den grooten Ingever van dit Heiligh Woord, van de swarte couleur sprekende, deselve ook uit desen grond stelt voort te komen. Dus vind men niet alleen Prov. XX. 20. de duisternisse swart genoemt; maar klaarder Ezech. XXXII. 8. in dese woorde: alle ligtende ligten aan den Hemel sal. Ik om uwent wille swart maken, en ik sal een duisternisse over u land maken. En

Joel. II. 10. De Sonne en de Mane worden swart, en de Sterren trekken haren glansch in. En derhalven siet men, dat de swarte couleur gesegt werd te bestaan in het intrekken van glansch of ligt, of in een enkele duisternisse. En kan men hier uit ook eenighsints afnemen, met hoe eigene spreek-wysen dit Woord van natuurlyke saken sprekende, sigh gelyk op andere plaatsen, alhier ook uitdrukt. En hoe verre dit is van na de dwalende opinie des gemeenen volks te spreken.

§. 54.

Om nu weder onsen draadt te vervolgen.

Men gelieve sigh Tab. XX. Fig. 4. de Sonne weder in A B en den Aardkloot in C D te verbeelden; soo is te vooren reets gesegt, dat de schaduwe des Aardkloots of den kegel C P D den nagt maakt; en sal het niet moeyelyk syn sigh voor te stellen de nare donkerheit, waar in sigh die in T syn moeten bevinden: nadien geen het minste ligt van de Sonne A B, hoe groot en veelvuldigh het ook syn magh, regt uit tot haar genaken kan.

Indien ymand nu de Mane M, alwaar sy tegen de Sonne A B over staat, en by die in T syn vol, dat is aan de eene geheele syde verligt gesien werd, gelieft in aanmerkinge te nemen: Laat hy onsseggen, of hydenken kan, dat hy regt edelmoedigh kan genoemt werden, indien hy aan die hem in de duisternisse door dese Mane ligt verschaft, segt geen dankbaarheit schuldigh te syn.

§. 55.

De eenige uitvlugt, welke dese Ongelukkige maken, is veeltyds alleen dese, dat het geen alhier geschiet, of by geval, of door sigh van alles onbewuste noot-wetten geschiet; soo dat de dankbaarheit alhier na haar seggen, aan yets geschieden soude, het welk daar van gansch onweetende is.

Maar indien den goedertieren Maker der Mane geen wysheit heeft, en onder syne groote ooghmerken ook dit voorgeseide niet geweest is; hoe is het over een te brengen?

I. Dat het Sonne-ligt een bequaamheit heeft, om wanneer het op eenige ligchamen (als hier van N op M) valt, daar van weder af te kunnen stuiten, en een gereflecteerde ligt-straal M T te maken. Waar door die anders in T in het midden des duister-kegels C P D syn, verligt kunnen werden.

Nu dat sonder dese hoedanigheit van het ligt geen stralen van de Mane tot ons souden komen, is klaar genoegh.

II. Waarom is de Mane M, die veel kleinder als den Aardkloot is, in geen grooter afstand van dese geplaatst? soo dat (gelyk men in Saturnus en andere grooter Planeeten siet) desselfs breedte en diameter, uit ons gesigt by na verdwynende, onbekwaam sy om eenigh ligt, dat van nuttigheit is, aan ons te geven. En is hier geen beoogt einde; dewyl de Wereld soo groot is, waarom is onder millioenen andere plaatsen, die sy soude kunnen hebben, uist dese uitgekoren? waar in sy gestelt synde dien dienst aan die de aarde bewoonen, doen kan.

III. Waarom is de Mane niet van een gestel, als by ons de swarte of

duister gecouleurde lichamen syn; wanneer of gansch geen of seer weinigh ligt tot ons door deselve soude komen.

IV. Waarom is sy niet bol-rond en gladt, gelyk spiegels en gepolyste ligchamen? wanneer de Optici weeten, dat of niet meer als een punt, of immers seer weinige van de Mane souden sigtbaar syn, en bekwaam om ons toe te ligten, die op den Aardkloot syn.

V. Waarom loopt de Mane niet volgens de linie G H F S, die in het vlak van de Sons wegh N n gelegen is? wanneer deselve in G tegen overde Sonne synde noit vol gesien soude werden, maar altyd door de schaduwe C P D van den Aardkloot C T D E verduistert wesen en eclipseeren. En in tegendeel door de Mane in F synde, als sy anders duister of by nieuw is, de Sonne A B altyd of geheel of ten deele bedekt soude werden, en op hare wyse een eclipse lyden.

Ten minsten heeft de Wereld dit gebruik van die afwykinge der Maans wegh M H R S, van het vlak van de Ecliptica of Sons- wegh N n of G H F S; dat de plaatsen na de Polen gelegen door de Mane kunnen verligt werden; als de Sonne nogh onder haren Horizon synde, soo lange en verdrietige nagten by haar maakt.

En is boven dit hier geen wysheit in, welke dese geduurige maandelyke Son- en Maan-taningen heeft willen verhoeden, om de menschen soo veel malen van het gebruik der selver niet te berooven; hoe komt, dat de Maanswegh S M H R juist soo veel schuinheit op het vlak van de Sons wegh, of op G H F S heeft? dat, eerst den meesten tyd, als de Mane in M of regt tegen over de Sonne is, sy van de nagt-kegel of Aardkloots-schaduwe C P D, en daarom van haar verduisteringh bevryd blyft; en volgens het geheele gedeelte, dat sy ons toekeert, in volkomen glansch en vol gesien werd.

Ten anderen: Dat sy in R, dat is in conjunctie, of samen-stand met de Sonne synde, en uit E gesien werdende, deselve niet bedekt voor die op den Aardkloot woonen.

VI. Maar verder; dewyl nu de vlakten van de Sons en Maans wegh H F S G en H M S R ( op die wyse op malkander staande, als twee schuin in in den anderen gestelde hoepen) in twee plaatsen als H en S malkander doorsnyden; soo volgt, wanneer de Mane in haar eigen wegh niet in M, maar in H of S is, dat sy dan ook in het vlak van de Sons wegh sigh bevinden sal.

En wanneer het op die tyd gebeurt, dat de Sonne niet in A B is, maar nu in a b regt tegen de Mane in H of S overstaat, en deselve en de aarde in eene regte linie n K sigh bevind; soo is ligtelyk uit de figuur af te nemen; dat, wyl den nagt-kegel sigh als dan in E K T strekt, de Mane in H synde, daar door geeclipseert en verduistert sal wesen; en dat sy in S sigh bevindende, de Sonne in a b sal bedekken en een Son Eclips maken voor die in D woonen.

§. 56.

Maar hier sal sigh by die beklagelyke Philosophen een tegenwer-

pinge schynen op te doen; namelyk, indien het ligt soo verheugelyk is; en de duisternisse soo verschrikkelyk, en ingevalle dit alles door een wysen Regeerder bestiert werd; waarom dan dese Sons- en Maans-duisteringen in de Wereld geschieden? dewyle dogh de donkerheit der nagt alleen genoeghsaam schynt, om de mennshen door haren dagh-arbeid afgeslooft, eene verquikkende ruste te verschaffen.

Om hier op te antwoorden, en te toonen, dat ook in de eclipsen, hoe duister sy het mogen maken, een seer aanbiddelyke Wysheit sigh openbaart; behoest men niet anders by te brengen, als het geen van het gebruik der selver aan de Astronomi bekent is.

En eerstelyk: Dat in het ondersoeken van den loop der Sonne en Mane, dese sigtbare tekenen meermalen als soo veel preuven syn; waar door men weeten kan, of men wel in andere gevallen en met grond geredeneert heeft. Waar van by de Sterre-kundigen veel voorbeelden syn, die wy alhier niet sullen ophalen.

Ten anderen: Geven sy bewysen van veele Natuur-kundige waarheden; welke sonder dese duisteringen geensints, of somtyds met soo weinigh moeiten aan ons niet souden bekent syn.

Soo weet men, dat de Mane kleinder is als de Sonne, ja als de aarde selfs; sonder eenige rekeninge, alleen daar uit, Tab. XIX. Fig. 2. om dat de Aardkloots-schaduwe A L Z, als een kegel in een punt L toeloopende, daarom dunder is over al, als den Aardkloot selfs; of de linie H K altyd kleinder is, als den diameter A Z des Aardkloots; en om dat de Mane V by H K dese schaduwe van H tot K doorloopende, niet alleen beschaduwt is, maar selfs meermalen lange tyden in deselve verborgen kan blyven. 't Geen blykelyk is, dat nimmer soude geschieden, wanneer deselve Mane alleen een gelyke grootheit met den Aardkloot hadde.

Waar uit ook volgt, dat de Mane in sigh selfs een duister lichaam is, immers op verre na by de klaarheit der Sonne niet te vergelyken; indien al ymand die vyerige couleur, welke de Maan somtyds in syne eclipsen vertoont, aan de Maan selfs wilde toeschryven. Het welk by veele anders gemeint werd.

Soo siet men ook hier, dat de Maan syn ligt van de Sonne onfangt; om dat deselve de Aardkloots-schaduwe en by-schaduwe door gegaan synde, na hare verduisteringh weder in volle glansch gesien werd, soo ras de stralen der Sonne weder op haar kunnen vallen.

Verder leeren de Son-eclipsen, dat de Maan niet alleen duister, maar ook ondoorsigtigh is; om dat sy de Sonne bedekkende, sigh soodanigh vertoont.

Veele van diergelyke waarnemingen soude men uit dese duisteringen kunnen aantoonen. Het is ons genoegh eenige getoont te hebben, om der eclipsen nuttigheit in het ondersoek van de Schepselen te doen sien.

Indien egter ymand niet genoegh daar van overredet is, en het hem te ge-

ringh voorkomt, dat de Ondersoekers der Nature alleen daar door bevoordeelt syn; hoe wel andersints daar uit des Makers eere en wysheit best kan groot gemaakt en afgenomen werden: sal hy egter niet kunnen na laten in andere gevallen ook der selver groot gebruik en dienst te moeten erkennen. Want nadien dese ongewoone tekenen des Hemels by alle, immers by veel menschen waargenomen synde van over veele eeuwen, door eenige nauwkeurighlyk met den tyd, op welke sy geschiet syn, aangetekent syn; en dese tyden van de voorgaande eclipsen, by de nakomelingen, door hare Astronomische rekeningen, ook kunnen bepaalt werden; sal men hier uit genoegh kunnen sien, dat deselve eclipsen als vaste Merk-suilen syn, in den reex van eeuwen en historien: van welke men wederom, als van een ontwyffelbaren tyd-wortel, de tyd-rekeningen op nieuw beginnen kan; en andere, soo daar eenige onsekerheit in is, daar door te regte brengen.

Maar insonderheit blykt der Maan-eclipsen nuttigheit in het bepalen van de lengte des Aardkloots. Soo dat de trouwe van veel Wereld-kaarten, en Aardryks-afbeeldingen daar door kan ondersogt, en verbetert werden; gelyk nu meermalen geschiet is. Het geen niet alleen voor Wereld-Beschryvers, maar voor soo veel Zeevarende lieden, welkers heil en leven meermalen aan wel of kwalyk gemaakte kaarten kan afhangen, van een seer groote nootsakelykheit is.

Na dit wel begrepen te hebben, schynt het niet nodigh te sullen wesen, om met meer omstandigheden te betoogen, dat de voorgeseide objectie van sigh selfs vervalt; en dat de Son-en Maan-eclipsen groote diensten aan de menschen doen.

Behalven dat, schoon men al der selver gebruiken niet konde aantoonen, al het geseide egter geen bewys soude geven, dat sy onnut waren; nadien sulks een reden is, die alleen de onkunde der menschen ten grond heeft.

§. 57.

Maar om voort te gaan. Is het geen wysheit? die de Mane ook met het ooghmerk van aan de menschen wel te doen gemaakt heeft, en regeert. Overmits genoegsaam geen ligt aan ons bekent is, het geene niet verwarmt; en nadien de stralen van de Maan geen andere schynen te syn, als welke van de Sonne op haar gesonden synde, van deselve tot ons weder afsluiten; hoe komt het, dat het Mane-ligt nogh koude nogh hitte doet sien? selfs dan, wanneer desselfs stralen met een groot brand-glas of spiegel in een plaatse, die (volgens het experiment van Hooke, Act. Lips. Ao. 1707 pag. 153.) 500 malen klinder is, vergadert syn, als sy regt nederdalende gewoon syn te beslaan. Soo vind men in het experiment van la Hire, in de Memorien van de Koninklyke Franssche Academie Ao. 1705, pag. 455. dat de stralen van de volle Maan in October, in het brand-punt van een spiegel van 35 duimen breedte, en in een plaatse 306 malen kleinder, als sy in haren natuurlyken stand beslaan, te samen loopende, in een Thermometer die door lugt bewogen wierde, en op de minste vermeerderingh van warmte tekenen

geeft, nier de minste veranderingh veroorsaakten, schoon de bol desselfs eenigen tyd in het brand-punt stil gehouden wierde. En siet men ook (Acta Lips. Ao. 1697, pag. 429.) dat de soo vermaarde brand-glasen van den Heer Tschirnhaus door het Mane-ligt wel meer klaarheit in het brand-punt, dogh niet de minste warmte gaven. Soude nu ymand oit gedagt hebben? daar het vergaderde Sonne-ligt, door een brand-glas, of van een brand-spiegel afstuitende, soo verschrikkelyk brand; dat even dit selfde van de Mane tot ons gereflecteert synde, niet het minste vyer met sigh schynt te voeren; schoon door dese glasen of spiegels de klaarheit van het ligt der Mane, gelyk dat van de Sonne, seer vermerdert werd in dese brand-punten. Dogh hier van nogh yets, als wy Beschouwinge XXX, van het Onbekende sullen spreeken.

Hoe veel nut nu de heete landen daar van trekken, dat dese Mane-stralen geen warmte veroorsaken, sal ymand kunnen weeten; aan wie het bekent is, dat indien sulks anders en het Mane-ligt ook heet was, de aarde aldaar onvrugtbaar en haast geheel uitgedroogt soude syn. Vermits de nedervallende nagt-dauwen, waar door sy nu bevogtigt werd, als dan na laten souden neder te dalen; en dit Mane-vyer hare dampen opwaarts soude voeren. Boven dit, indien de lugt in de nagt niet frisser en koelder wierde, en de Mane-stralen deselve in een geduurige hitte hielden; is het aan yder kennelyk genoegh, hoe seer sulks aan de gesontheit van alle die menschen nadeeligh soude wesen; en dat de warme Werelds-deelen daar door veel ongemak lyden souden.

En kan nogh een Godtloochenaar oordeelen, dat dit alles sonder wysheit dus geschikt is? het welke, soo men het al geen wonder-werk wil noemen, ten minsten yets soodanigh is, dat het aan de grootste Natuur-kundigen, ook in dese tyden, buiten hare gedagten voorkomt.

Maans grootheit en afstand van den aardkloot.
§. 53.

IK weet niet of het nodigh is alhier te toonen, hoe veel de Mane kleinder is, als den Aardkloot; en hoe veel het ligt, het welk in sigh selfs warm synde van deselve afkomt, egter om den afstand, by de aarde flauwer en minder warm moet wesen, als by de Mane selfs. Dogh om dat de voorige figuren hier toe kunnen dienen, en de gronden van dese rekeninge by de Sonne gelegt syn; sullen wy dit kortelyk hier aanroeren.

I. Laat dan op de wyse als vooren §. 4. in de Tab. XIX. Fig. 3. A B den halven diameter des Aardkloots, en D C nu die van de Mane alhier syn; soo is den hoek A C B des Maans Parallaxis in den Horizon: By Newton, als se nieuw of vol is, in diameter des Aardkloots, en D C nu die van de Mane alhier syn; soo is den hoek A C B des Maans Parallaxis in den Horizon: By Newton, als se nieuw of vol is, in

middel veerheit gestelt (Siet Gregory, pag. 336.) op	57 Min. 30 Secon.
En de Maans schynbaren diameter D B G werd by den selven gestelt op	31 Min. 30 Secon.
Waarom de helft daar van is voor den hoek D B C	15 Min. 45 Secon.

In de vierde schynen, ook in middel veerheit van den Aardkloot, stelt desen Heer Newton op deselve plaatse.

De Horizontale Parallaxis of den hoek A C B	56 Min. 40 Secon.
De schynbare Maans diameter of den hoek D B G	31 Min. 3 Secon.
Dat is de helft voor den hoek D B C	15 Min. 31 Secon.

Dewyl nu de hoeken A en D regt syn, als door een rakende en een halven diameter gemaakt; indien men nu den halven diameter A B des Aardkloots voor de eenheit stelt, sal men B C of den afstand der Mane van de Sonne, door de enkele driehoeks rekeningh bevinden

In nieuwe of volle Manen, schaars 60 halve Aardkloots diameters En in Quartieren schaars 61 van deselve.

Soo dat de gemiddelde veerheit is, ontrent van 60½ Aardkloots half-middel-lynen.

II. Om nu verder de grootheit der Mane te soeken; vind men D C of syn halven diameter: door deselve driehoeks rekeningh, of den regel §. 4. XV. gegeven in vol of nieuwe 945/3450 of 63/230 in de quartieren 931/3400 deelen van A B of van een Aardkloots halven middel-lyn. Het geen beide niet veel van 3/11 van deselve verschilt.

Waar uit dan volgt, dat den middel-lyn des Aardkloots A B ontrent staat tot die der Mane C D, gelyk 11 tot 3. Waarom ook den Aardkloot tot den kloot der Mane staat, als den terrlingh van 11 of 1331, tot den teerlingh van 3 of 27, volgens 't geen by de Sonne gesegt is. En derhalven 27 Aardklooten soo groot als 1331 Manen, of de Mane 49 3/27 of schaars 50 malen (om een rond getal te hebben kleinder als den Aardkloot is.

Welke rekeningh nauwkeurigh genoegh is, om in soo groote saken yets te kunnen vast stellen; het welk, indien het niet juist is, egter niet verre van de waarheit is.

Hier mede komt ook het besluit van den groote Sterre kundige Flamstedius over een, die den diameter der Aarkloot stelt (gelyk Whiston, Praelect. Physic. pag.

292. uit syn E^d. verhaalt) 7935 Engelsche mylen en die der Mane 2175 der selver, welke proportie van 7935 tot 2175, ook weinigh verschilt van de boven gevondene van 11. tot 3.

§. 59.

Indien wy nu Tab. XX. Fig. 2. het punt S in de Mane stellen en het punt B op de aarde; verder, de lengte S b, gelyk des Maans halve middel-lyn; en na sien het geen §. 36. gesegt is, over de verspreidinge van het ligt in verscheiden veerheden, soo ten opsigt van de warmte als van de klaarheit des ligts: Soo sal men bevinden, dat in dese twee gevallen de kragt van het ligt, in b is tot die in B: als het vierkant van S B tot hel vierkant van Sb.

Nu straks is getoont, als S B is 60½ Aardkloots halve middel-lynen, of de Maans distantie; soo sal S b syn 3/11 van een Aardkloots halve middel-lyn, wanneer dit gelyk is aan die van de Maan.

Nu is 9/121 het vierkant van 3/11 of S b, en 3660¼ dat van 60⅓ of van S B; en derhalven is het eerste tot het tweede, als 9 tot 442890¼ of als een tot 49210, de breuk wegh werpende. Waar uit blykt, dat het niet veel verschilt of dat de warmte van het ligt, 't geen van de Maan afkomt, is ontrent 50000 malen (om weder een rond getal te hebben) kleinder by ons op der aarde in B; als ter plaatse b, wanneer het maar een halve middel-lyn van de Maan of S b van deselve is nedergedaalt.

En dit meent Wiston, Praelect. Astron. pag. 108. dat de oorsaak is waarom het Mane-ligt op de aarde by ons geen merkelyke warmte geeft. Maar nadien het selve door Hooke in een 500 maal kleinder plaatse vergadert, en by gevolge 500 maal kragtiger synde, als het Maan ligt by ons, daarom in dit brand-punt alleen 100 maal swakker is, als by de Mane selfs; en hy egter bevond, dat het selve sonder eenige tekenen van hitte was; niet tegenstaande de klaarheit (dat hier aanmerkelyk is) na behoren vermeerdert: laat ik aan het oordeel van andere en aan hare ondervindingen, of 1/100 van de warmte van een heeten somerschen dagh by ons ook een goed Thermometrum soude bewegen of niet. Want dat de Sonne stralen op de Maan ontrent van deselve kragt syn als op der aarde, is blykelyk uit het klein verschil van hare afstanden van de Sonne.

En in dit eiperiment het Thetmometrum bewogen synde van het Sonne-ligt, soude daar uit af te nemen syn, dat een andere oorsaak als den enkelen afstand moest gesogt werden; aan welke men toe soude kunnen schryven, dat het Sonne-ligt van de Maan sonder eenigh vyer tot ons schynt neder te dalen, en het selve in de Mane te laten.

Het sy dan hoe het sy, dit is blykelyk. dat indien de Mane met soo veel hitte hare stralen nedersond, men veel ongemakken op de aarde daar van lyden soude; welke nu door de alles met soo veel order bestierende Wysheit van den Schepper voorgekomen werden.

§. 60.

Of nu de Mane de ebbe en vloet der groote zeën, en daar door geduurige roeringen in hare wateren tot in het diepste van hare gronden veroorsaakt, betwisten nogh ondersoeken wy hier niet: om dar men ontrent deselve nogh soo verre in wetenschap niet gevordert is; dat men yets, het welk buiten tegenwerpingen van yder aangenomen werd, daar van seggen kan; hoe wel men al seer verre daar in schynt gekomen te syn.

Dit is by ondervindingen waar, dat de wateren in diepe en vrye zeën (sonder hier andere beletselen, en samenkomende oorsaken en omstandigheden in

agt te nemen) na de plaatse of ontrent na de plaatse, daar de Mane sigh bevind, oprysen; gelyk of deselve door swaarheit na de Mane toegedreven, of door eenige andere kragt na deselve toegetrokken of toegeperst wierden. Men kan hier over de schriften van Keplerus, Newton, Gregory, Whiston, Varenus, de Stair, en andere na sien.

Het selve vind men ook, dat in de regt tegen over synde plaatse des Aardkloots, na de andere syde geschiet; waarom de gewoone uit drukkinge, waar in die beide begrepen werd, is, dat als de Maan na de Meridiaan gaat, het water ryst, en als sy van deselve wegh gaat, het water valt. Andere seggen, dat by observatien seker is, dat het hoogste water onder deselve Meridiaan ontrent drie uuren na de Maan volgt, als sy sigh in die Meridiaan bevind. Siet Newton, Princip. L. III. §. 24., en Whiston, Praelect. Physic. Math. §. 96 pag. 306.

Wat nu van dit alles sy, dit werd door ondervindinge seker geagt; indien den Aardkloot rondom met water bedekt was, dat door de hoogte van de de wateren wedersyds, sy sigh langh werpigh als een groot ey vertoonen soude.

En gaan dese twee verhevenheden des waters, of water-bergen (Eminentiae & Montes) gelyk Gregory die noemt, geduurig rond om den Aardkloot; indien sy door landen, ondiepten of andirsints niet belet werden.

En om dat de anders soo seer konstigh uitgevondene oorsaak en figure van de Heer Descartes medebrengt, dat het op de aarde regt onder de Maan, altyd laagh water of ebbe is, waar van het tegendeel bevonden werd. Segt de Heer Varenus, Geograph. L. I. Cap. XIV. §. 11. dat deselve tegen de ervarentheit stryd.

Dit is nu de wyse, op welke (de oorsake aan yders gedagten gelaten synde) men sigh dese beweeginge der zee-wateren voor moet stellen; deselve begrypende, als een opswellinge en nedersettinge (intumescentia & detumescentia) der zeën; en niet soo seer, volgens de gemeene spreek-wyse, als een op en nederwaarts vloeyen, of vloet en ebbe. Siet van de veranderingh van dese namen Varenus op deselve plaatse §. 10, en Gregory, L. IV. §. 65.

Deselve Varenus noemt dese twee water-hoogtens §. 11. pag. 126. op de aangehaalde plaatse, gelyk ook de Stair, Expl. X. §. 16. met de naam van Cumuli Maris of Aquae, in het duits Zee-hoopen; of Water-hoopen; na de gelykenisse van de hoopen van afgemait graan of hooy, die men op het veld siet.

De reden nu waarom ik, boven het geen men van dese twee dagelyks den Aardkloot omloopende Zee-Hoopen ondervonden heeft, alhier soo nauwkeurigh der selver namen by brenge, die se by de hedensdaagse Ondersoekers verkrygen, dewyl ik dogh van de oorsaken in het geheel niets en segge; is voornamelyk, om dat men Psalm. XXXIII. 7. dese soo seer daar mede overeen komende uitdrukkinge vind: Hy vergadert de wateren der zee als op eenen Hoop;, eigentlyk, als eenen hoop. Welk woord Need, Jesaiae. XVII. 11. ook een hoop van het gemaide betekent.

Of nu ook, overmits hier soo juist met deselve gelykenisse van de zee-wateren gesproken werd, in dese plaatse van dese verheffinge derselver, welke men anders met de naam van vloet uitdrukt, gesproken werd, laat ik aan Godtsgeleerde oordeelen. Ten minsten schynt het voorgaande en volgende daar mede niet kwalyk over een te komen.

§. 61.

Een woord in het voor by gaan sal ik hier nogh seggen, van sekere bekende en gesogte swarigheit; die ik ontrent het gesagh van het Heiligh Woord van meerder als eene hebbe hooren maken. Welke, schoon sy de waaragtigheit en geloof baarheit desselfs niet verwerpen, egter meenen uit deselve te kunnen toonen, dat de daar in gebruiktespreek-wysen (immers veele die de natuurlyke saken aangaan) niet altyd na waarheit, maar ook wel na de dwalende opinie des gemeenen volks gerigt syn; tot desen einde de woorden Genes. I. 16. God dan maakte die twee groote Ligten, by brengende. Waar inne, nadien door de groote Ligten de Sonne en Mane verstaan moeten werden, de Mane na hare gedagten ook nevens de Sonne alhier groot genoemt werd; regt tegen het geen de Astronomie leert; welke deselve niet alleen als boven, by na 50 malen kleinder als den Aardkloot; maar verre de kleinste van alle de Planeeten bewyst te syn.

Het scheen nauwlyks of liever geheel niet nodigh te syn dese te beantwoorden; ten sy dit van eenige meermalen by gebragt synde, onkundige mogte twyffelagtigh maken: nadien de Schrifture ook alhier, gelyk in soo veel andere aangetoonde plaatsen, na de aldernaukeurigste waarheden spreekt; niet seggende Godt dan maakte die twee groote lichamen, maar uitdrukkelyk, die twee groote ligten. Tegen het welke niemand yets sal kunnen seggen, als die meint in staat te syn, om te toonen, dat 'er yets behalven de Sonne en Mane aan den Hemel gesien werd; waar door den Aardkloot meer verligt, en 't geen daarom een grooter ligt met regt genoemt soude werden.

Behalven, dat als men het geheele 16. vers, ten einde toe leest, de Sonne het groote ligt en de Mane in vergelykinge het kleine ligt genoemt werd in dese woorden: dat groote ligt tot heerschappye des daags, en dat kleine ligt tot heerschappye des nagts. Soo dat het sy men alhier het groot en klein ten opsigt van het ligt in het gemeen, of in vergelykinge met malkander verstaat, in elk geval na de netste waarheit gesproken werd. En sal dit meer als genoegsaam syn, om dese tegenwerpinge wegh te nemen, dewelke sigh selfs wederlegt en selden van seer geleerde lieden gemaakt werd.

§. 62.

En om in tegendeel aan alle te toonen; dat het geen hier van dese Hemel ligten gesegt werd, van een hooger Geest als een menschelyke moet voortgekomen syn, sullen de woorden Genes. I. 14. tot een bewys kunnen strekken: Ende Godt seide, dat 'er ligten syn in het uitspansel des Hemels, om scheidinge te maken tusschen den dagh en tusschen den nagt; en dat sy syn tot tekenen en tot gesette tyden en tot dagen en jaren. Nu is het blykelyk; dat dit Boek, waar in deselve geschreven staan, het oudste is van alle boeken, ook

met toestemminge van desselfs haters en vyanden: En sal niemand, die redelyk is, daar twyffel aanslaan, dat op die tyd de loopen der Hemel-ligten in alles niet soo volkomen nogh syn bekent geweest. Ten minsten, eer dat men wist; dat der selver beweegingen en omloopen soo eenparigh en standvastigh waren, heeft 'er veel tyds moeten verloopen; en soo langh men niet versekert was, of dese ligten volgens vaste en bekende regulen bewogen wierden, was het soo onmogelyk sigh van deselve te bedienen in het bepalen van gesette tyden, van jaren en dagen; als men nu den loop der Comeeten daar toe nogh gebruiken kan. Welke seer waarschynelyk (gelyk eenige door waarnemingen in sommige Comeeten getoont hebben) langs den selven wegh weder komen. Waar uit dan blykt, dat in de voorgaande woorden op die tydt al yets gesegt is, het geen voor alle menschen in veel gevallen als doe nogh onseker was; en het welk wy egter sien tot in dese dagen toe stand te houden: namelyk, dat deselve een soodanigen eendragtigen loop hebben, waar door sy tot de bepalinge van voorleden en volgende tyden kunnen dienen. Het geen immers met veel billykheit aantoont, dat dese woorden van niemand kunnen gesproken syn; als soodanigh een, aan wie al in die tyden reeds bekent was, het geen het vervolgh van veele jaren eerst aan de menschen kon openbaar maken; en die met een te voren wiste, welke de studien, rekeningen, en ondersoekingen der menschen in de nakomende eeuwen souden wesen. Nadien sonder dese Sterre-kundige oeffeningen men vergeefs uit de Hemel-ligten de tyden soude getragt hebben in die order te brengen, in welke sy tegenwoordigh syn.

Ik sal alhier niet ondersoeken, of men door het woord teekenen ook niet de eclipsen verstaan moet; dewelke onder die tekenen des Hemels, welke Jeremiae. X. 2. genoemt werden, ook een voorname plaatse schynen te hebben; vermits veele Historien ons aantoonen, dat de Heidenen op een bysondere wyse door deselve vreese bevangen syn geweest.

§. 63.

Eer ik van de eclipsen afgaa, kan ik niet na laten te toonen de eigene en ware maniere, waar op in het Goddelyke Woord van deselve gesproken werd: Job. XXXVI. 32. alwaar Elihu segt, Met handen bedekt Hy het ligt, en doet aan het selve verbodt, door eenen die tusschen door komt.

Ik weet wel, dat voorname Uitleggeren dit van de wolken verstaan, die tusschen den Son en den Aardkloot doorkomende deselve bedekken, en late de uitlegginge van dese geleerde Heeren, aan wie Godts Kerke soo veel verpligtinge heeft, in hare waarde.

Maar dewyl Elihu even te voren van de wolken in het meerder getal gesproken hadde; volgens het welke men ook aan haar kan en misschien moet toeschryven, dat sy de de Sonne bedekken. En in dese plaatse in het eengetal gesproken werd, van de geene, die tusschen door komt, schynt dit gevoegelyker op de Mane of den Aardkloot toegepast te kunnen werden; nadien elk van dese, een in getal synde, de eclipsen veroorsaken. Ten anderen,

hoe wel dese spreek-wyse tot de wolken, en ook tot elk der eclipsen toepasselyk schynt te syn, in veel opsigten; sal egter ymand die de beginselen der Astronomie verstaat, deselve moeten erkennen, als in het bysonder en op de aldereigenste wyse uitdrukkende, het geen in de Son- en Maan-duisteringen, afsonderlyk van malkander geschiet.

Want vast stellende, gelyk sulks buiten twyffel is, dat de Sonne uit sigh selfs een ligt is; en dat de Mane niet als door de sendinge op haaren vervolgens door de weerstuitinge van de Sonne-stralen ligt geeft, en verder in sigh selven duister en ondoorsigtigh is; sal men de Son-eclipse seer nauw keurigh beschreven sien in de eerste woorden; Met handen bedekt Hy het ligt, en wel insonderheit als men verstaat, dat de woorden, door de geene die tusschen door komt, gelyk by het laatste, ook alsoo alhier kunnen by gevoegt werden.

Want, nadien aan yder bekent is, dat de Sonne-swymen op dese wyse geschieden; namelyk Tab. XIX. Fig. 4. wanneer de Mane in L M, tusschen de SonneA B, enden Aardkloot C D tusschen doorkomt, en sig of na by of in het vlak van de Sons-wegh L q R q bevind: dat is Tab. XX. Fig. 4. ontrent de soo genoemde knoopen of punten H en S, alwaar de Maans-wegh H M S R H. het vlak der Sons-wegh H G S F doorsnyd: soo is ook blykelyk, overmits Tab. XIX. Fig. 4. de Mane L M een duister en ondoorschynend ligchaam is, dat sy door dit komen tusschen de Sonne en den Aardkloot de gansche Sonne en haar ligt bedekt voor die in E woonen. Soo dat men den dagh wel als in een duistere nagt verandert, en de Sterren onderscheidentlyk aan den Hemel gesien heeft. Gelyk sy een gedeelte B V der Sonne bedekt voor die sigh in C op den Aardkloot bevinden; welke door dit tusschen doorkomen der Mane L M, van de Sonne niet meerder als het andere gedeelte A V, kunnen sien, door de stralen C A en C V; welke laatste rakende besyden de Mane L M, op den Aardkloot komt.

Uit dit geseide dan is klaarlyk af te nemen, dat in de Sonne-taningen de Sonne in sigh selfs niet verduistert; maar dat syn ligt alleen door de tusschen komende Mane bedekt werd. Het geen dese spreek-wyse heel gepast meede brengt, Met handen bedekt hy het ligt door eenen die tusschen door komt.

Nu indien men verder alhier in aanmerkinge neemt, dat de Maan-clipsen niet op deselfde wyse, als die der Sonne geschieden, of te om dat het ligt der Mane, (het welk sy in haar selfs niet en heeft) door yets anders bedekt werd. Maar om dar de Mane aan haar wegh in R S en ontrent in een regte linie met de Sonne A B en den Aardkloot C D synde, het selve ligt van de Sonne A B, dat eerst in de Son-eclipsen door de Mane bedekt wierde, nu in de Maanduisteringen alleen belet werd (of aan het selve verbodt gedaan werd) om de Mane te beschynen en te verligten; waar door sy dan door het tusschen door komen of ontmoeten (want in dusdanige betekenisse komt dit woord meenighmaal voor) van den duisteren Aardkloot, sigh in desselfs schaduwe C P D bevind, en verduistert werd. Alle welke eigenschappen der Maan eclipsen,

waar door sy van die der Sonne onderscheiden werden, dan hier door dese woorden: En hy doet verbodt op het selve door de geene die tusschen door komt kragtigh uitgedrukt werden.

Indien ymand nu met het woord Cappajim niet handen, maar wolken wil verstaan, het welke daar door ook (siet Robbertson) in dese plaatse betekent werd; wanneer hy dan het voor-setsel Gnal door boven vertaalt, gelyk syne seer eigene betekenisse is; sal de plaatse dus luiden: Boven de wolken bedekt hy het ligt. Soo dat in dese vertalinge ook nogh dese eigenschap der eclipsen aangehaalt werd, dat deselve verre boven de wolken geschieden; van welke wolken Hy vers. 28. en 29. te voren gesproken hadde.

Soude nu den ervarensten Mathematicus (hy sy dan wie hy sy, gelovige of ongelovige) hier niet moeten toestaan? dat dese plaatse, genoeghsaam na de letter genomen synde, een grondige kennisse en beschryvinge bevat van de Son-en Maan-eclipsen. En soude hy of ymand anders dese bysonderheden, waar in sy van malkander verschillen (namelyk, dat de Sonne door bedekkinge van syn ligt, en de Mane door ontberinge of verbodt van het selve Sonne-ligt verduisterd werd, 't geen in beide door yets dat tusschen door komt of ont moed werd, als de Mane en Aardkloot, geschiet) korter en kragtiger in weinigh woorden kunnen bevatten, als den grooten Ingever van dit Heilige Boek in dese plaatse gedaan heeft? die verre van met het ontweetende of dwalende gemeene volk te spreken, alhier dese Sons- en Maans-duisteringen in haar bysondere eigenschappen en oorsaken tot een bewys van de waarheit van dit geschrift, en de doorgrondende kennisse der Schepselen van den grooten Autheur, nauwkeurighlyk beschryst volgens het geene de Wis-konst en Sterre-kunde daar ontrent magtigh is te betoogen.

§. 64.

Ik hadde gedagt van het volgende 33. vers in dit XXXVI. Cap. van Job hier niet te seggen, dewyl het by den geleerden Mercerus vooreen van de moeijelykste verssen in het geheele Boek Jobs aangesien werd. Het welk ook genoeghsaam blykt uit soo grooten verscheidenheit van gedagten, als men by de geleerdste Uitleggers over het selve bevind. Maar dewyl het seker is, dat dit vers opsigt heeft op het 32. dat voorgaat, het geen uit de woorden daar van kan afgenomen werden; schynt het uit de eigenschappen der eclipsen eenigh ligt te kunnen of te moeten ontfangen, vermits in het 32. vers van dese gesproken is, of ten minsten schynt te werden.

Om 'er yets van te seggen (waar van ik egter het oordeel aan andere geerne overlate, om dit of aannemelyk te agten, of te verwerpen) in onse Duitsche oversettinge luid het: Daar van verkondigt syn geklater, [ende] het veé; ook van den opgaanden [damp.] En ik betwiste hier geensints de gedagten van die geleerde Heeren, welke in dese vertalinge de meininge van dit vers soeken. Maar dewyl eenige van dese woorden in de Hebreeuwsche Tale veelvuldige betekenissen hebben; souden deselve in eenen anderen sin kunnen voorkomen, indien men sigh van andere vertalingen bedient, en dit volgende stelt:

I. Dat Gnalau (hier te regt daar van vertaalt) om dat het een meerder getal segt, ook overgeset kan werden, van dit alles, namelyk daar te voren in het 32. vers van gesproken is.

II. Dat het woord Jaggid (hier verkondigt overgeset) ook betekent demonstrare coram, dat is, een bewys geven voor aller oogen (het welk by Robbertson dus gevonden werd) of een oogenschynelyk bewys geven.

III. Dat Reegno (alhier syngeklater) van het Stam-woord Ragnah afkomende, onder anderen ook eigentlyk segt, syn makker, syn metgesel, syn naasten, gelyk het by Robbertson, Coccejus, en Buxtorffius te sien is; en ook Jerem. VI. 21. overgeset werd door metgesel.

IV. Dat het woord Mikneh (het vee in de Duitsche vertalinge) af komt van het woord Kanah, dat besitten en verkrygen betekent, soo by voort-teelinge, koop, konst, arbeid of ('t geen hier te letten staat) op alleandere wyse, quâcunque aliâ ratione vind men by Robbertson. Waarom het na dese wysen in verscheiden betekenissen genomen werd: als van baren, koopen, verkrygen, enz. soo vertaalt Cocceji Woorden-boek onder andere ook het selve door yets tot het syne maken, in de plaatsen Exod. XV. 16. en Psalm. LXXIV. 2. (Fecisti esse tuum) alwaar het in Duits met verwerven overgeset werd.

Insonderheit werd het aldaar Psalm. LXXVIII. 54. vertaalt met occupare, dat is innemen, van ymand anders wegh nemen en selfs besetten en besitten, welke betekenisse uit het volgende 55. vers kragtigh bevestigt werd.

Hoe wel nu de afdalende woorden niet altyd in dese Tale de eigene betekenisse van haar wortel-woorden schynen te behouden; soo sal men egter by, Robbertson sien, dat in het selve woord Mikneh deselve beduidinge volkomen blyft. Want het werd aldaar overgeset, door een verkryginge en besittinge, door koop, generatie, opvoedinge, werkinge, enz. Soo verre selfs, dat het daarom ook Vee betekent, om dat de besittinge der Ouden meest in Vee bestond. Waarom, indien wy het selve dan hier afleiden van de straks getoonde betekenissen des wortel-woords Kanah, yets tot het syne maken, innemen, van een ander wegh nemen, en selfs besetten en besitten, sal door dit woor Mikneh ook kunnen verstaan werden een wegneminge van een ander, een besettinge en makinge tot het syne.

V. Dat Aph (hier ook vertaalt) insgelyks facies, vultus of een aangesigte betekent. Gelyk om Robbertson en Coccejus en Buxtorffius (in het Wortel-woord Anaph) hier niet weder by te brengen, men het selve Genes. XXIV. 47. en Ezech. XVI. 12, overgeset vind.

VI. Dat het woord Gnoleh (hier opgaande) afkomende van den wortel Gnalah, met het selve ook seer verscheidene en veelvuldige betekenisse heeft; welke men in order by Robbertson opgetelt vind, onder welke niet alleen opgaan, het welk hier gebruikt is, maar ook eene (onder anderen) gevonden werd, die segt a conspectu nostro subduci. disparere, evanescere of uit ons gesigt weggenomen werden, onsigtbaar werden, verdwynen: Soo werd Psalm. CII.

25. in Cocceji Lexicon, en onse Duitse oversettinge, dit woord Gnalah in Hiphil overgeset met weghnemen, en segt eigentlyk, doet my niet verdwynen of onsigtbaaar werden. Waarom dat het woord Gnoleh in dese beduidinge genomen betekent, een die uit ons gesigt weggenomen, en onsigtbaar werd.

VII. Dewyl nu tusschen het woord Aph of aangesigte (N_o V.) en Gnoleh of een die onsigtbaar werd (N^o VI.) het woordeken Gnal tusschen beiden komt; dat onder een meenigte van syn betekenissen, waar van boven, op, of boven op (gelyk het Levitic. XIV. 17 vertaalt is) de voornaamste syn, ook 1 Chron. XI. 2. met van overgeset is, en tot een teken van een Latynsche Genitivus van het volgende woord strekt. Gelyk het aan de Hebreen gemeen is, eenige propositien, Eet, Le, Min, en in de voorige plaatse Gnal daar toe te gebruiken, schoon sy het selve anders met haar soo genoemde forma constructa of regiminis gewoon syn te doen.

Soo sal dan dese uitdrukkinge, Aph Gnal Gnoleh (in de Duitse oversettinge en by veele andere vertaalt, ook van den opgaande) mede kunnen overgeset werden, door het aangesigte, boven op, of van die onsigtbaar voor onse oogen werd. In het Latyn soude men superficies, dat is opper-vlak kunnen seggen; dat het selve met facies super, of het aangesigte boven op schynt te wesen; gelyk de grond-text segt.

Indien men nu dit alles by den anderen neemt, sal de sin van dit 33. vers, uit dese betekenisse der woorden de volgende syn: Van dit alles sal een oogenschynlyk bewys geven synen metgesel, [ook] de inneminge of wegneminge van een ander en makinge tot het syne [en] het aangesigt des geenen, die uit ons gesigt weggenomen of onsigtbaar werd.

Het is waar dat het woord [en] en [ook] niet in den text is, maar is dit alleen hier by gevoegt, om de Asyndeton, die hier schynt plaatse te hebben, door dese vervullinge meer verstaanbaar te maken; anders sonder koppel-woorden soude men het korter kunnen seggen, aangaande dit alles sal oogenschynlyk bewysen synen metgesel, de besettinge, het opper-vlak op, of van die onsigtbaar werd.

Om nu te toonen, hoe al dit geseide, het welk voor ymand, die de eigenschappen der eclipsen niet verstaat, nogh duister moet syn, opsigtelyk is op het geen vers 32. gesegt is; weeten alle Astronomi, dat Tab. XXI. Fig. 1. en 2. de Mane B de metgesel of naatste des Aardkloots A waarlyk is. Om dat het sy men stelt, dat den Aardkloot loopt of stilstaat, de Mane altyd naast aan den Aardkloot en om deselve loopt, schoon alle andere Planeeten sulks om de Sonne doen.

Soo dat de meininge van dit 33. vers, als alles tot meerder verstaanbaarheit wat breder uitgebreidt is, dusdanigh soude wesen.

‘In het 32. vers is gesegt, dat het Sonne-ligt (in Son-eclipsen) als met handen bedekt werd door eenen (de Mane) die tusschen doorkomt, en die ondoorsigtigh daarom moet syn; en dat (in de Maan-eclipsen) op het

selve (Sonne-ligt) verbodt gedaan werd, of het selve belet werd ook door een anderen (gelyk hier den Aardkloot) die als dan tusschen doorkomt of ontmoet. Waarom ook de Mane duister en sonder ligt in sigh selven moet’ wesen, indien sy eclipseeren sal op dese wyse.

‘Nu van dit alles (vervolgt het 33. vers) sal de metgesel of het naaste Hemel-ligt aan de Aarde, (welke ook op hare tyd ontmoed werd of doorkomt, soo dat de Mane ook om dese reden de metgesel der aarde kan genoemt werden) een oogenschynelyk’ bewys geven, in beide de duisteringen.

‘En eerst in de Son-eclipsen bewyst de besittinge dit, die de Mane van de Sonne neemt, deselve innemende (occupans N^o. IV.) Nadien deselve, aan de syde, die na de Sonne gekeert is, dese stralen ontfangt en daar van verligt werd; terwyl daar door te gelyk deselve van den Aardkloot weggenomen werden (siet dat Tab. XIX. Fig. 4. afgebeeld door de Sonne in A B en de Mane in L M) waar door dan meede blykt, dat het lichaam der Mane ondoorsigtigh’ en duister is.

‘Ten anderen in de Maan-eclipsen geeft hier ook een bewys van het aangesigt boven op of van de Mane; die in R S in de schaduwe des Aardkloots komende, alwaar het verbodt, dat door den tusschen doorkomenden Aardkloot C D op het ligt der Sonne A B gedaan is, de Mane verduistert en uit ons gesigt doet weggenomen werden. Soo dat hier door ook het tweede bewesen werd, dat vers 32. ondersteld was, namelyk dat de Mane uit sigh selfs geen ligt en heeft, en de Sonne-stralen belet synde, sy in het opper-vlak niet als duisterheit’ kan vertoonen. Of men hier nu ook stellen kan, dat 'er ander sints op die eigenschap van het aangesigt boven op of van het opper-vlak der Mane ge-oogt werd, waar door deselve in de schaduwe des Aardkloots synde, een duisteragtigh ligt geeft, en somtyds kan gesien werden; het welke ligt de Oude aan de Mane selfs, de Nieuwe aan de gebroken Sonne-stralen toeschryven (siet Whiston, Praelect. Astron. pag. 135, 136. en andere) laat ik aan het oordeel van verstandige; vermits ook hier in een bewys, gelyk in het voorgaande, leggen soude.

Dewyl nu in dit 33. vers de verklaringe der woorden met de eigenschappen der eclipsen nootsakelyk schynt te moeten overeenkomen; indienanders desselfs samen-hangh met het voorgaande (die blykelyk genoegh is, uit het woord Gnalau of daar van) regt in agt sal genomen werden: en dit sonder moeite gevonden werd in die twee uitdrukselen, I, hier van sal syn metgesel een oogenschynlyk bewys geven. En II, Het aangesigt van die uit ons gesigt wegh genomen werd, sal alleen het woord Mikneh door de inneminge van het Sonne-ligt of de besittinge de Mane van deselve neemt, met desselfs stralen de syne te maken en den Aardkloot daar van te beroven, uitgelegt synde misschien wat te verre gesogt, en daarom wat meer scherpsinnigh als bondigh aan ymand toe schynen. Maar dese gelieve te letten, eerst (gelyk straks gesegt is) dat het om het verband met het voorige en volgende op eclipsen moet t'huis gebragt werden. En ten anderen, dat alle de woorden van dit 33. vers, en

daar onder ook dit woord Mikneh, in geen andere betekenissen genomen syn, als in welke sy by geleerde Taal-kundigen gebruikt werden. Welke twee saken te samen gevoegt synde eenige voldoeninge op dese gedagten schynen te geven.

Het is waar, dat men dit woord in die beteekenissen van het Vee nemende, daar door die verbasende schrik soude kunnen verstaan; welke men leest dat ten tyden van sware Sonne-swymen onder het vee somtyds gesien is. Dogh of dit in dese omstandigheden, die alle op saken die in de Hemel-ligten geschieden, anders klaarlyk passen, niet al soo verre gehaalt is, laat ik aan andere.

En indien ik dit nogh hier by magh doen; ik geve aan die meer ervarentheit in dese talen hebben in bedenken, indien het haar gelieft dit te ondersocken; of dit woord Mikneh ook in der Ouden Astronomie (der Hebreen of Arabiers) geen konst-woord of soo genoemde Terminus Artis is; en of het daar noit voor de Visibilis Copula Luminarium, in 't Duits, de sigtbare koppeling der Hemel-ligten (dat een konst-woord by de hedensdaagse Astronomi is) genomen werd; of ook anders voor yets diergelyks, dat de Son-eclipsen raakt; wanneer dese plaats een volle klaarheit soude schynen te hebben. Want dat alle konst-woorden, by die de weetenschap verstaan op welke sy opsigtelyk syn, door hare kortheit veel klaarheit geven is by alle kennelyk; hoe wel misschien een yder, die niet anders als hare eigene betekenisse verstond, het ook soude agten seer verre gesogt te syn, als ymand deselve soodanigh tot de saken soude willen toepassen, gelyk men in de konsten hare konst-woorden gewoon is te doen. Op dese wyse (om een voorbeeld te geven) soo ymand het Griekse woord Eclipsis, het Latynsche Deliquium, het Duitse den Swym of beswyminge ergens lesende, onweetende was, dat dit ook Astronomische konst-woorden waren, en dat selfs by de Nederlanders het woord Sonne-swymen in die weetenschap gemeen is, soude hy het misschien alsoo verre gehaalt agten, indien een ander dese op de Sonne of Mane wilde toepasselyk maken.

Ik hebbe ook wel gedagt, of dit woord Mikneh als een konst-woord den Zodiack by de Oude loude kunnen betekent hebben. En dewyl Mikneh in het Hebreeuws, en Zodion in het Grieks, beide dieren en beesten betekenen; of dit laatste daarom by de Grieken van de Hebreen in de Astronomie wel mogte overgenomen syn, gelyk ook wy den selven Zodiack den Dieren riem noemen. Want dat de Hemel-tekenen en Beelden ten tyde van Job al bekent geweest syn, is uit Cap. IX. 9. en meer plaatsen af te nemen. Of dit nu ook uit de stukken der Oude Historien en Chronologie, waarschynlyk genoegh soude kunnen gemaakt werden, late ik aan het ondersoek van grooter Oudheits en Taal-kundige. En hebbe my liever aan de bewysselyke kragt van de woorden in delen willen houden, als weetende, dat met aan syne ongegronde en daarom dertele bedenkingen te veel toe tegeven, men dit Heilige

Woord des Levens doodelyk voor sigh soude kunnen maken; indien men te veerdigh was om sonder een regt bewys yets vast te stellen, schoon het met de sake anders al scheen over een te komen.

§. 65.

Uit al dit geseide sal nu ymand die het verstaan heeft ligt kunnen besluiten. Eerst, dat Tab. XX. Fig. 4. de Mane in M synde, aan de andere syde van den Aardkloot C D, ten opsigt van de Sonne A B, deselve aldaar vol en geheel verligt sal gesien werden, als sy buiten de Aardkloots-schaduwe C P D sigh bevind: nadien de stralen als N M van de Sonne op de Mane vallende, en uit M na T gereflecteert werdende, deselve Mane voor die in T op den Aardkloot woonen sigtbaar maken.

Ten anderen, is uit het voorige ontegensprekelyk, dat de Mane in het geheele gedeelte der Maans wegh H M S sigh bevindende onmogelyk de Sonne, voor die den Aardkloot bewoonen, kan bedekken.

Soo dat ten derden hier uit volgt, dat de Maan ontrent die plaatse M in syn wegh synde, alwaar sy vol of ontrent vol soude wesen, onmogelyk volgens de natuurlyke loopen van dese Hemel-ligten, geen Son-eclipse kan geschieden.

Nu is het buiten twist, dat het Paasch Feest ontrent de volle Mane by de Joden gehouden wierde, en dat de Heere Jesus op een Paasch Feest geleden heeft: soo dat het gansch onmogelyk was, dat op die tyd de Sonne van de Mane kon bedekt werden en eclipseren.

Laat nu een Atheist of ongelovige alleen een Historisch gelove aan die grote en verschrik kelyke Sonne duisteringh geven (Matth. XXVII. 45.) die van den middagh ten 12 uuren tot 3 uuren na de middagh, verselt met Aard-bevingen, duurde, op een tyd als alle Sou-eclipsen onmogelyk waren; en ons seggen of hy kan oordeelen, dat het by geval toe kan gekomen syn, dat die gruwsame en onmeetelyke groote vyer-zee van de Sonne, op den klaren middagh, op een onnatuurlyke wyse geheel verduistert wierde, sonder dat oit in eenige gedenk-schriften voor of na een diergelyk voorbeeld kan aangetoont werden geschiet te syn. En te meer, dewyl dit verbasende wonder voor gevallen is, juist op die tyd als de Sonne der Geregtigheit en (volgens de belydenisse der Christenen) den Salighmaker der Wereld soo smadelyk gehandelt wierde, en na lichaam en siele verduistert was.

Indien hy sulks nogh al tragt staande te houden (gelyk hy doen moet om de smertelyke beeten van syn conscientie te ontgaan) en ingevalle den Bybel by hem niet gesags genoegh heeft, om alleen tot een ware Historie te strekken. Laat hy dan aan de gedenk-schristen van Heidenen en ongelovigen gelove geven, en sien het geen de Heer Huetius in syne Demonstr. Euangel. Prop. III. §. VIII. en IX. daar van aangttekent heeft. Soo verre selfs, dat eenen Phlegon Trallianus niet alleen genoeghsaam van den tyd van dese boven-natuurlyke Sonne-swyn, maar selfs van de daar by synde Aardbevingen getuigenisse geeft. Immers (hoe seer ook syne rampsalige gronden hem tot loo-

cheningh van dese waarheit aansetten) sullen selfs de bitterste vyanden van des Heere Christi Naam, Joden en Heidenen (indien hy niet vast gestelt heeft om alles te loochenen) aan hem overvloedige getuigen verschaffen; dat Hy, die als doe gekruicigt was, meerder was als een sterffelyk mensche. Nadien de alle menschen kragten te bovengaande wonder-daden, die Hy in synen wandel in Palestina gedaan hadde, te groot en veel in het openbaar geschiet waren; als dat ymand, die maar eenige natuurlyke redelykheit nogh in sigh hadde, daar aan de minste twyffel soude kunnen slaan. Die hier van onwedersprekelyk overtuigt wil syn, kan de Heeren Grotius en Huetius, welke sulks uitvoeriglyk getoont hebben, daar over na sien.

Laat nu verder (om door disputen in geen dristen te vervallen, 't geen dogh altyd schadelyk aan het ondersoek der waarheit is) ymand, die dit vorige gelesen en na gesien heeft, en nogh aan de aan wesent heit van een Godt, en de vastigheit van de Christelyke Religie twyffelt, eens by sigh selfs in stilte gaan nedersitten, en overleggen; of hy hier niet een grooter magt en regeeringe in siet, als men aan een los geval of sigh van alles onbewuste oorsaken met eenige billykheit soude kunnen toeschryven. Wanneer hy eerst moet toestaan, dat soo veel onnavolgelyke wonder-daden, tot het opwekken van doden toe, geschiet syn, door handen van ymand, die in den uiterlyken schyn een arm, veragt, en ongeleert mensche vertoonde; en die in geene andere saken meerder, als in sagtmoedigheit en nedrigheit, boven andere uitstekende scheen te wesen voor die hem aansagen.

Ten anderen: wanneer aan hem als een waarheit voorkomt, ten tyde als dese uyt nydigheit van het doenmaals regeerende Jodendom, door Pilatus den Roomschen Statdhouder, ten kruice gedoemt wierde, en dese slaafagtige straffe leedt; dat de aarde beefde, de steenrotsen scheurden, en het groote lichaam der Sonne belet wierde syn ligt te geven, sonder eclipse te lyden op de natuurlyke wyse.

Ten derden: wanneer hy hier by voegt, het geen te vooren van het vyer uit den berg Moria uitbarstende, uit Ammianus Marcellinus, ook een Heiden synde, aangehaalt is; het welke het door desen Jesus gesproken Woord, selfs soo veel jaren na dat hy de aarde verlaten hadde, in weerwil niet alleen van het gansche Jodendom, maar van den genoegsaam alleen beheerschenden Keiser des ganschen Werelds, op soo verschrikketyk een wyse bevestigt heeft.

En indien dit alles aan hem te groot schynt, om met eenige reden sulks van gevallige of onweetende oorsaken af te leiden: laat hy voortgaan in al dit geseide met een stillen aandagt te overdenken; en letten, of men regt heeft om soodanige voor soo onredelyk te houden, die uit dese Historien een Godt erkennen, welke de Sonne regeert; en of men geen reden heeft om de belydenisse van dien Romeinschen officier en syne soldaten te regtveerdigen, die alleen siende het geen ontrent de dood van de Heere Jesus geschiede, uit

overtuiginge van haar gemoed in dese woorden uitbersteden: Waarlyk dese mensche was Gods Sone, Matth. XXVII. 54.

Beklagelyk en ellendigh schynt hy my te syn, die na soo veel bewysen, nogh twyffelt of 'er een Godt is, en der Christenen Godsdienst, als een herssen-verdigtsel, houd sonder eenigen grond te syn; daar alleen het ernstigh en aandagtigh overdenken van dit alles alleen genoegh schynt te wesen, om yder, die sigh dit kan voorstellen, van het tegendeel te overtuigen.

§. 66.

Hoe wel het geene nu volgt onder de aanmerkingen op de Planeten ook syn plaatse soude kunnen gevonden hebben, sullen wy egter terwyl wy van de Mane spreken het selve alhier by voegen.

Meermalen is my, met een innigh ontsagh voor den grooten Ingever van het H. Woord, voorgekomen de plaatse Deuteron. XXXIII. 14. Alwaar den Generaal van het Jodendom, den Man Godts Moses, de Stammen Israëls segenende van die van Joseph segt, Syn land sy gesegent van den Heere enz. En van de uitnemenste inkomste der Sonne, en van de uitnemenste voorsettinge der Manen. Noemende hier (gelyk in de Grond-taal, en by Piscator en Trommius en andere te sien is) een eenige Sonne, dogh Manen in het meerder getal.

Laat nu ymand ons hier seggen, of men nier met seer groote reden in dese woorden een veel hooger Geest, als die van eenigh mensche, klaarlyk bemerken kan; welke, hoe wel in die tyden nogh maar een eenige Manebekent was, egter als doe al van een meerder getal van Manen spreekt.

Het is uit de hedensdaagse Sterrekundige waarnemingen openbaar, dat om Jupiter en Saturnus eenige omloopers of Manen geduurigh rond gaan; en daar en boven is het een veelmalen ondervondene waarheit, dat Venus de Avondsterre sigh na desselfs opsigt op de Sonne nu meerder dan minder verligt, en dikwils met soo net geformeerde hoornen vertoont, als men oit in de Mane selfs gesien heeft. Soo dat uit desen allen blykelyk is, dat schoon de Sonne een is, egter verscheiden Manen aan de Hemel sigh bevinden.

Maar met eenen is het ook waar, dat dese Manen om Jupiter en Saturnus en de hoornen van Venus sigh niet anders, als door hulp van groote en goede verrekykers laten sien; en dat sy voor alle, die van dese middelen ontbloot syn, hoe scherp-siende sy ook mogen wesen, verborgen en onsigtbaar blyven.

Nu sal niemand swarigheit maken om toe te staan, dat dese verrekykers een uitvindinge van de naast voorgaande eeuwen syn; immers, dat onder die van de Oudheit nogh taal nogh teken van deselve in eenige bekende Historien te vinden is. Waar uit met veel reden beslooten moet werden, dat ten tyde van Moses, als de verrekykers nogh onbekent waren, niet meer als eene Mane, en geene van dese andere konde gesien, of by de menschen bekent werden. Soo dat den Ingever van dit Woord, op die tyden van meerder als een Mane sprekende, een yder, die sonder drift oordeelt, daar door schynt

te moeten overtuigen, dat hy een veel grooter kennisse van de gesteltenis van de Wereld, als eenigh levendigh mensche gehadt heeft.

Ik weet wel, dat geleerde Uitleggeren door de meenighvuldigheit der Manen, alhier die maanden verstaan; in welke de Mane op verscheiden wysen nu helder ligtende, dan als verdwynende verscheiden en meerder Manen schynt te vertoonen. Ik late dit in syne waarde; maar dat hier van ware en wesentlyke Manen gesproken werd, schynt uit alle saken, die in dit vers aangehaalt werden en het genoemde met eigen woorden uitgedrukt synde kunnen en moeten betekenen, blykelyk te syn.

Een Atheist of ongelovige over legge dan by sigh selfs of by Joden en Christenen dit Woord sonder grond voor Goddelyk gehouden werd.

§. 67.

Maar indien ymand die nogh aan een Godt twyffelt met ons voorder gaat, en de beweegingen van de Hemelsche Lichamen, soo verre die nu door waarnemingen bekent syn, beschouwt; schynt het nauwlyks mogelyk te syn, dat hy, na op alles gelet te hebben, nogh in dit rampsaligh gevoelen blyve.

Twee samen-stellingen van de Hemel-ligten syn tegenwoordigh de voornaamste; volgens welke men oordeelt dat deselve bewogen werden.

De eene schynt in opsigt van de jaar loopen der Planeeten wel de gemakkelykste te syn; en werd van veele, om syn eenvoudigheit, gegist de ware te wesen. En is die welke men gewoon is aan Copernicus, die deselve uit de Oudheit weer levendigh gemaakt heeft, toe te schryven.

Die van dese een generaal begrip sal willen maken, verbeelde sigh Tab. XXI. Fig. 1. dat Sonne in S stil staat, en alle de voorname Planeeten rondom deselve loopen, volgens de door haar in dese figuur beschrevene wegen. D is Mercurius de naaste aan de Sonne; C Venus; na en buiten dese volgt den Aardkloot A, die in dit geval ook onder de Planeeten getelt werd, en om welke de Mane B loopt; E is Mars; F Jupiter, die gelyk by de aarde eene is, vier Manen om sigh loopende heeft; ap die wyse als H Saturnus van vyf (misschien van ses) van deselve omringt werd: welke omloopers, sy beide in haar eigen loopen rondom de Sonne voeren. Buiten dese alle is APOX der vaste Sterren Hemel.

De tweede samen-stellinge heeft syn naam van Tycho Brahe, en schynt ten opsigt van de Planeeten, niet anders als de voorige samenstellinge eenigsints in een geval verandert synde, te vertoonen. Alleen uit oorsaak, dat die van Copernicus den Aardkloot stelt om de Son te loopen en de Schrifture sulks schynt tegen te spreken; van welke Tycho en syne volgers swarigheit maken af te wyken.

Om dese te verstaan moet men sigh voorstellen dat den Aardkloot A stilstaat, Tab. XXI. Fig. 2. dat de Mane B om deselve loopt; boven dese beschryft de Sonne S haren omloop; en verder hebben alle Planeeten, D Mercurius, C Venus, E Mars, F Jupiter, H Saturnus, met hare boven genoem-

de omloopers, of manen deselve opsigt op de Sonne, als by Copernicus. Soo dat de wegh van elk de Sonne, die geduurigh om den Aardkloot loopt, omringt; en alle dese (op die wyse gelyk Jupiter en Saturnus al voortgaande de hare rondom sigh behouden) als enkele omloopers van de Sonne moeten aangemerkt werden. A P O X is hier ook den Sterren Hemel.

In beide dese is nogh dit onderscheid, dat in die van Copernicus Tab. XXI. Fig. 1. de Sonne S en den Sterren Hemel A P O X genoeghsaam stilblyvende, den Aardkloot A in 24 uuren rondom syn asse van het Westen na het Oosten waarlyk drait; waar door al het sigtbare, Sonne, Planeeten en Sterren; dagelyks van het Oost na het West schynen om te loopen.

In die van Tycho Brahe, Tab. XXI. Fig. 2. staat niet stil als den Aardkloot A; terwyl al het geseide dagelyks van het Oost na het West gestelt werd waarlyk om te rollen, behalven, den loop die elk insynen wegh van het West na het Oosten doet. Wat reden andere gehadt hebben, om uit dese twee stellingen eene te maken, weete ik niet: nadien in het Semitychonicum, het gemak en eenvoudigheit van de eerste en de over een stemminge met de Schrifture van de tweede soo niet verlooren, ten minsten vermindert schynt te werden. Waarom wy van dese niets sullen seggen, die egter behagen in dese of andere heeft, kan se gebruiken: vermits wy hier niet voorgenomen hebben over de waarheit der selver te twisten (maar alleen sullen tragten yets van het geen men by ondervindinge en ontwyffelbare rekeningen van deselve weet, aan twyffelende Philosophen voor te stellen; in hoope van haar daar uit het bewys van een Godt te doen sien.

§. 68.

Laat dan (om ter sake te komen) die aan een magtigen en wysen Godt nogh twyffelen, mes ons de oogen na om hooge heffen; en sigh verbeelden, dat sy dien heerlyken Sterre-Hemel met soo veel heldere ligten verçiert, voor de eerstemaal van haar leven aanschouwen; en ons seggen, of sy als dan niet souden oordeelen, dat deselve een magtigen Maker gehadt, en geensints by geval, of sonder eenigh verstand haar begin en luister verkregen hadde, soo wel als een juweel, het welk met diamanten ingeset is; waar van den hartnekkigsten Atheist niet soude derven denken staanden te houden, dat het sonder wysheit van een maker samen gestelt was. Insonderheit, als hy de onmeetelyke grootheit desselfs aanmerkt, waar van de Sterre kundige niets als gissingen tot nogh toe aan ons hebben kunnen meede deelen: gelyk ook al het geene van de grootheit en afstand der sterren gevraagt kan werden, by haar niet te beantwoorden is.

Soo hoort men den grooten Waarnemer der Hemelen, den Heer Huigens, dit rondborstigh bekennen in syn Cosmotheoros, pag. 135. met dese woorden, welke wy hier alleen in het Nederduits overgeset sullen bybrengen: Maar die voor ons getragt hebben soo over-grooten ruimte te bepalen, hebben niets sekers kunnen begrypen; om de al te groote synheit van de noot sakelyk vereischte waarnemingen, die alle neerstigheit en vlyt te boven gingh. Derhalven scheen my

dese eenige wegh overigh te syn, die ik nu sal inslaan; op dat men daar door immers tot yets waarschynelyks, in een saak, die soo moeyelyk te ondersoeken is, komen mogte. Waar van hy de reden eenige regulen daar na geeft, op dese wyse: De Sterren ook van de eerste grootheit, en selfs door een verrekyker beschouwt synde, vertoonen haar soo klein, dat sy gelyk ligtende stipjes, sonder eenige breedte schynen. 't Geen de oorsaak is, dat door dese soort van waarnemingen geen maat van hare grootheit kan uitgevonden werden.

Het sal niet nootsakelyk syn eenige andere hedensdaagse Wis-konstenaars op te halen die het selve seggen; na het getuigenisse van Astronomus, aan wie de laatste pogingen van alle beroemde Wiskonstenaars bekent waren; al synde een Lidt van de Koninklyke Franssche Accademie, en in sigh selfs niet alleen een Ontdekker van nieuwe en noit te voren gesiene ligten en verschynselen in den Hemel; maar ook van een onvermoeiden yver, en met tydelyke goederen overvloedigh gesegent, om van alles te kunnen ondervindinge nemen.

De wegh die syn Hoogh E^d. gebruikt om ontrent de distante der Sterren eenige waarschynelyke gissinge te kunnen maken, onderstelt egter het geen sonder sekerheit is, namelyk, dat een Sterre (ten minsten van de eerste grootte, als den grooten Hond) deselve grootheit heeft als de Sonne. En vind syn E^d. daar door de distantie der Sterren van den Aardkloot 27664 grooter als die van de Sonne tot den selven Aardkloot (siet Cosmotheoros, pag. 137.) niet tegenstaande dese laatste by hem meerder als 12000 geheele Aardkloots diktens bedraagt. (Pag. 134. Ibid.)

§. 69.

Een andere maniere om desen afstand met meer sekerheit (indien het gevolgh soo gunstigh geweest ware) te ondersoeken, is sedert eenige jaren voortgekomen van de Heeren Flamstedius en Hooke; die geloofden uit haar ondervindingen te kunnen afnemen; dat den diameter of breedte van de Aardkloots wegh om de Sonne (volgens Copernicus) eenige veranderingh van gesigt baarde ten opsigt van de vaste Sterren; na dat den Aardkloot of soo veel nader of soo veel verder van haar as was: waar door dan ook het samenstel van Copernicus of van een loopenden Aarkloot met eenen scheen bewesen te syn. Ik sal alhier de verschillende gedagten van de Heeren Gregory en Whiston en andere daar over niet op halen: dogh dat uit dese waarnemingen, hoe wel waar synde, de distantie der Sterren en des Aardkloots beweeginge niet kan afgenomen werden, is by de Heer Cassini, in de Acta van de Franssche Academie A^o. 1699 genoegsaam aangetoont.

Soo dat dese twee laatste manieren, daar alle bedenkelyke en hedensdaagse bekende hulp-middelen toe gebruikt syn, de sake nogh onseker latende, men niet ligt andere van meerder hoope te verwagten heeft; immers soo langh als den Aardkloot niet veel dikker, of ook volgens Copernicus, de wegh des Aardkloots om de Son niet breder en grooter is, om te beter tot een grond van dese meetinge te kunnen dienen. Nu, wanneer den afstand der Sterren

van de Son of van de Aardkloot onmeetelyk blyft; volgt daar uit, dat de grootheit van den Sterren-Hemel, schoon men die al, als een kloot om de Sonne of Aardkloot als haar middel-punt gebouwt (dat nogh niet bewesen is uit de Nature) veiligh konde aanmerken, altyd ook onmeetelyk blyven sal.

§. 70.

Dat nu het Heiligh Woord ook alhier, gelyk ontrent soo veel andere natuurlyke saken, na de nauwkeurigste waarheit spreekt, sal yder hier uit moeten erkennen; als men vind Proverb. XXV. 3. Aan de hoogte des Hemels, en aan de diepte der Aarden, ende [aan] het herte der Koningen en is geene doorgrondinge. Gelyk ook, wanneer het selve yets willende voorstellen, het welke aller menschen kennisse te boven gaat, dit vergelykt by de hoogte der Hemelen. Psalm. CIII. 11. Soo hoogh den Hemel is boven de aarde, is syne goedertierenheit geweldigh over die geene die hem vresen. Maar klaarder en verder als dese beide gaat de uitdrukkinge, welke men leest Jeremiae. XXXI. 37. Indien de Hemelen daar boven gemeeten, en de fondamenten der Aarde doorgrond kunnen werden, soo sal ik ook het gansche saad Israëls verwerpen. Uit het welke genoeghsaam af te nemen is, dewyl Godt het gansche saad Israëls, waar onder ook den Verlosser der Wereld wesen soude, volgens syne uitdrukkelyke voorsegginge niet verwerpen wilde, dat ook de Hemelen niet souden kunnen gemeeten werden.

Ik vrage nu een ongelovige, of hy hier geen tekenen van de Goddelykheit van dit Woord bespeuren kan. Want ten sy Hy een alweetenden Godt was die dit sprak, en aan wie alle pogingen der menschen en den uitslagh van deselve ook in de volgende eeuwen bekent waren; hoe was het te denken? dat een schryver, die eenige wysheit hadde, dit met soodanigh een versekertheit soude hebben derven te neder stellen; het welke, niet tegenstaande den rustelosen yver van soo veel soorten van menschen; niet tegenstaande soo veel aangewende kosten ook van magtige Princen, enkel en alleen tot dit ondersoek besteed; niet tegenstaande de neerstigheit der Ondersoekeren aan de wereld tot overtuigens toe in andere gevallen getoont heeft, dat saken, die eerst ongelooffelyk scheenen, daar na bekent syn geworden; men egter tot dese tyden toe na soo veel eeuwen nogh siet stand houden: vermits den Hemel nu soo seer onmeetelyk is en blyft, als sy oit te vooren geweest is.

Ik moet hier vragen aan yder die dit verstaat; wanneer aan hem de manieren, welke de seer groote Mathematici in hare Hemel-meetingen te deser tyd gebruiken, bekent begonnen te werden; en hoe sy door hare slingeruurwerken, en hare soo genoemde Klein-meters, of Micrometra, in de brandpunten van groote verrekykers gestelt synde, den grooten Hemel selfs aan haar tot een instrument om hoeken waar te nemen deden dienen; kunnende nu daar door veele grootheden in den selven tot eenige seconden, of sestigste deelen van een minute afmeeten; daar men te vooren door de grootste en kostelykste werk-tuigen, indien sy handelbaar souden blyven, op eenige ge-

heele minuten nauwlyks kon seker gaan; of het aan hem niet seer gelooffelyk voorgekomen is, gelyk sy soo veel verborgene dingen in de Sonne en in de Planeeten ontdekt hadden, dat sy misschien ook tot een nette maat van de Sterren-Hemel en de grootheit der Sterren selve souden doordringen.

En of hy of eenigh Astronomus oit in syne gedagten soude gekregen hebben, dat onder andere oorsaken, waar door dit belet wierde, ook dese soude syn; namelyk, daar de verrekykers, die haar voornaamste instrumenten syn, alle verligte voorwerpen soo seer vergrooten, dat sy de Sterren alleen kleinder als sy voor het ooge schynen, souden vertoonen; en sulks wel juist de vaste Sterren, welke tot de meetinge van den Sterren-Hemel alleen kunnen dienen. Daar sy noghtans de Planeeten, die op het ooge sigh nauwlyks van Sterren laten onderscheiden, met veel meer distinctie en grootheit doen sien.

Ik weet wel, dat men voor een reden van dit verschynsel gewoon is te geven, dat de verrekykers de flikkeringen wegh nemen, die de Sterren schynt te vergeselschappen. En sal ik ook hier niet betwisten of dit de regte is, om dat de flikkeringh van Venus door een verrekyker ook weggenomen synde, deselve egter sigh niet nalaat grooter te vertoonen. Immers niet tegenstaande dit alles, blyft egter dit dogh waar, dat het geen een verrekyker in andere saken doet, alhier regt anders geschiet. Men kan hier over ook de Astron. van de Heer Gregory en andere verder na sien; waar uit insgelyks blyken sal, dat den afstand des Hemels by geen menschen kan afgemeten werden. Soo dat ook selfs na den schyn, in weerwil van alle betragtingen der aller verstandigste menschen dit Woord, door den Maker gesproken, namelyk dat de Hemelen onmetelyk syn, syn kragt blyft behouden, en syne Goddelyken afkomst bewysen: als in die tyden al voorsegt hebbende, binnen welke palen den arbeid der navolgende eeuwen, en de Sterre-kunde van dese tyden beperkt soude blyven.

§. 71.

Nadien nu soo groote Wiskundigen met soo veel edelmoedigheit hare onmagt in het meeten van de soo wydt uitgestrekte en aller menschen verbeeldinge te bovengaande grootheit van den Sterren-Hemel erkennen; hoe veel had men in de kennisse der Nature misschien kunnen vorderen? ingevalle de Physici op gelyke maniere sigh gedragen hadden, ontrent de stoffe en wyse, uit en op welke desen Sterren-Hemel bestaat: en indien men die tyd, welke jonge leerlingen besteden in de ongegronde gissingen en geheel onsekere stellingen van de Schryvers in haar gedagten te prenten; tot het doen van nieuwe sakelyke waarnemingen te koste geleid hadden: dewyl hoe den grooten Sterren-Hemel in sigh selfs gestelt is, voor de grootste Astronomi tot nogh toe een verborgen raadsel blyft. Den Heer Descartes heeft deselve gestelt uit vloeibare draikringen te bestaan, gelyk bekent is. De Heer Newton in syne aanmerkinge op de LIII. Prop. in het III. Boek toont het tegendeel; en doet daar verder by, dat dese onderstellinge met alle sterre-

kundige verschynselen stryd: waar over men ook den Heer Huigens in syn Cosmotheoros van pag. 139. tot het einde toe en op meer plaatsen kan nasien, om geen andere meer te noemen.

Dewyle dan dese onderstellinge by soo groote Mathematici uitgedient heeft, immers ten voordeligsten genomen, by alle onseker is; en men nogh geen redenen (myns weetens) oit gegeven heeft, die met grond kunnen tegenspreken, dat den Sterren-Hemel uit een vaste stoffe bestaat. En te meer, dewyl soo groote Mannen, als den meermalen met eerbied genoemden Heer Huigens in syn Hoogh E^d. laatste werk, of Cosmotheoros sigh niet ontsien openhartigh te bekennen, pag. 126. dat het nogh niet volkomen seker is, of den grooten Sonne-kloot, uit een vaste of vloeibare stoffe bestaat. Sie ik niet, waarom een natuurlyk Philosooph sigh aan de woorden van Elihu, Job. XXXVII. 18. niet en magh houden, die segt, Dat de Hemelen vast syn als een gegooten spiegel. Insonderheit, nadien Deschales in syn Mathematische Wereld, en selfs den grooten Keplerus van die gedagten syn, die se pag. 447. Epit. Astron. by een holle spiegel vergelykt.

§. 72.

De grond van dese gedagten is voornamelyk, om dat de distantien of afstanden der Sterren van malkander genoegsaam deselve blyven, en in soo veel eeuwen geensints verandert syn; het geen meerder met een vast lichaam in welke sy geplaatst syn, als met een vloeibare stoffe, schynt over een te komen.

Ook schynt dit eenighsints met waarschynelykheit afgenomen te kunnen werden, uit die wonderlyke waarneminge; welke den Heer Huigens Syst. Saturn. pag. 8 en 9 verhaalt, en welke men niet weet by ymand te vooren aangemerkt te syn. Sy luit als volgt: ‘In het sweert van Orion stellen de Astronomi drie Sterren seer digt by den anderen; en wanneer in den jare 1656 ik de middelste met een verrekyker beschoude, deden sigh in plaats van dese eene twaalf andere Sterren op (dat wel niet nieuw is) ontrent in die gesteltheit, als de Tab. XXII. Fig. 1. nanwyst.

‘Uit dese scheenen de drie, welke malkander by na raken, en nogh vier andere, als door een mist blinkende gesien te werden; soo dat de ruimte rondom haar, op dese wyse als hier vertoont werd, veel helderder en ligter scheen te syn, als den geheelen overigen Hemel; dewelke, om het mooye weeder sigh gansch swartagtigh vertoonende, als door een sekere openingh van een gescheiden gesien wierd. Door welke men in een ander gewest dat meer verligt was, een open gesigt hadde. Dit selve hebbe ik tot desen dagh toe sonder eenige veranderingh dikwils op deselve plaats gesien: soo dat het gelooffelyk is, dat dit wonder, hoedanigh het in sigh selfs wesen magh, aldaar ten allen tyden geweest is; en diergelykyets, hebbe ik noit by de vaste overige Sterren kunnen waarnemen. Want de andere, die men wel eer voor Mistagtige (Nebulosae) hielde, en de Melkwegh selfs, bevind men geen mist of damp om sigh te hebben; als men die met een ver-

rekyker beschouwt; nogh yets anders te syn, als een vergaderingh van veel kleine Sterren.

Ik laat nu aan het oordeel van een onpartydige, of men niet meer grond uit dese ondervindingen heeft, om te geloven dat den Sterren-Hemel uit een vaste stoffe, dan dat sy uit een vloet van geduurigh onder den anderen bewogene deeltjes bestaat: dewyl dese verligte openingh sigh altyd met deselve omschryvinge vertoont: het geen in vloeibare stoffen die bewogen werden, soo ligt niet te verwagten schynt. Ten minsten schynen dese waarnemingen (hoe duister en onseker dese saak ook in sigh magh syn) meerder mee het H. Woord, als anders gevoelende Philosophen over een te komen. En indien ymand al andersints geen agtinge genoegh voor het selve hadde, om het geen daar in gesegt werd voor waar aan te nemen; sal hy het geseide van Elihu, volgens dese waarnemingen ten minsten voor het meest waarschynelyke moeten aannemen.

§. 73.

Om weder voort te gaan.

Gelyk dien grooten sigtbaren Hemel, om de by na ondenkelyke uitgestrektheit van desselfs afstand, onmeetelyk is; alsoo moet men de afgelegentheit der Sterren ook voor soodanigh houden, en hare grootheit voor yets, dat van geen menschen te bepalen is.

De reden is, om dat volgens het voren §. 4. N^o. XV. enz. getoorde, den diameter des Aardkloots staat tot die van een Hemel-ligt, gelyk de horizontale Parallaxis, tot desselfs schynbaren halven diameter. Nu het is by ondervindinge klaar, dat den Aardkloot, en selfs by die Copernicus volgen, de breedte van den geheelen omloop, die de aarde rondom de Sonne doet, niet meer als een punt kan geagt werden, by de veerheit der Sterren; en veel te klein syn, om eenige gesigts-veranderingh of Parallaxis te veroorsaken. En verder bevind men, dewyl de beste verrekykers de Sterren als stippen, en soo verre sonder breedte doen sien, dat men geen mate van der selver schynbaren diameter daar door kan bekent krygen. Soo dat om de onmogelykheit van dese Parallaxis en insonderheit van desen schynbaren diameter waar te nemen, ook de bepalinge van der selver grootheit, volstrekt onmogelyk blyft.

Of men nu met de hedensdaagse Astronomi, elk van de Sterren, immers die van de eerste grootheit, als den grooten Hond en diergelyke, voor soo veel Sonnen in glans en grootheit houden moet, heeft niemand nogh bewesen. Dit is waar, dat sy onmeetelyk verre van ons syn, en dat wy van deselve in soo onverbeeldelyk een afstand, een levendigh ligt tot ons sien afstralen; als ook dat men de Sonne soo verre soude kunnen onderstellen van ons af te syn, dat sy aan ons niet grooter als dese Sterren toe soude schynen.

Indien men dan, sonder enkel op een waar bewys te staan, uit de kragt van haar ligt, en hare verren afstand, sigh deselve Sterren als soo veel Sonnen voorstelt; en daar in de meeste, soo niet alle, de grootste Sterre-kundige navolgt; sal men een begrip van den Hemel moeten maken, het welk een verbasende grootheit insluit.

Op dese wyse schynt die gissinge niet sonder grond te syn van den Heer Huigens; welke na de rekeninge in syn E^d. Cosmotheoros pag. 136, 137, den afstand der Sterren van den Aardkloot, stelt 27664 malen grooter te syn, als die van de Sonne. Soo dat, indien volgens het voorgeseide §. 21. een kogel uit een kanon geschooten 25 jaren souden van noden hebben, om met deselve snelheit voortgaande tot aan de Sonne te komen; deselve om tot de naaste vaste Sterren te komen, 25 maal 27664, dat is 691600, of by na sevenmaal hondert duisent jaren daar toe soude moeten besteden. En een schip, dat 50 mylen in een etmaal afloopt 30430400 jaren, siet §. 22. En indien wy op desen grond nu verder gaan, en met die Heeren stellen, dat elke Sterre een gelyke ruimte als de Sonne romdom sigh heeft; laat ik aan die dit voor syne verbeeldinge brengt, oordeelen, of sy bekwaam is, sonder veel moeite om dese verwonderlyke uitgestrektheit van de wereld aan hem na behoren voor te stellen; en of hy sigh selfs niet schynt te sullen verliesen, in het overdenken van soo onbegrypelyk een grootheit van dit soo heerlyk, en niet minder als een Goddelyken Maker vertoonende, gebouw.

Ik hebbe my van dese gedagten van den Heer Huigens daarom boven die van andere, alhier liever willen bedienen; om dat deselve niet anders onderstelt, als dat eene groote Sterre met de Sonne, en dat het ligt en glans van de Sonne, als desselfs diameter na de daar getoonde wyse verkleint is, met dat van den grooten Hond, gelyk is.

Dogh indien dese ongelukkige, ook hier weder (gelyk veeltyds) uitvlugten soeken, en seggen; dat dit alles alleen op het gevoelen van Stere-kundige, en geensints op overtuigende bewysen steunt; sullen sy egter niet kunnen ontkennen, dat indien men niet bewysen kan, dat juist de Sterren, die grootheit der Sonne, of de voorgeroerde veerheit hebben, men immers toestaan moet, dat beide en hare grootheit en haren afstand van de aarde onmetelyk syn, en ongetwyffelt dusdanigh sullen blyven; soo dat 'er ook geen bewys kan gegeven werden, dat niet alles veel grooter is, als straks gestelt is.

Hoedanigh dit dan in der waarheit ook syn magh, het straks geseide is buiten twyffel, dat de Sterren seer groot syn, en haar grootheit en afstand door geen menschen te bepalen is: hoe wel de manier van die te onder soeken reets tot dien trap geklommen is, dat men geen hooger namaals misschien te hopen heeft, volgens het seggen selfs van groote Wis-konstenaars. Siet Gregory, Schol. Prop. LV. Lib. III.

§. 74.

Meermalen hebbe ik dese onmogelykheit van der Sterren grootheit en afstand te bepalen met ontsagh overdagt, als op een aanbiddelyke maniere de wysheit des grooten makers toonende; die weetende, indien deselve metelyk waren, dat, hoe verre dese grootheit sigh al mogte uitstrekken, sy egter door de gewoonte, van deselve sigh voor te stellen, hare verwonderlykheit by de menschen verliesen soude; nodigh schynt geagt te hebben,

deselve onmeetelyk en boven het bereik van alle menschelyke pogingen te doen syn. Op dat ook syne veragters, in weerwil van alle hare tegensporrelingen ten allen tyden gedwongen souden syn een magt, die voor haar niet te bepalen was, te erkennen: en door dien hare weetenschap die niet bereiken kan, daar over in een geduurige verwonderingh te moeten leven; die soo niet alleen, immers voornamelyk plaatse heeft, als de saken onse kennisse te boven gaan.

§. 75.

Ten minsten is hier door weder blykelyk het Goddelyk Gesagh van het Heiligh Woord, het welke als in de eerste eeuwen der wereld, der Sterren grootheit volstrektelyk ondoorsoekelyk gestelt, en dien volgens als doe al getoont heeft, waar de betragtingen der menschen in volgende eeuwen hare bepalinge souden vinden: niet tegenstaande deselve op alle wysen al haar kragten daar tegen inspannen souden. De plaatse waar op wy alhier het ooge hebben, syn de woorden van Job. Cap. IX., vers 9 en 10. alwaar hy eerst van de vaste Sterren vers 9. gesegt hebbende, Die de Wagen maakt, den Orion, en het seven Gesternte, ende de binnen kameren van het Zuiden; daar op in het 10. vers laat volgen: Die groote dingen doet, die men niet doorsoeken en kan, en wonderen die men niet tellen en kan.

§. 76.

Uit het welke niet alleen het voren geseide, van de ondoorsoekelykheit van der Sterren grootheit kan afgenomen werden, maar om de alwetenheit van dien Geest, door welkers ingeven dit Woord geschreven is, te klaarder tegen alle ongelovige te toonen, vind men hier ook genoeghsaam woordelyk gesegt, dat deselve Sterren ontelbaar syn: het welk niet als in onse tyden aan ymand, die het anders soude willen tegenspreken, onbetwistelyk bewaarheit is. Ook heeft boven desen text dit selve Woord der Sterren ontelbare meenigte op veele plaatsen aangetoont; soo seide Godt tot Abraham Genes. XV. 5. Siet nu op na den Hemel, en telt de Sterren, indien ghyse tellen kunt, en Hy seide tot hem, Soo sal u saad syn. En om de onnoemelyke meenigte van de kinderen Israëls uit te drukken, bedient sigh den Almagtigen meermalen van de Sterren des Hemels, Exod. XXXII. 13, Deuteron. I. 10; X. 22; XXVIII. 62; Nehem. IX. 23, en meer andere: behalven dat die duisende Israëls meenighmalen ook by het sand der zee vergeleken werden Jesaiae. X. 22. Hosea. I. 10. enz. Waar uit dan met een blykt, dat in dit Woord het getal der Sterren ook als het sand der zee, niet alleen groot, maar ontelbaar gestelt werd.

§. 77.

Nu is het bekent by alle Astronomi, dat soo een groot getal van Sterren, om deselve ontelbaar te noemen, of daar het getal der kinderen Abrahams by te vergelyken was, aan den Hemel niet gesien syn, soo langh men sigh van geen verrekykers heeft kunnen bedienen.

Hipparchus heeft in syn Sterre-register het getal van 1026 Sterren aan de nakomelingen nagelaten. 't Geen in onse eeuwe tot 1888 vermeerdert is, van den grooten Sterre-kundige Hevelius: daar onder tellende 950 die by de

Oude bekent syn geweest, 603, welke hy de syne noemt; en 335, door de Heer Halley ontrent de zuider gedeelten des Hemels waargenomen. Waar van Gregory, Lib. II. §. XXIX breder na kan gesien werden.

Maar na dat de veriekykers getoont hebben, dat dien grooten breden witten streek, rondom den geheelen Hemel sigh uitstrekkende, den Melkwegh om syne witheit genoemt, uit een vergaderingh van ontelbare kleine Sterren bestaat, het welke de Heer Halley ook van de zuider Magellanische wolkjes getuigt, (Gregory, Lib. II. §. 22.) na dat, gelyk uit de voor aangchaalde plaats van de Heer Huigens blykt, voor eene Sterre die men met het ooge siet, verscheiden andere sigh door een verregesigt-pyp op doen; soo dat (volgens het getuigenisse van Cherubin d'Orleans, pag. 270 en 313) door deselve in het eenige Gesternte van Orion (de Reus in het gemeen genoemt) meerder, en volgens de observatien van Rheita, by Zahn. Fund. III., pag. 209. aangehaalt, tweemaal soo veel Sterren sigh vertoonen, als door het oogh aan den geheelen Hemel gesien werden: hebben de waarnemers der Sterren, alle hoop verlooren, van oit deselve onder eenigh getal te kunnen begrypen. Te meer, om dat door beter verrekykers geduurigh meerder Sterren gesien werden: soo dat eenige, hier door verrukt synde, der selver getal (hoe wel sonder grond) oneindigh gestelt hebben. Gelyk van Jordanus Brunus, in de Cosmotheoros van Huigens, pag. 138 getuigt werd. Dogh om niet meer als waar is te seggen; dat is seker, dat de hedensdaagse door dese verrekykers gedane ondervindingen deselve betoonen genoeghsaam ontelbaar te syn. Siet Whiston, Prael. Astron. pag. 23.

§. 78.

Laat nu een ongelovige ons seggen, indien sy door geen hooger Geest als een menschelyke geschreven hebben, hoedanigh Moses en Job in de voorgeroerde plaatsen, de Sterren in die tyd ontelbaar hebben kunnen stellen; daar eerst soo veel eeuwen daar na dese overgroote meenigte, na het uitvinden van de verrekykers, aan de menschen by ondervindinge stond bekent te werden; en dese spreek-wyse, als doe selfs by de grootste Astronomi, niet anders als voor een Rethorische vergrotinge konde aangesien werden; die wel aan een groote meenigte de naam van ontelbare somtyds geven.

Indien men nu verder dese grootheit en veelheit der Sterren by den anderen neemt; kan dan ymand sonder de uiterste verwonderingh, en selfs sonder verbaastheit dat heerlyke uitspansel van den Sterren-Hemel aan sigh voorstellen? het welk met soo groote en blinkende lichamen in soo onuitsprekelyk een meenigte verciert is. En laat een Godtloochenaar sigh verbeelden desen Sterren-Hemel, en dese soo ontelbare meenigte van soo groote vyerklooten van na by te sien; soo sal hy al verre moeten vervallen syn, indien syne gewisse aan hem niet seggen sal, dat het een magtigen en wysen Schepper moet syn, die deselve gemaakt, geplaast, en soo veel eeuwen in dien staat bestiert en onderhouden heeft.

§. 79.

Indien men nu de gedagten van de grootste Mathematici over de

verscheidenheit der Sterren onder malkander, naspeurt; vind men de beste edelmoedigh genoegh, om te seggen, dat het haar volstrektelyk onbekent is, of alle Sterren even groot syn; soodanigh, dat alleen om de meerder afgelegentheit eenige aan ons ooge kleinder voorkomen: dan of ook de eene Sterre in grootheit van den anderen verschilt.

En ingevalle men met het woord Heerlykheit, behalven den uiterlykenschyn, waar in de Hemel-ligten sigh verscheiden vertoonen, ook hare ware grootheit verstaan moet; scheint den Apostel Paulus, dit twyffelagtige te bepalen 1 Corinth. XV. 41, in dese woorden; De [eene] Sterre verschilt in Heerlykheit van de [andere] Sterre.

Ik hebbe dese aanmerkinge, die ik anders wel konde voor by gaan, hier by gevoegt, op dat ymand, die dit Woord voor Goddelyk houd, yets meerder mogte weeten, als de ondersoekingh der Nature hem kan leeren; en versekert syn, dat schoon de af standen al eenighsints verscheiden mogten syn, egter verschil in de Sterren is. En ingevalle ymand nogh soo ongelukkigh is, dat het Goddelyk Gesagh van dit Woord tot nogh toe by hem onseker blyft, sal hy egter uit het vorige en verscheiden plaatsen niet kunnen na laten overtuigt te syn: dat het selve met een meer als menschelyke kennisse, van natuurlyke saken, en ook van de Sterren spreekt. Indien hy nu in desen een weinigh boven een volkomen twyffelingh tragt te komen, dewyl dogh geen middelen, om dit tot sekerheit te ondersoeken ergens anders te vinden syn, laat ik aan hem selfs, of hy ymand, die in desen soo veel geloof verdient, en soo veel tekens van een boven-menschelyke Natuur-kunde gegeven heeft, aan hem selven en ons soude kunnen aantoonen.

En indien ik yet wes, waar door het seggen van den H. Paulus schynt uit de Nature eenighsins bewaarheit te werden, magh bybrengen: men overlegge by sigh selfs, of het niet gelooffelyker is, dat de eene Sterre grooter is als de andere, als dat sy alle deselve grootheit en verscheiden veerheden hebben. Om dat men uit de waarnemingen van de grootste Sterre-kundige bevind, dat het seker genoegh is, dat eenige Sterren hare grootheit blykelyk verandert hebben, en kleinder geworden syn (siet daar van een verhaal by Gregory, Lib. II §. 30) want dit gelove ik niet, dat ymand ligtelyk aan haar verplaatsingh op een verder afgelegen plaatse alleen en geheel sal toeschryven. Indien dit egter mogte geschieden, gelieve hy dese aanmerkinge voor by te gaan; schoon anders de verschillende grootheit der Planeeten, daar toe ook eenighsints schynt te leiden.

§. 80.

Eer ik verder ga, kan ik niet afwesen, by gelegentheit van het straks aangeroerde alhier yets te seggen, van het geen men sedert ontrent een eeuwe in den Hemel ontrent de Sterren waargenomen heeft, het welke alle de Sterre-kundige heeft doen verbaast staan. De Heer Whiston, Praelect. Astron. pag. 47 noemt het Ingens plane & suspiciendum portentum & aevis futuris sine explicatione transmittendum, dat is, een seer groot en verbaastmakend wonder-

stuk, dat men aan de volgende eeuwen sonder eenige verklaringe daar van te kunnen geven sal moeten overlaten.

Het geen hier door gemeent werd, syn die nogh toe onverstaanbare veranderingen; welke sigh ook ontrent de vaste Sterren opdoen; waar door men bevind, dat nieuwe te voorschyn komen, andere, die men gesien heeft, verdwynen; en eenige nu met meerder, dan met minder glansch sigh vertoonen. Soo is (na eene die men segt by Hipparchus waargenomen te syn) in den jare 1572 eene nieuwe verscheenen in de stoel van Cassiopea, A^o. 1600, in de borst der Swaan; 1604, in den regter hiel van de Slangedrager; en meer andere by Gregory, Lib. II. §. XXX., gelyk ook by Mercater en Whiston, die een verhaal en optellinge daar van geven, na te sien is. Soo syn eenige, die te voren gesien wierden, onsigtbaar geworden; en Hevelius segt in syn Voorlooper, dat men te vergeefs in den Hemel sogte na vyf Sterren, welkers plaatsen noghtans Tycho Brahe ruim een eeuw te voren afgemeeten hadde: waar van by den selven Gregory, in de Acta Lips. 1961, pag 80. meerder te vinden is. Gelyk ook, hoe een Sterre staande in den hals van den Walvisch dikwils geheel schynt verdweenen te syn, en ter selver plaatse op verscheiden tyden sigh weder vertoont te hebben, Acta. Lips. 1703, pag. 213. En hoe in andere hare grootheit merkelyk verandert is, soo veel haar ligt en ons gesigt aangaat. Ook kan men 't geen wegens Kirchius in de Acta van Leipsigh, A^o. 1687.pag. 647 aangetekent is, daar over na lesen; dewyl wy alhier alle die bysonderheden niet kunnen ophalen.

Het is waar, dat de wysheit des grooten Scheppers, die andersints soo klaar in de ooghmerken en gebruiken der Schepselen uitblinkt, alhier aan een Atheist, die voorgenomen heeft by syn ongelukkige gedagten te blyven, met soo veel kragt niet kan betoogt werden: dewyl ons verstand niet magtigh is om tot de kennisse van alle de einden, waar toe dese wonderen in den Hemel geschieden, door te dringen. Maar egter maakt het dit waarschynelyk genoegh, dat geen geval, dat los is en geen bepalinge heeft, alhier plaatse kan hebben: nadien het niet annemelyk schynt, dat soo gedugte gevaartens soo veel veranderingen souden hebben kunnen lyden in haar selfs; en dat sy egter soo veel jaren sonder een magtige bestieringe, in die vaste order van hare afstanden souden gebleven syn, sonder, als alles gevallig was, tot verder verwarringen te vervallen.

§. 81.

Ik kan niet na laten hier by te voegen; dat boven andere verklaringen, welke veel geleerde Heeren over de woorden gegeven hebben, die men vind Job. XXXVIII. 31. deselve my ook schynen yets te seggen, het geen tot de boven verhaalde veranderingen en verduisteringen van vaste Sterren opsigtelyk is. Alwaar den Almagtigen van den Hemel en hare Ordonnantie sprekende, gelyk uit vers 33 blykt, aan Job vraagt, Kunt ghy de lieflykheden van het seven gesternte binden?

Indien wy nueerstmet het woord Kimah, alhier seven gesternte vertaalt, of,

dese of andere Sterren verstaan, nadien het uit de Woorden-boeken blykt (siet by voorbeeld dat van Robbertson en Coccejus) dat de Uitleggers dit op verscheiden wysen oversetten; en men die Sterren, welke eigentlyk daar door gemeent werden, beswaarlyk vast bepalen kan. 't Geen ook de reden schynt te syn, waarom in het volgende vers, het Hebreeuwsche woord Mazzarooth in de Nederduitsche oversettinge gehouden is.

En ten anderen, ingevalle men met verscheiden Uitleggers by Polus en met Piscator selfs, het woord binden alhier in de betekenisse neemt van Cohibere, impedire, dat is, beletten of te rugge en tegen houden; sal de sin deser plaatse wesen: Kunt ghy de lieflykheden van het seven gesternte (of soodanigh een ander als dit woord Kimah betekent) beletten en tegen houden? Waar uit dan niet duisterlyk schynt af te nemen te syn, dat den grooten Vrager hier vast stelt, dat de lieflykheden eeniger gesternten (waar onder ook haar ligt en glansch met regt te tellen is) kunnen belet werden: dogh dat dit boven Jobs en aller menschen vermogen is, en alleen van de Jehovah geschiet. Gelyk soodanige ook de andere saken syn, die aan Job, die aan hem syne kleinheit in opsigt van Godt te toonen, in dese Capittelen voor gestelt werden.

En verder, nadien men reden heeft om te geloven, dat dit verwonderlyke verschynsel in den Hemel by de Oude niet bekent is geweest; als misschien by de Poëten, die met waarheit of leugen versiert hebben, dat onder deselve Sterren van het seven-gesternte eene onsigtbaar is geworden. Siet Tycho in de straks volgende plaatse, daar hy dit om die reden verwerpt. Waarom Kirchius hier van sprekende, in het straks aangehaalde schrift dit noemt, Rem Veteri Astronomiae incognitam, of Een saak aan de Oude Sterre-kunde onbekent. Het welk ook uit de Progymn. van Tycho Brahe, pag. 237 opentlyk blyken kan; alwaar dien grooten Hemel-meter nogh volmondigh vast stelt, dat men noit veranderingh in de Sterren in de voorige eeuwen vernomen heeft; soo dat tot synen tyd toe dit aan alle menschen onbekent gebleven is.

Sal dan ymand, die dese verklaringe, welke op het gesagh van soo veel vermaarde Taal-kundige steunt, eenighsints kan toestemmen in dese woorden gegrond te syn, hoe ongelovigh hy ook syn magh, niet gedwongen wesen toe te staan? dat geen mensche in die tyden deselve kan gesproken hebben; als yets synde, daar van sy alle nogh onweetende waren. En indien het in die tyden nogh noit geschiet was, legt hier een ingewikkelde voorsegginge in, van yets dat na duisenden van jaren eerst geschieden soude. Waar uit dan niet alleen volgt, dat dese woorden van ymand, die meerder is als een mensche, moeten gesprooken syn; maar selfs, dat sy geen anderen, als den Godt des Hemels selve, die alleen weet wat in volgende eeuwen ontrent deselve gebeuren sal, tot haren Autheur konnen hebben.

§. 82.

Laat ons nu verder tot de Planeeten of Dwaal-sterren overgaan. Daarom soodanigh genoemt, om dat sy voor ons die de Aarde A, Tab. XXI. Fig. 1. en. 2. bewoonen, dan snel dan langsaam, dan voorwaarts dan agter-

waarts schynen te gaan, en somtyds eenigen tyd stil te blyven. Het welke aan die hare loopen niet ondersogt hebben, gelyk een dwalen voorkomt; hoewel die sigh des verstaan weeten, dat sy ten opsigt van de Sonne altyd in haren wegh alleen voorwaarts uit kunnen gaan, en egter deselve verschynselen veroorsaken; 't geen hoe sulks geschieden kan, in de Sterre-kunde geleert werd.

Alle gelyk boven gesegt is §. 67. werden om de Sonne S bewogen, dog twee, welke men daarom de laagste noemt, namelyk D Mercurius, en C Venus, hebben hare omloopen soodanigh, dat sy altyd volgens het gesigte uit den Aardkloot, aan deselve syde met de Sonne sigh bevinden: daar de drie andere als E Mars, F Jupiter, H Saturnus, somtyds aan deselve syde der Sonne, en op andere tyden aan de tegen over syde uit den Aardkloot A gesien werden; gelyk men uit dese twee figuren af nemenkan, als men op hare omloopen let.

Men moet om hier een regt begrip van te maken, sigh weder tragten van die vooroordeelen te ontdoen; welke wy van onse jonkheit af door ons gesigt ingesogen hebben; om dat het selve ons dese groote lichamen by na als knikkers of seer klein doet aansien; en vry na by ons synde. Het geene door de figuren, die de Astronomi van het samen-stel der Planeeten gewoon syn te maken, nogh meer bevestigt werd; welke wel op het beste genomen, de proportie van haar afstanden, dogh in seer klein bestek vertoonen; en noit of selden hare lichamen in vergelykinge van hare ware grootheden doen sien, het geen onse verbeeldinge daar inne seer veel bederft.

§. 83.

Den grooten Sterre-kundige de Heer C. Huigens heeft in syne schriften, en nogh op het laatste van syn Hoogh E^d. leven daarom tot een groote hulp om onse verbeeldinge te verbeteren, der selver grootheit in een bysondere figure na de proportie van de Sonne afgetekent: welke wy derhalven in de Tab. XXII. Fig. 2. uit het Autom. Planet, alhier overgebragt hebben.

Waarin, als G D K de Sonne betekent in dese grootheit, men den Aardkloot na syne mate in A en de daar by synde Mane in B siet, en soo voort de andere Planeeten.

Volgens syne waarnemingen bevind men, dat den diameter of dikte der Sonne-kloot G D K

110 malen langer is als die des Aardkloots	A
308 malen langer is als die van Mercurius	D
84 malen langer is als die van Venus	C
166 malen langer is als die van Mars	E
5½ malen langer is als die van Jupiter	F
34/11 malen langer is als die van den ringh	G I van Saturnus

En die van desen ringh 2¼ malen grooter als de Diameter van den kloot van Saturnus H.

Waar uit volgt, dat indien men dese Planeeten by den Aardkloot, die ons best bekent is, vergelykt.

I. Dat den Aardkloot niet wel 3. maal soo dik, en daarom niet wel 27 malen soo groot is als den Planeet Mercurius D.

II. C Venus ruim of ontrent 1¹ malen soo dik, en daarom ruim soo groot lichamelyk als den Aardkloot selfs.

III. E Mars is weder kleinder als den Aardkloot. Soo dat de diameter van dese ruim 1½ diameters van Mars en gevolgelyk ontrent 3⅜ malen den kloot van Mars begrypt.

IV. F Jupiter volgt dan; welkers diameter 20 malen, en wiens lichamelyke grootheit 8000 malen soo groot is, als den Aardkloot.

Vier omloopers om sigh hebbende, welke niet schynen minder als onsen geheelen Aardkloot te syn. Siet Huigens Cosmotheoros pag. 101.

V. Na desen komt eindelyk Saturnus in H, welke, 't geen niemand oit soude hebben kunnen denken of vermoeden, eenen ringh G I rondom sigh heeft, die seer dun na proportie van syn grootheit en vlak is: latende een ruimte tusschen hem en het lichaam des Planeets H, waar aan hy nergens eenige vasthegtinge hebbende deselve, als een verwelfsel, omringt. Waarom dit samenstel van Saturnus met desen ringh, van verscheiden oorden by die den Aardkloot bewoonen beschouwt synde, een seer veranderlyke gedaante meermalen gewoon is te vertoonen.

De breedte van desen ringh G I, is volgens de voorgaande tafel ontrent 30 malen soo groot, als den diameter des Aardkloots. En daarom, indien een kloot daar op gemaakt was, soude die 27000 Aardkloten bevatten.

Den diameter van den kloot van Saturnus H, is ontrent 13 malen soo groot als die des Aardkloots; en by gevolge begrypt het lichaam des Planeets 2197 malen den geheelen Aardkloot.

Boven dit syn vyf Manen, die om desen omringden saturnus loopende gesien werden.

§. 84.

De tyden nu op welke dese Planeeten hare omloopen om de Sonne volbrengen, heeft men waargenomen te syn: in Mercurius 3 maanden; in Venus ontrent ½ maant; in Mars by na 2; in Jupiter 12; en in Saturnus ontrent 30 jaren: alle na genoegh.

De omloopers sullen wy hier voor by gaan: die den tyd van haar omloopen om Jupiter en Saturnus weeten wil, kan die by de Sterre-kundige na sien.

De afstanden van dese Planeeten van de Son, bevind men de volgende te syn.

Als men den afstand des Aardkloots van de Sonne stelt 10 te wesen; is die van Mercurius van de Sonne schaars 4; van Venus 7; van Mars 15; van Jupiter 51, van Saturnus 95 van dese deelen. Siet Gregory, Astron. Lib. I. §. 1. Soo dat de distantie van desen Aardkloot tot de Sonne synde volgens Cassini

en Flamstedius (om gemakkelyker te rekenen) van 10000 Aardkloots diameters, sal Mercurius 4000, Venus 7000, Mars 15000, Jupiters 51000, en Saturnus 95000 geheele Aardkloots diameters van de Sonne afstaan, en nogh soo veel verder, als men den afstand der aarde van de Sonne met Hugenius op 12000, of met la Hire op 17000 der selver neemt volgens §.7. Wy hebben hier, om sekerder te gaan en niet te veel te stellen, de minste getallen gebruikt.

§. 85.

Laat nu een tot nogh toe blind Philosooph by sigh selfs gaan, en syne verdorvene verbeeldinge, die hem dese groote lichamen en ruimte seer klein, en daarom by na veragtelyk, en veeltyds niet anders, als in dese voorige figuren en afbeeldingen Tab. XXI. Fig. 1. en 2. Tab. XXII. Fig. 2. gewoon is voor te stellen, tot het ware der saken gewennen. En (om een voorbeeld te geven) Venus de Avond- of Morgen-Sterre in den Hemel beschouwende denken, dat hoe klein deselve aan syn oogh ook schynen magh, hy een kloot siet, die aan den Aardkloot genoegsaam in grootheit niet en behoeft te wyken: en die (dat verschrikkelyk is) het sy men den Aardkloot stelt te staan of te loopen, met een snelheit in syne wegh om de Sonne voortgedreven werd; welke meer als 146 malen grooter is, als die van een kogel, wanneer hy uit een kanon geschooten werd.

Insgelyks (om van de bovenste Planeeten ook yets te seggen, hy sie meer opwaarts in den Hemel, en beschouwe den Planeet Jupiter, die een kloot is (gelyk men uit het voorige kan sien) welke in syn grootheit wel 8000 Aardklooten begrypt; en denke verder, eerst, hoe verre dese wel van hem af moet syn, als een soo gedugt gevaarte hem soo klein als een grooten knikker of kleinen stuiter voorkomt. En daar na, welk het geweld moet wesen, waar meede soo verschrikkelyk eenen kloot door den Hemel voortgedreven werd; als deselve (gelyk men bevind) hoe groot sy ook is meer als 54 malen snelder als een geschooten kanon-kogel voortvliegt.

§. 86.

Dit sal misschien aan onervarene wat inbeeldigh en ongelooffelyk schynen; die egter de Astronomie verstaat, weet dat in de grootheit en afstanden der Planeeten met den afstand en grootheit der Sonne te vergelyken, men niets by gissinge behoeft te stellen, maar dat men by sekere gevolgen uit de waarnemingen sulks kan afleiden; gelyk by de Heer Hugenius in syn Syst. Saturn. pag. 77 en 81. by na woordelyk te lesen is, en een Wis-kundige weet. Soo dat in dit alles, om niet de proportie, maar de ware maar te weeten, het alleen op de grootheit en afstand der aarde ten opsigt van de Sonne aankomt; die tegenwoordigh aan de Sterre- kundige na by genoegh soo verre bekent is, dat men versekert kan syn, dat men de Planeeten selfs, nogh hare afstanden niet te groot stelt.

Indien men dan weet, dat in desen geen misslagh van gewigte begaan werd, sal uit de tyd van hare omloopen haar voorgeseide snelheit ligtelyk kunnen uitgerekent werden.

By voorbeeld:

Een kanon-kogel loopt volgens de ondervindingen van Mersennus (by Hugenius aangehaalt Cosmotheoros, pag. 125) 100 Fransche roeden van 6 voeten (Hexapedae) in den tyd van een seconde.

En volgens de nauwkeurigste afmeetingen der Franschen, is de diameter des Aardkloots langh 6538594 van dese selve roeden.

Soo soude dan een knon-kogel met dese veert eenen Aardkloots diameter afloopen, ontrent in 65386 seconden, dat is in ruim 18 uuren, of in ¾ van een etmaal.

Waar uit dan volgt, dat hy in een jaar van 365 dagen 486 Aardkloots diameters en 40 der selver in een maand van dertigh dagen soude kunnen afloopen.

Nu is boven te sien §. 84. dat Tab. XXI. Fig. 1. en 2. de lengte tusschen de Sonne en Aardkloot, of de linie A S gestelt synde op 10000 Aardkloots diameters (het welk minder is als Huigenius en la Hire deselve vinden) den afstand van Venus van de Sonne of de linie S C bedragen sal 7000 der selver diameters; ende indien men nu den omloop C T R voor een cirkil neemt, waar van C S den halven diameter is, sal den geheelen diameter C R syn 14000 Aardkloots diameters: en stellende de reden van den geheelen diameter tot den omtrek van een cirkel, volgens het geen bekent is, als 113 tot 355; soo sal de omtrek C T R van desen diameter C R syn van 43982 Aardkloots diameters; welke Venus in 7½ maand omloopt.

Maar te vooren is gevonden, dat een kogel in een maand 40, dat is in 7½ maand, of in deselve tyd als Vernus omloopt, 300 Aardkloots diameters af loopt. Soo blykt dan dat de snelheit van Vernus, tot die van een kanon kogel, is als 43982 tot 300, of dat Venus meer als 146 malen snelder voortgedreven werd als den geseiden kogel.

Op deselve wyse sal men ook met weinigh moeite kunnen rekenen; dewyl Jupiters afstand van de Sonne, of den halven diameter van syn wegh (als die ook cirkel-rond gestelt werd) is van 51000 Aardkloots diameters; en den tyd van syn omloop 12 jaren; dat sy ontrent 55 malen, immers veel meer als 54 malen, snelder gaat; als een geschoten kanon-kogel, die in een jaar 486 Aardkloots diameters, volgens het vooren getoonde afloopt. Wy stellen hier der Planeeten loopen eendragtigh te wesen; hoe wel men in de Astronomie bevind, dat sy de eene tyd snelder en de andere trager syn. Dogh vermits sy in ontrent den geseiden tyd haar omloopen doen; is dese rekeningh seker genoegh, als men op de geduurige verschillen geen agt neemt; en is dit ymand niet genoegh, hy denke dat deselve somtyds wel met minder, dogh somtyds met meerder snelheit loopen, dat waar is en genoegh tot het geene wy hier beoogen.

§. 87.

Indien men nu stelt met de Heer Cassini (Huigens Cosmotheoros, pag. 101) dat de naaste Maan of omlooper van Jupiter van den selven afstaat 2⅚ diameters van

desen Planeet. En dat syn omloop geschied in een dagh, 18 uuren, 28 minuten en 36 seconden; sal den heelen diameter van desselfs omloop syn 5⅔, en den omtrek (als deselve met een cirkel overeenkomende gestelt werd) 17272/339 diameters van Jupiter.

Nu een diameter van Jupiter is gelyk aan 20 diameters van den Aardkloot; derhalven doet den omloop van dese naaste mane 356 Aardkloots diameters. En volgens de vooren gestelde omloops tyd, loopt desen maan in een dagh in syn wegh om Jupiter 201 Aardkloots diameters: en Jupiter, soo men uit syn voorige afstand en omloops tyd berekenen kan, loopt 73 Aardkloots diameters in syn wegh om de Sonne in de selven tyd van een dagh: Soo dat desen omlooper in synen bysonderen wegh tusschen 2 en 3 malen soo snel loopt als Jupiter selfs, en by gevolge veel meer als 100 malen soo snel als een kanon-kogel, hoe wel hy soo groot is als den Aardkloot selfs. (Siet Huigens Cosmotheoros, pag. 101.)

§. 88.

Indien men nu voort wil eenigh begrip maken van de verschrikkelyke grootheit van de kragt, die dese Planeeten beweegt; is te vooren getoont, dat den diameter van Jupiter 20. malen grooter is als die des Aardkloots, waarom hy selfs 8000. malen deselve in grootheit overtreft.

Nu weeten de Mechanici, dat als men de grootheit van twee lichamen, elk met syn snelheit multipliceert (gelyk §. 25. al eens gesegt is) dat daar uit de proportie bekent is van de kragten die haar beweegen. Stellende dan de Aardkloots grootheit gelyk de eenheit, en de snelheit van een kanonkogel ook gelyk deselve eenheit, soo is de kragt die den Aardkloot beweegen soude moeten, als sy soo snel als een kogel soude voortgedreeven werden, ook gelyk aan de eenheit, om dat die door multipliceeren met sigh selfs nier verandert.

En sal men dan in dese vergelykinge den kloot van Jupiter moeten stellen als 8000, en syn snelheit 54 (gelyk uit het voorige blykt) om dat hy in syn wegh 54 malen snelder loopt als een kogel.

Dit met den anderen gemultipliceert, geeft 432000 voor de kragt die Jupiter beweegt.

Soo dat hier door ontegensprekelyk getoont kan werden:

Dat de kragt, die Jupiter beweegt, en by gevolge het geweld dat deselve Planeet daar door doet, ten minsten 432000 malen soo groot moet syn als een andere, die magtigh soude syn om den Aardtkloot soo snel voort te dryven, als een koogel uit een Kanon gedreven en voort geschoten werd.

Wy stellen hier, dat de digtheit der deelen (Densitas) van den Aardkloot en Jupiter gelyk syn; en hoe wel die by sommige berekent werd grooter in de aarde als Jupiter te wesen, sal egter dit verschil niet maken, dat dit getal niet tot seer veele duisenden malen grooter blyve; dogh

dit soo nauwkeurigh een ondersock is hier de plaatse niet om breder uit te breiden.

§. 89.

Die nu tot nogh toe aan een magtigh Schepper en Regeerder van dit Geheel-Al getwyffelt heeft, ga eens met een stillen aandagt by sigh selfs nedersitten en overdenke: eerst, hoe dese Planeet-klooten soo verbasend in hare grootheden, met soo verschrikkelyk een snelheit om de Sonne gevoert werden; die de by na onverbeeldelyke veert van een kanon-kogel soo verre te boven gaan.

Ten anderen, hoe om dese soo gruwsaam voortvliegende gevaartens der Planeeten nogh andere omloopers, welke in grootheit aan den geheelen Aardkloot niet wyken, met een nogh grooter snelheit omgevoert werden.

Ten derden, dat het eerste, nogh de beweegingh van Jupiter in syn wegh niet geschieden kan; ten sy door een kragt, die soo veel duisenden malen groter is, als dat gedugte gewelt soude moeten wesen, het welk een kloot, soo groot als den geheelen Aardkloot, met deselve, snelheit daar een kogel uit een kanon geschooten synde meede voortvliegt, soude kunnen voortdryven.

En indien dese laatste kragt, waar door den Aardkloot soo snel sonde kunnen bewogen werden, alle verbeeldinge van menschen te boven gaat; wat sal men van soodanigh eene moeten seggen, die den Planeet Jupiter in den Hemel voortdryft? En hy schynt al seer verhart te moeten syn, die een Godt loochent, en nogtans al dit geseide voor waarheit houdende (gelyk hy kennisse van Astronomie hebbende houden moet) syne verbeeldinge soo verre heeft kunnen verbeteren, dat sy hem dese saken voorstelt, gelyk sy in der daad syn, en niet gelyk sy in figuurtjes gesien werden; of gelyk syne jonkheits vooroordeelen, die dit als van een veragtelyke kleinheit en als een kinder-spel aan hem doen begrypen, hem te vooren daar van hebben doen denken.

En schoon men nu al geen andere van die hooge einden, welke den aanbiddelyken Maker in het formeren en bewegen van dese soo groote gevaartens sigh voorgestelt heeft, kon uitvinden; laat desen twyffelaar selfs regter syn, of sy niet met veel grond kunnen dienen, om de vreesselyke magt, die sigh in desen openbaart, buiten eenigen twist en tegenspreken te stellen: en of den grooten Godt des Hemels niet met groot regt, om in desen syne magt ver wonderlyk te doen syn, heeft kunnen seggen, Jesaiae. XL. 26. Heft uwe oogen om hooge en siet wie dese dingen geschapen heeft; die in getale haar Heyr voortbrengt, die se alle by name roept van wegen de grootheit syner kragten, en om dat Hy sterk van vermogen is, daar en word 'er geen een gemist.

§. 90.

Ik weet wel dat om het bewys van eenen alles regeerenden Godt te ontwyken, het welk voor Atheisten soo vreesselyk is, dese ellendige gewoon syn de bewegingen van dese soo groote Hemel-klooten te begrypen, even als of het soo veel ronde bollen waren, die in een vat met water dryven en in ronde cirkels omloopen, als men het water in het vat in het ronde beweegt.

En werden sy in dese verbeeldingen niet weinigh versterkt door de figuren, die de Astronomi van het samen-stel van de wereld gewoon syn te maken; gelyk Tab. XXI. Fig. 1 en 2. alhier te sien syn. Alwaar men de omloopen deser Planeeten, als van de voorgaande bollen in het water, in een en het selve vlak van het papier siet afgeschildert. Soo dat 'er niet meer bestieringe tot deser beweegingen schynt vereist te werden; als dat men alleen sigh voorstelle, dat eene stoffe, waar in sy swemmen, in het ronde bewogen werd. En te meer, dewyl, als men in een rond vat het water snel met het roeren van een stok doet omloopen, men meermalen eenige kleine gedeelten van het selve siet, die in sigh selfs omdrayende te gelyk om het gemeene middel-punt gevoert werden; waar door het dan haar voorkomt, dat ook de omloopers om Saturnus en Jupiter gelyk alhier by F en H aldus sonder eenige bysondere bestieringe rondom hare Planeeten drajen kunnen.

En op dese wyse syn dese beklagelyke Redeneerders gewoon de wonderen, die in den Hemel geschieden, te beschouwen; sonder anders als op seer verschillende figuren en gelykenissen te letten. En om dese hare gedagten met meer schyn voor waarheden by haar selfs te doen doorgaan; bedienen sy sigh van die ongegronde grond-regel van eenige Philosophen; dat de meest eenvoudige onderstellingen en begrippen, welke men van saken maakt, altyd de meest ware syn. 't Geen by onkundige en die den arbeid van een regt ondersoek tragten te ontwyken, dan ligtelyk toegestemt synde, haar soo veel geruster stelt, en onder onwetende veel navolgers maakt.

Dogh ingevalle nu de saken sigh al op dese wyse toedroegen, was egter uit de beweeginge van dese stoffe die in het rond loopt (indien 'er soodanigh een stoffe is) een bestierende magt des grooten Regeerders klaar genoegh te bewysen; nadien de ondervindinge leert (gelyk straks nogh meerder sal getoont werden) dat alle bewegingen in een regte linie geschieden, en sonder een andere bysondere bestieringe geensints een rond kunnen beschryven.

§. 91.

Maar wanneer wy ons nu van desen versierden Hemel aswenden; die alleen syn grond heeft in de verbeeldinge van soodanige, welke sigh daar van bedienen, om met meer gemak (of soo sy seggen, met meer eenvoudigheit) tot de verschynselen, die meest in het ooge loopen, een onderstellinge te kunnen formeeren: en indien wy verder onse beschouwinge buiten eenige voor-oordeelen rigten tot het geene de ware ondersockers door hare waarnemingen ontrent de beweegingen der Planeeten bevonden hebben; sal het niet duisterlyk voor yder af te nemen syn, dat de voorige uitvlugten sonder eenigen grond syn; en onder andere heerlyke ooghmerken, die den grooten Maker sigh door het scheppen en bewegen van dese Planeeten heeft voorgestelt, ook het einde op een uitnemende wyse schynt uit te blinken, om aan alle, die syne magt, regeeringe en andere volmaakt heden loochenen, met de kragtigste betogingen aan te toonen, dat het nogh geval, nogh blinde natuur-wetten, maar een groote en alles bestierende Godtheit is, die dese geweldige dwaalsterren en hare roerselen regeert.

Want eerst, verre van dat alle dese groote klooten in een en het selfde vlak bewogen werden, gelyk sy Tab. XXL. Fig. 1 en 2. te onregt, hoe wel na de gemeene wyse selfs van de grootste Astronomi, afgetekent staan: soo bevind men dat alle haar vlakten het een het andere, als twee in malkander schuingesette hoepen, doorsnyden. By voorbeeld, laat het vlak van het papier, daar de 3 Figure Tab. XXI. op staat, het vlak syn, waar in den omloop der Sonne om de aarde (of der aarde om dc Son, dit betwisten wy hier niet) sigh bevind. En laat het langh-rondt E A F B ook in dit selve vlak syn. Men verbeelde sigh dan verder, dat dit tweede langh-rond A C E D met syn deel A C B boven, en met A B C onder het vlak van dit eerste rond is; soo dat dese twee vlakken, gelyk de twee boven geseide hoepen, niet anders als een eenige regte linie ASB met malkander gemeen hebben. Indien men dan dit laatste ACBD voor den wegh van eenigh Planeet neemt, sal men sigh kunnen voorstellen, hoe dese van het vlak der Ecliptica, dat is, van dat van de Sons (of Aardkloots) wegh verschilt, en een schuinheit op deselve maakt; soo dat tusschen beide de vlakken een wydte aan de eene syde van. CF, en aan de andere van D E blyft.

§. 92.

Om dan hier door een verder en waar begrip van der Planeeten wegen te maken, moet men sulks doen met vast te stellen, 't geen by alle Astronomi bekent is, dat

Eerst, den wegh van elke Planeet in een bysonder en aan hem eigen vlak loopt. Soo dat hy de eene tyd als in C boven, en de andere tyd, als in D onder het vlak A E B F van de Ecliptica sigh bevind.

Ten anderen: dat selfs de omloopers van Saturnus en Jupiter niet in het selve vlak loopen, waar in den wegh van haar Planeet, of ook de Ecliptica gelegen is; maar dat sy van beide afwyken; en op het nauwkeurigst genomen, in een bysonder vlak haren loop volvoeren. Siet Whiston Praelect. Astron. pag. 201. daar hy der selver verschynselen optelt.

Ten derden: dat elk van dese bysondere vlakken daar de Planeeten in lopen, het vlak van de Sons-wegh noit in deselve, maar alle in verscheiden linien doorsnyden. Soo dat als by voorbeeld Mars dit doet in de linie A B, Jupiter dit sal doen in de linie R T, en dus elk in een andere linie. Sieit Whiston Praelect. Astron. pag. 192.

Ten vierden: dat selfs de schuinheden, die de vlakken der Planeeten wegen met de Ecliptica maken, in geen twee van deselve over een komen, maar in alle verscheiden syn.

Die de gelegentheit en mate van dese verscheiden doorsnydingen en schuinheden der vlakken (Lineae Nodorum & Inclinationes by de Sterre-kundige genoemt) als A B, T R, en C F, E D; weeten wil, kan deselve in het Automaton van de Heer Hugenius, pag. 447. en andere na sien.

Ten vyfden en laatsten: moet men weeten, dat alle dese doorsnydings-linien A B en R T enz. hoe wel sy alle verschillen, noghtans elk van haar

door de Sonne S heenen gaar, soo dat de Sonne, immers na genoegh, ligt in de doorsnydingen van alle de vlakken der Planeeten wegen.

§. 93.

Hoe veel dit nu van klooten, die in een vat met water in het selve vlak dryven, verscheelt, behoeft men hier niet te seggen. En ik late aan den alderhartekkigsten Atheist selfs te oordeelen, of hy denken kan, dat het by geval of onbewuste natuur-wetten, sonder een bestierende magt geschieden kan; dat soo groote klooten, en onder die ook met omloopers om haar, elk in een bysonder vlak om de Sonne gevoert werden; en soo veel duisenden van jaren sonder oit te missen elk altyd in syn eigen vlak gebleven is; en in syn loop deselve schuinte onveranderlyk bewaart heeft: daar de snelheit, waar mede sy dese wegen omloopen, soo groot is, dat sy die van een kanon-kogel verre overtreft. Hy moet al wonderlyk van gedagten syn, die oordeelen kan, dat dese beweegingen van soo verbasende gevaartens, sonder door haar snelheit eenighsints uit te spatten, buiten eenige bestieringe soo veel eeuwen hebben kunnen volduren.

En om van het tegendeel overtuigt te syn, een Atheist verbeelde sigh een machine; waar in hy de beweegingen van soo veel bollen om eenen anderen bol, elk in een bysonderen schuin of de andere leggenden wegh, in het klein siet geschieden; en waar van elk alleen soo snel loopt, als men een steen werpen kan; sonder dat 'er yets sigh aan hem openbare, het welk dese bollen beweegt of voortdryft. Indien hy nu wiste, of men aan hem seide, dat elk van dese bolle in dese beweegingen nu eenige weinige jaren sonder eenige verwarringe al volhart hadde, en sy alle nogh dagelyks daar in voortgingen; laat hy ons seggen, of hy dit kleine werk-stuk niet voor een wonder-stuk van een seer groot konstenaar soude agten: en of hy wel by eenigh redelyk mensch soude derven staande houden, dat dit alles sonder eenigh verstand van den wyse Maker te weege gebragt was. En hoe is het dan mogelyk, dat hy dat dan van een soo ondenkelyk heerlyker werk-stuk kan denken?

Ik kan niet na laten hier nogh eens by doen, dat my de blindheit van dese ongelukkige menschen niet min verwonderlyk als beklagelyk voorkomt; die, indien sy deselve saken in een machine niet grooter als een gemeen uurwerk sagen geschieden, de konst en wysheit des makers tot den Hemel verheffen souden, schoon sy al den selven niet en kenden; en nu sy dit in soo groote onderwerpen sien geschieden, sy geen wysheit seggen in dit alles te kunnen bemerken. En schynt my dese verkeertheit volkomen onbevatlyk te syn, ten sy men deselve van de wrake van een verloochende Godtheit afleide.

§. 94.

En ingevalle nu de hardigheit van sommige al soo groot was, dat sy door het voorgaande nogh niet overtuigt waren; heeft het den Goedertieren Godt gelieft nogh yets, in den loop deser Hemelsche lichamen, vooryders oogen in het openbaar ten toon te stellen: het welk syne tegenwoordige magt die deselve regeert en bestiert, geheel buiten tegenspreken en tot

een volkomen trap van sekerheit, by alle die billyk oordeelen, schynt te moete brengen.

Om dit te doen sien, sal niemand kunnen loochenen, dat de ondervindinge ons leert, dat alle lichamen die bewogen werden, in een regte lyn voortloopen; ten sy een andere oorsaak of kragt deselve daar of doet wyken. En het is bekent dat een steen A in een slinger rondom een punt S, Tab. XXI. Fig. 4. in den cirkel A H D E in het rond bewogen synde, met soo veel snelheit dat hy de kragt van syn swaarheit niet behoeft op te volgen; hy in A synde niet sal voortgaan volgens den selven cirkel na H te loopen, als den slinger los en den steen aan sigh selven gelaten werd: maar volgens de regte lyn AF, die den cirkel in A raakt, synen wegh vervolgen. Het geen niet alleen in den cirkel, maar in alle andere kromme linien geschiet, gelyk de Wis-kunde leert en de ervarentheit bevestigt.

Laat nu de beste Philosooph ons seggen, hoe het syn kan dat soo groote lichamen als dele dwaal-sterren syn, met een soo veel grooter snelheit, als een uitgeschooten kanon-kogel, om de Sonne loopende, en eene soo groote kragt daar door hebbende als boven §. 88. getoont is, om haren wegh regt uit te vervolgen, niet mede aan dese wet gehoorsamen; en in een regte linie voortloopen: maar sonder ophouden eene kromme linie beschryven, die telkens tot haar beginsel wederkeert. En waar in dese bewogen gevaanens alle oogenblikken van hare regte linien gedwongen werden af te wyken, indien sy door haar loop deselve wegen, gelyk sy doen, beschryven sullen.

Want dat den Planeet A, Tab. XXI. Fig. 5. om de Sonne S langs den krommen trek A E D Z bewogen werdende, als hy in A was, volgens de raak-lyn A P na F; en in G synde, volgens de raak-lyn G Q na I soude gaan, werd by niemand meer betwist. Men segge ons dan nu de reden, waarom desen gronten en soo snel voortvliegenden kloot, sekerlyk van A na F en van G na I sullende voortvliegen, na de Sonne geduurig toegetrokken of toegestoten, immers digter aan deselve gebragt werd. Soo dat A F en G I de lengten synde, die hy op elke plaats in het volgende oogenblik in de raak-lynen A P en G Q soude afloopen, deselve gedwongen werd die te verlaten, en in de tyd van dat selve oogenblik t'elkens soo verre de Sonne te naderen; als de linien F G en I H in lengte bedragen. Sonder het welke het niet mogelyk was, dat dese Planeet in synen kromlopenden wegh A E D Z om de Sonne soude kunnen verblyven.

Men denke niet dat men dit met eenige Philosophen soude kunnen beantwoorden, die tot nogh toe gestelt hebben, dat de Son een draikolk van een dunne stoffe rondom sigh heeft; welke in het ronde loopende, dese lichamen der Planeeten met haren stroom voortsleept. Vermits de swarigheit deselve blyft, en men verpligt is te toonen, waarom dese stoffe selfs een kromlopende linie beschryft, en niet, gelyk alle andere saken, volgens desselfs raak-lynen regt uit voortgaat; soo dat men hier ook sigh soude moeten keeren tot en magt,

die den loop van dese stoffe regeert. Dogh heeft den beroemden Wis-konstenaar Newton (Princ. Philos. Lib. II. Prop. LIII. Schol.) en andere getragt aan te toonen, dat men vergeefs de eigenschappen der omloopen deser Planeeten, in de stoffe van dese drai-kolken soekt; waar toe wy die hier aangelegen is, versenden.

§. 95.

Maar om over dit verschil alle reden-twist af tesnyden; kan uit de eigenschap der kromme linien, volgens welke elk van dese Planeeten bewogen werd, genoeghsaam betoont werden, dat 'er een noit ophoudende bestierende kragt moet wesen, die deselve in hare loopen regeert; en sy door geen in het ronde loopende stoffe alleen kunnen voortgevoert werden.

Want de geduurige ondervindige van alle Astronomi, die na den grooten Keplerus gevolgt syn, en de soo meenighmalen herhaalde waarnemingen hebben genoeghsaam buiten eenige de minste twyffel gestelt, dat het geen cirkel-ronden syn, in welke de Planeeten bewogen werden. In welk geval men met eenigen schyn een omvoerende stoffe in desen soude kunnen stellen. Maar dar het kromme linien syn van een andere eigenschap, als de cirkelen, welke men uit veelvuldige observatien, voor Ellipses of lange ronden houden moet; gelyk Tab. XXI. Fig. 5. den omtrek A E D Z vertoont.

In dese weeten de Wis-kundige dat twee punten syn K en S, by haar brand punten genaamt; uit welke deselve beschreven kunnen werden, door een touw K E S, in K en S vast gemaakt, en door een spyker in E, die door dit touw gedirigeert werdende, den omtrek E D Z A. kan beschryven; gelyk aan Tuin-en Timmer-lieden en andere bekent is.

In een van dese brand punten is de Sonne S, en den Planeet in dese kromme linien geduurigh loopende, is in A in het verdste van, en in D in het naaste aan de Sonne. Waarom ook A het verdste, en D het naaste punt aan de Son (Aphelium & Perihelium) by de Sterre-kundige genoemt werd.

§. 96.

En op dat niemand wederom mogte denken, dat eenige onbewuste natuur-wet van in een stroom rondloopende drai kolken hier plaats hadde; heeft den aanbiddelyken Schepper, die alleen hier in wilde erkent en verheerlykt syn, met onwederleggelyke bewysen syn vry gebiet over dese groote schepselen, en syne ook in die verre afgelegene ruimtens wonderen-doende magt getoont: willende ten dien einde niet, dat de elliptische wegen der Planeeten, gelyk A E D Z en L R M T (die in grootheit en afstanden van de Son veel verschillen, als boven §. 84. getoont is) hare verdste punten A en L uit de Sonne S, na een en het selve oort des Hemels, als B, uitgestrekt souden hebben: het welk aan dc menschelyke verbeeldinge gemakkelyker souden hebben voorgekomen; en als een grond kunnen gebruikt syn, om op dese wyse een generale Natuur-wet uit te vinden; waar door men sigh soude hebben kunnen, verbeelden, dat dese bewegingen en schikkingen in den Hemel geschieden.

Maar op dat een yder, die dese groote werken beschouwt, in tegendeel

mogte versekert syn, dat hier alleen een Al-beheerschenden wille vaneen Opper-Regeerder plaatse hadde; heeft hy de wegen der Dwaal-sterren A en Y, namelyk A E D Z en Y V N W, soo veel eeuwen langh soodanigh bestiert, dat de eene van de andere volkomen onafhankelyk blykt te syn. Doende niet alleen deselve elk in een verscheiden vlak schuin op malkander syn, gelyk. §. 91. gesegt is; maar makende ook, dat alle de linien, uit de Sonne S door hare verdste punten A en Y gaande na verscheiden oorden, als B en C, van den Sterren-Hemel sigh altyd uit strekken; schoon deselve Sonne S, aan wie hy die alleenlyk opsigtelyk gemaakt heeft, in het eene brand-pund van alle dese ellipses sigh na genoegh bevind.

De waarheit hier van kan by alle Astronomi, en de plaatsen van elks verdste punt, by Hugenius in syn Ed. Automaten, pag. ook nagespeurt werden.

§. 97.

Na dit alles nu wel begrepen te hebben, gelieve, die 'er sigh aan gelegen laat syn, om synen Godt uit desselfs werken te leeren kennen, syne pogingen eerst aan te wenden, om door dit geseide, voor soo verre een waar begrip van den Planeeten-Hemel aan hem gemeensaam te maken; en by sigh selfs (dit voorseide alles by den anderen nemende) te overleggen, of ymand ongegrond redeneert, die oordeelt, dat de magt en wysheit des grooten Makers hier helderder in uitblinkt; als oit in het alderkonstigste uurwerk het verstand en de konst des meesters gedaan heeft.

Want eerst in opmerkinge nemende, en by na onverbeeldelyke grootheit deser dwaal-klooten en van hare afstanden van de Son; welke men alleen by Aardkloots diktens en grootheden met gemak kan uitspreken. En ten anderen, siende dat Saturnus, schoon hy na genoegh een veerheit van 100000 Aardkloots diktens (volgens de laatste waarnemingen) van de Sonne afftaat, nogtans tusschen elke twee volgende punten van synen wegh altyd na de Sonne toe bewogen werd; hoe wel tusschen hem en tusschen de Sonne niet de minste band nogh samen hegtinge blykt te wesen. Ten derden, vindende dat dese naderinge na de Son, in alle dese dwaal-sterren, schoon sy nergens aan gebonden syn, plaatse heeft. Ten vierden, weetende dat elk van deselve syn loopen (§. 91.) in een bysonder vlak volbrengt. En ten vyfden, dat sy geen cirkels, die men op verscheiden wysen in de natuurlyke bewegingen siet geboren werden, maar om te toonen dat hier een bysondere bestieringe plaats heeft, dat sy ellipses of lange ronden, hare Geometrische eigenschappen over al behoudende, beschryven. Ten sesden, dat dese lange ronden in de lengte sigh elk na een verscheyden oord des Sterren-Hemels uit strekken. Ten sevende, dat hare beweegingen eeuwen langh in die order sonder eenige verwarringe onder malkanderen geduurt hebben. Eindelyk, denkende (dat niemand die het wel beseft, sigh sonder beven voor kan stellen) dat dese klooten, die van soo verbasend een grootheit syn, dat Jupiter wel 8000 malen den Aardkloot overtreft, en de andere (uitgesondert Mercurius en Mars, die wat kleinder syn) of soo groot

of grooter syn als den selfden Aardkloot, egter alle mer soo gruwsaam een snelheit dese hare beweegingen om de Sonne volvoeren, dat deselve die van een kanon-kogel verre te boven gaat.

Laat hy by sigh selfs overleggen, of hier geen magt en verstandige bestieringe tot dit alles vereischt werd; die soo verschrikkely ke gevaartens, onder en door malkander met soo gruwsaam een snelheit omloopende en swierende, soo veel eeuwen in dese roerselen sonder eenige verwaninge of verslappinge van kragten tot nogh toe onderhouden, en binnen de palen van dese hare wegen, sonder eenigh lichamelyk verband (dat ons bekent is) met yets anders te hebben, gedwongen heeft te blyven. Niet tegenstaande sy met een kragt, die veele duisend malen grooter is, als die den heelen Aardkloot met de snelte van een kogel soude kunnen doen voortvliegen, alle oogenblikken op de wegh syn en tragten om dese kromme wegen te verlaten, en volgens de regte lyn, die deselve raakt, haren loop te nemen. Een Atheist verbeelde sigh noghmaal een konst-werk, dat klein is, en waar in dit alles soodanigh, als in den Hemel geschiet: en hy segge ons of hy oit soude kunnen denken, dat hy dit maaksel van een geval of onwyse oorsaken soude kunnen verwagten; en of hy soodanigh een siende, daar in geen verwonderly ke wysheit des makers soude sien. En denke verder, op wat dwase gronden syn Philosophie sleunt, die hem om geen Godt te moeten erkennen, dit van soo verbasend een werk-stuk dwingt, tegen alle redelykheit aan, staande te houden.

§. 98.

Indien men nu, om verder te gaan, ondersoekt, op welk een wyse desen Maker der Planeeten in syn H. Woord van deselve spreekt, sal hier een ongeloovige kunnen sien, dat het geen daar van gesegt werdt, een groote kennisse der selver, en in die tyden een veel meer als menschelyke vertoont.

Soo hoort men den Apostel Judas vers 13 spreken van dwalende Serren, in de grond-taal met het eigen woord van Planeeten uitgedrukt, en seggen, Dat haar de donkerheit der duisternisse in der eeuwigheit bewaart werd. Uit welke woorden dan af te nemen is, dat het aan den Ingever bekent moet geweest syn, dat de dwaal-sterren in haar selven duister syn; nadien sy niet geseit werden verduistert te werden; maar dat de duisternisse aan haar bewaart werd: 't geen sonder dat sy die in haar selven hadden, niet wel aan haar kond toegeschreven werden:

Nu kan by die de ondervindingen van de Astronomi, door middel van groote verrekykers genomen, gelesen hebben, niet onbekent wesen; dat de Planeeten soodanige lichamen syn; welke in sigh selfs duister synde geen glansch aan ons ooit vertoonen, ten sy deselve door de Sonne verligt en beschenen syn.

Soo siet men met dese gesigt-buisen Mercurius (als hy verre genoegh van de Sonne waargenomen werd) en Venus dik wils ten deelen verduistert: en

gelyk de Mane een gehoornt ligt door de weerslagh der Sonne-stralen vertonen; en tusschen ons en de Sonne gesien synde, blykt het, dat sy geheel duister syn. Mars werd ook, als de Maan half verduistert en in vierde schyn gesien; van Jupiter syn ook seer waarschynelyke bewysen, om dar deselve op syn eclipserende omloopers en de omloopers op de verligten Jupiter een kennelyke schaduwe geven; 't geen niet alleen van haar ondoorschynentheit, maar ook van hare duisterheit in sigh selfs een klare preuve geeft; ook werd dit van Saturnus met synen ringh uit verscheiden omstandigheden met regt af genomen; die by Hugenius en andere te sien syn,

En schynt ook den Geest Godts, sigh van geen meer passende maniere gedient te kunnen hebben, om leeraars van een verdoemelyk gevoelen en wandel, daar door sinnebeeldigh uit te drukken; als met deselve te vergelyken aan dwalende Sterren, die de donkerheit der duisternisse in der eeuwigheit bewaart werd. Nadien alle leeraars met regt daar in aan de Planeeten vergeleken kunnen werden, dat sy niet haar eigen gedagten, dewyl sy dogh in haar selfs geheel duister syn, maar alleen het ligt, waar meede de aanbiddelyk Sonne der Geregtigheit haar bestraalt heeft, als door een weerslagh, aan de menschen meede deelen, en dat vertoonen in leere en wandel. Waarom van alle, die ketters of goddeloos onder haar syn, met groote reden gesegt werd, dat sy van die Goddelyke Sonne noit regt verligt syn, en daarom aan haar duister synde en blyvende, hare sondelyke donkerheit in der eeuwigheit bewaart werd.

Indien egter ymand dese donkerheit der duisternisse van de helfche gelieve te verstaan; en dese woorden aan te merken, niet als de gelykenisse selfs uitmakende, maar na deselve volgende, gelyk men van veel geleerde Heeren siet geschieden, sal men soo ik denke, ook niet weigeren toe te staan, dat, als men de gelykenisse van de dwalende Sterren ook tot dese woorden uitstrekt, sy in dese betekenisse ook gevoegelyk kunnen genomen werden.

Welk laatste daar door schynt te meer aannemelyk te syn; om dat by alle de voorgaande voorwerpen waar by dele schadelyke leeraars vergeleken werden in dit en het voorgaande vers, als by waterloose wolken, by boomen in het afgaan van den herfst, by wilde baren der zee, altyd een omstandigheit, die natuurlyk aan dese saken eigen is, gevonden weid: als by de eerste, van met winden omgedreven te werden; by de volgende van onvrugtbaar, tweemaal gestorven en ontwortelt te syn; by de derde; het schuimen; het geen dan meerder reden schynt te geven, om dese duisternisse, als yet dat aan dwaal-sterren eigen is, alhier te moeten begrypen.

Nu is het kennelyk genoegh, dat voor de voorgaande eeuwe, wanneer men eerst de verrekykers tot het beschouwen van Hemel-ligten heeft begonnen te gebruiken, niemand oit regt geweeten heeft, dat eenige duisterheit in de lichamen der Planeeten plaatse hadde: Gelyk by Keplerus, Astronom. Optica, pag. 260, 261. te sien is. En daarom kan een ongelovige, die volkomen aan de Goddelyke afkomst van dit Woord, of een ander die misschien

in desen aan den brief van Judas twyffelt, by sigh selfs oordeelen, of alhier in deselve niet yets getoont en gesegt werd, het geen in die tyden als deselve geschreven is, aan geen levendigh mensche bekent konde syn; en of men derhalven geen oorsaak heeft om deselve van een hooger oorspronk af te leiden.

§. 99.

Met hoe grondige kennisse nu dit H. Woord ook in andere plaatsen van de ware gesteltenisse der Planeeten spreekt, sal daar en boven kunnen blyken uit Jesaiae XIV. 12. Alwaar de morgensterre een sone des dageraads alleen genoemt werd; schoon deselve ook des avonds na den Sonnen ondergangh soo wel als des morgens voor deselve, sigh heerlyk blinkende vertoont.

De reden nu, waarom sy egter soo wel geen Sone des avondstonds genoemt kan werden; is, om dat sy boven alle andere Planeeten (die gelyk Venus en Mercurius den naam van morgen-sterren niet en dragen) alleen des morgens en nimmer des avonds opgaat. Nu dat haren opgangh en niet haren ondergangh eigentlyk by de geboorte van een Soone kan vergeleken werden; die daar door uit het duister in het ligt gebragt, en van verborgen sigtbaar werd, is klaar genoegh. Soo dat hier na waarheit dese morgen-sterren beschreven werden van yets; het welke aan haar boven alle andere Planeeten eigen is; die haren opgangh, regt anders als dese morgensterren, ook hebben kunnen op die tyd in het Oost, als de Sonne in het Westen synde den avond maakt.

§. 100.

En heb ik in de plaatse Apocal. XXII. 16. niet sonder verwondering over de daar in uitstralende Wysheit kunnen sien; dat de Heere Jesus sigh noemt de blinkende morgensterre. Nu is het niet alleen kennelyk, dat dese alle andere Hemel-ligten, Sonne en Mane uitgesondert, in ligt en glansch te boven gaat: soo dat sy ook dikmalen, op haar heerlykste sigh vertoonende, door de grootheit van haar ligt veele saken een schaduwe op de aarde doet geven; waarom sy met regt blinkende genaamt werd. Maar ook is het waar at sy van de Sonne, by welke de Heere Jesus op andere plaatsen te regt vergeleken werd, in glansch en blinkende heerlykheit verre overtroffen werd. Waaromme dese gelykenisse met meer nadruk schynt te sien op éen andere en wel op die eigenschap van Venus; welke sy boven alle andere Planeeten heeft; namelyk, dat sy niet alleen blinkende, maar op de aldersuiverste wyse blinkende is, sonder eenige vlek of smette, die sigh in alle andere dwaal-sterren, en somtyds in de Sonne selfs vertoonen; welke Sonne dan alhier om de onbevlekte suiverheit van den grooten Middelaar Godts en der menschen uit te drukken, soo veel kragt niet soude gehadt hebben: soo dat dese plaatse in kragt segt, de sonder eenige vlek of smette blinkende morgensterre.

Op dat men van dit voorregt van Venus boven andere dan magh versekert syn; kan men de waarnemingen van den grooten Sterre-kundige den Heer Hugenius, in desselfs Cosmotheoros pag. 95. na sien. Daar men dese woorden (overgeset synde) vinden sal. Dikwils hebbe ik my in Venus daar o-

ver verwondert, als ik deselve na aan den aardkloot synde, met verrekykers van 45 of 60 voeten beschouwde, gelyk te syn aan de half volle mane, of nu hare hoornen beginnende te vertoonen; en sagh dat haar opper-vlak een geheelen gelyk-blinkende glansch van sigh-gaf. Soo dat ik nauwlyks soude derven seggen, dat ik yets, het welk na eenige vlek geleek, in haar hebbe kunnen waarnemen; die anders in Mars en Jupiter, hoe wel sigh veel kleinder vertoonende, openbarelyk kunnen gemerkt werden.

Dewyl nu ook hier uit blykt, dat dese eigenschap van Venus, voor het gebruik van verrekykers aan niemand kan bekent geweest syn; fal dit behalven andere voorige redenen ten minsten aan een Christen, die deglykenisse in desen opsigt verstaat, een vasten grond kunnen geven; waar door hy in syn gelove meerder versterkt en versekert sal kunnen wesen; dat dit Boek van ymand ingegeven is, aan wie saken bekent waren, welke voor alle menschen in die tyden nogh verborgen bleven; en by gevolge, dat dit geschrift van een hooger dan menschelyke afkomst en oorspronk is.

§. 101.

Indien men nu verder in de plaatse Job. XXXVIII. 33. Kund ghy de Mazzaroth voortbrengen op haren tyd, en den wagen met syne kinderen leiden: door het onvertaalde woord Mazzarooth, met eenige geleerde Heeren, by Polus aangehaalt, Constellationes Planetarum of de samen-stellingen der Planeeten verstaat (gelyk het ook by Buxtorfius en Robbertson door het woord Planeeten overgeset werd (want hoe onbekent het is, schynt het volgens Cocceji Woorden-boek seker te syn, dat hier eenigh Hemel-ligt door betekent werd) sal hier yets gesegt werden, het geen opsigtelyk schynt te wesen op de omloopers van Jupiter of Saturnus; die met haren hooft-planeet een geheel samen-stel in den Hemel maken, en in de Tab. XXI. Fig. 1 en 2. door H en F afgebeelt syn. Met welke verklaringe eenighsints soude schynen over een te komen, dat Mazzarooth in het veel-getal, en in synen tyd in het enkel getal gevonden werd. Nadien, schoon elk van dele samen-stellen veel omlopers begrypt, egter sy alle maar een samen-stel uitmaken. Het geen den Bestierder des Hemels als gesamentlyk uit de stralen van de Son, welkers klaarheit haar alle te voren na by aan hem synde onsigtbaar maakt, doet uytgaan. Want dit betekent eigentlyk het woord, het welk met voortbrengen overgset is.

Maar het grootste bewys, dat hier van dese Planeeten met hare omloopende Manen gesproken werd, schynt in de volgende woorden te leggen: En kunt ghy den wagen met syne kinderen leiden.

Dat nu het grond-woord Gnajisch (hier wagen overgeset) ons niet bepaalt om den wagen in den groeten Beer daar door te moeten verstaan, is klaar uit de verscheiden beduidenissen, die de Oversetters aen het selve gevent; het geen de ware saak, die daar door gemeint werd, onseker maakt. Men kan Polus en andere daar over na slaan, om hare gedagten na te speuren; en men sal bevinden dat eenige, als Piscator en andere seggen, dat dese kinderen syn

kleinder Hemel-ligten, die desen Gnajisch (welke aldaar niet vertaalt, maar gelyk Mazzarooth, in de oversettinge met het eigen Hebreeuws woord genoemt werd) omringen, als kinderen haar moeder.

By de Heer Coccejus in syn Lexicon, siet men dit volgende: ‘Dit gesternte schynt synen naam van samen-vergaderen te hebben (het welk syn wortel-woord Gnousch betekent) en het beste is dat men daar door verstaat een Sterre, aan welke de overige Sterren van dien halven Hemel-kloot, als kinderen kunnen toegevoegt werden, die met deselve omgeleid werden.

Soo dat, welke ook desen Gnajisch magh wesen, men veilighly schynt te kunnen besluiten, dat door deselve een Hemel-ligt verstaan werd; het welke van anderen als syne kinderen omringt synde, dese vergaderingh met sigh omleid.

Ik late nu aan het oordeel van verstandige, of dit in yets, dat in den Hemel tot dese tyden toe kennelyk is; met meer nadruk kan bewaarheit werden, als in de Planeeten Jupiter en Saturnus; welke, gelyk desen Gnajisch een samel-stel en vergaderinge, de eene van vier, de andere van vyf volgh-planeeten of manen, die om haar loopen, gelyk hare kinderen met sigh door den Hemel omvoeren.

Onder de vaste Sterren weet ik niet dat nogh eene bekent is, die de andere, als desen Gnajisch syne kinderen, met grond van waarheit soude kunnen gesegt werden te leiden.

Dogh sullen die de onderstellinge van Tycho Brahe omhelsen, Tab. XXI. Fig. 2. de Sonne S, daar door met veel reden ook nogh daar en boven kunnen verstaan, om dat dese selfs in den wegh S W loopende, alle de vyfandere Planeeten, Mercurius D, Venus C, Mars E, Jupiter F, en Saturnus H, met sigh geduurigh omvoert, gelyk de Manen van dese twee laatste om deselve omgeleid werden.

Ik hebbe egter liever Saturnus of Jupiter alhier alleen onder den naam van Gnajisch willen verstaan, om dat het geseide in opsigt van haar van niemand kan geloochent werden, en van de Sonne by veele dit nogh betwist werd; als by sekere ondervindinge nogh noit hebbende kunnen getoont werden, aan die het samen-stel van Copernicus aanhangen.

Hoe konde nu aan Job om hem van syne kleinheit te overtuigen, yets kragtigers voorgestelt werden, als met hem te vragen, of hy dese Planeeten met hare kinderen of omloopers konde leiden? nadien dese laatste als doe aan geen mensch nogh bekent waren, en niemand konde weeten, dat 'er soodanige genoemde kinderen, die van een ander Hemel-ligt geleit wierden, in den ganschen Hemel sigh bevonden: dewyl deselve sonder hulpe van verrekykers (welkers uitvindinge nogh seer jongh en nauwelyks een eeuwe geleden is) van niemand kunnen gesien werden.

Uit welk laatste dan wederom de meer als menschelyke afkomst van dit Woord blykt; immers voor die de voorgaande verklaringe van dese plaats aannemelyk stellen.

§. 102.

Indien men nu de ondervindingen, die boven de voorseide door hedensdaagse Sterre-kundige gedaan syn, en hier te langh souden syn alle op te halen, in aanmerkinge neemt; sal men t'elkens nieuwe wonderen sigh sien opdoen; die aan ymand, welke deselve sigh voorstelt, altyt gelegentheit geven sullen, om een vreesselyke magt, en geduurigh werkende bestieringe te erkennen.

Om derhalven van de Comeeten en hare loopen, uit en na soo verscheiden oorden van dit onmeetelyk ruim niet te spreken, nadien nogh hare oorsaken, nogh de einden van die deselve geformeert heeft, aan ons regt bekent syn.

Men verbeelde sigh noghmalen, die groote Hemel-bollen der dwaal-sterren, en denke dat sy in die ondenkelyke veert, met welke sy in hare wegen om de Sonne omvliegen, gelyk tollen om hare assen van het Westen na het Oosten drajen; immers dat men dit van Jupiter, Mars, en Venus, en selfs in de Sonne reeds sigtbaar waargenomen heest.

Soo bevind men (om van den Aardkloot, dewyl dit nogh by alle niet toegestemt werd, niets te seggen) dat dien verschrikkelyken Sonne-kloot in 25 dagen, Venus in 23, Mars 24⅔, en den grooten Jupiter in 10 uuren (siet Astron. Gregory, pag. 36.) om haar assen omloopen; van de andere heeft men hier ontrent tot nogh toe niets sekers kunnen ondervinden.

En om yder van de vreesselykheit van de kragten, die hier werksaam syn te overtuigen, behoeft men uit dit geseide alleenlyk de snelheit, waar mede die groote klooten om hare asse omgedrait werden, op een eenvoudige wyse na te speuren.

Want onderstellende dat den Aardkloots diameter 6538594 Franssche roeden (van 6 voeten) langh is, sal haren omtrek 20541600 van deselve begrypen, dewyl den diameter van een cirkel tot syn omtrek staat als 7 tot 22, of nader als 113 tot 355, gelyk bekent is.

Nu soo veel van dese roeden soude elk punt loopen, dat op het middel oppervlak des Aardkloots is, in 24 uuren, en derhalven 237¾ der selver roeden in een seconde van een uur.

Maar een kanon-kogel loopt (als boven getoont is) na genomen ondervindinge 100 van dese ses-voetige roeden in een seconde.

Derhalven loopt elk punt op den middel-cirkel van den Aardkloot in syn drajen veel meer als twee maal snelder, als een kogel, die uit een kanon geschooten werd.

Men gelieve, eer wy voortgaan, alhier te letten; dat wy alleen tot een grond van de volgende rekeningen het drajen des Aardkloots onderstellen, dogh sulks niet vast stellen, als nogh by niemand regt bewesen synde.

Indien men dan na dese proportie de snelheit in het drajen der andere Planeeten, en der Sonne afmeet, en stelt, om niet te veel te nemen, dat

den diameter en daarom den omtrek der Sonne maar 100 malen grooter is als die des Aardkloots; sal men bevinden, dewyl hy 25 dagen tot de tyd, in welke hy eens omrolt besteet, dat hy 4 malen soo snel als den Aardkloot drait, en elk punt in syn AEquator by gevolge 8 of 9 malen soo snel voortgevoert werd als een kanon-kogel.

Soo ook Jupiter, die 20 malen dikker als den Aardkloot is, en in 10 uren omdraait, soude elk punt in syn middel-omtrek reeds 20 malen soo snel om syn asse omloopen, als een diergelyk op de aarde; indien hy ook 24 uuren daar toe gebruikte. Maar nu in 10 uuren sulks doende, sal syn snelheit nogh 2⅖ malen grooter syn; of Jupiter sal 48 malen snelder omdrajen als den Aardkloot, en elk der voorseide punten meer als 100 malen snelder voortvliegen als een kogel, die uit een kanon komt.

Die nu lust heeft rekene dit in de andere ook na; en stelle sigh als dan die gruwsame snelheden voor; waar meede dese verschrikkelyke groote klooten, soo veel duisenden van jaren langh, sonder oit van hare wegen af te wyken, door malkander gesnort en geswiert hebben; en de onverbeeldelyken veert, waar meede elk deel van het opper-vlak, dat midden tusschen hare as-punten ligt, omgevoert werd.

§. 103.

Boven dit, sla hy de oogen Tab. XXII. Fig. 2. op de afbeeldinge van Saturnus H en synen ringh G I, en denke dat desen kloot H (§. 83.) meer als 2000 malen den Aardkloot in grootheit overtreft; en dat desen ringh G I ruim viermalen soo breedt als den Aardkloot dik is; en ook de ruimte tusschen den selven en den bol van Saturnus, niet kleinder in hare breedte bevonden werd: verder, dat desen ringh dun, en plat, en nergens aan het lichaam van Saturnus vast gehegt, maar rondom gansch los van selve is (als reeds boven aangeraakt is) egter dat den selven ringh desen Planeet in syne beweeginge noit verlaat nogh agter blyft; maar altyd in gelyke snelheit deselve vergeselschapt, en soo veel duisenden jaren vergeselschapt heeft; niet tegenstaande den kloot van Saturnus H, meer als 20 malen soo snel als een kanon-kogel voortgedreven werd, dat op de voorige wysen §. 86. met gemak te rekenen is.

§. 104.

Na dit geseide van den Planeet Saturnus, en het voorige nu te regt overdagt en getragt te hebben, door een onvermoeide oeffeninge (want die werd hier om de geduurige opkominge van onse kinderlyke voor-oordeelen insonderheit vereischt) onse verbeeldinge daar toe te wennen, dat sy ons dese Hemel-klooten in hare ware eigenschappen van grootheit en snelheit en andere omstandigheden voorstelle; indien egter dan nogh ymand segt, dat het aannemelyk aan hem voorkomt, dat dit alles sonder eenige bestieringe en alleen by geval bewogen werd; en hy geen ontroeringe gevoelt op het regt aanmerken van soo gedugte kragten, als daar ontrent plaatse hebben en nodigh syn, ingevalle alles in order onder soo geweldsame bewegingen blyven sal; schynt 'er niet anders van gedagt te kunnen werden; als dat syne ver-

beeldinge ook nogh onmagtigh gebleven is; of dat hy, schoon anders seggende, syne vlyt en kragten niet genoegh aangewent heeft, om het geen men van dese dingen weet, aan sigh selfs na waarheit voor te stellen; vermits dit alles regt te begrypen (ik segge noghmaal regt, en niet in die veragtelyke geringheit, waar in de figuren en onse voor-oordeelen gewoon syn dit ons te vertoonen) en niet ontroert te werden over die aanbiddelyke Mogentheit, die het verbasende geweld van dese vreesselyke roerselen bestiert, onmogelyk schynt met den anderen te gelyk te kunnen bestaan. En kan ik niet nalaten, dewyl dit bewys van soo overredenden kragt schynt te syn, aan die ongelukkige, welke tot nogh toe aan de grootheit van den Schepper van dit alles getwyffelt hebben, noghmaal aan te prysen, geen tyd te kostelyk agten, om deselve aan het overdenken van het waar en regt gestel deser Hemel-lichamen te besteden, in hoope dat daar segen op mogte verkregen werden. Immers, ten sy een geduurige ondervindinge het voorgeseide van Saturnus H en synen ringh G I bevestigde; laat een Atheist ons seggen, of hy syn welvaart by weddinge niet daar tegen setten soude; indien ymand seide, dat desen kloot en synen ringh beide los van malkander, en soo snel als een kogel voortgedreven synde, met malkander souden voortloopen, sonder dat desen kloot desen platten ringh agter sigh soude laten: en wanneer hy het sagh geschieden, of hy het voor geen onbegrypelyk wonder soude houden, om dat het tegen alle wetten van beweginge, die hier op aarden, als lichamen in vloeiselen bewogen werden, plaats hebben, regt schynt te stryden. En dewyl hy niet loochenen kan, dat sulks in soo groote gevaartens als den Planeet Saturnus en synen ringh is, soo veel eeuwen plaatse gehadt heeft; laat hy by sigh selfs in ernst overdenken (het sy desen Planeet in een vloei-stoffe, of in een by na ledige ruimte bewogen werd, want dat sy niet geheel ledigh is, kan uit het Sonne-ligt blyken, het welk Saturnus bestraalt) of hy dit wonder van een los geval oit met reden soude kunnen verwagten; en of hem eenige wetten bekent syn, die hy ondervindelyk toonen kan, waar van hy dit soude kunnen afleiden; insonderheit als deselve, gelyk hy die stellen moet, door geen verstand bestiert wierden. En sulks niet synde, nadien hy dan hier in een magt, die verbasend is, en een wysheit die de syne en die van alle menschen verre overtreft, nootsakelyk willens of onwillens, indien hy eenighsints redelyk is, moet erkennen; laat hy sigh voorstellen, welk syn lot eens wesen sal, ingevalle hy voortgaat, een soo magtigh en verstandigh Wesen, het welk alle dese wonderen doet, soo halsterrigh te loochenen.

§. 105.

Of nu de Planeeten, volgens gissingen van eenige ook groote mannen, hare inwoonders hebben, het sy deselve menschen of ander soort van Schepselen syn, ondersoeken wy hier niet; nadien dogh niet anders als gissingen daar ontrent kunnen by gebragt werden. Dit syn de woorden. welke den Maker der selve daar van aan ons te lesen geeft Psalm. CXV. 16. Den He-

mel is des Heeren (of na de Grond-tale ook voor den Heere) maar de aarde heeft hy de kinderen der menschen gegeven. Of nu het ooghmerk der selver is, I. te toonen, dat de wetenschap van het geen in den Hemel, en vervolgens ook in de Planeeten geschiet, en tot wat einde dit alles gemaakt is, alleen aan den Heere bekent is, en dat de aarde voornamelyk ter ondersoek van de menschen overgelaten is; of wel II. dat, dewyl de Hemelen syne eere vertellen, deselve soo niet alleen ten minsten voornamelyk ten dien einde geschapen syn, om (gelyk boven getoont is) Godts groote magt, goedheit en wysheit te doen sien, terwyl de aarde ook tot het onderhoud en bewoonen der menschen dient, gelieven andere te oordeelen. Immers is het seker genoegh, dat nogh geen ondervindingen bekent syn, om daar van met sekerheit yets te kunnen seggen; soo dat men swygen moet, of aan het getuigenisse gelove geven, het welk ymand, die dit weet en waaragtigh is, aan ons daar over ter hand stellen wil.

Vorige Volgende

XXV. Beschouwinge. Van den sigtbaren Hemel.