Rhetorica, dye edele const van welsegghene

¶ Noch andere manieren, om die redene te exorneren, dats verchieren, by een bedecte maniere van sprekene, te wetene als die redenen ende woorden anders verstaen worden, dan si luydende zijn, twelcke geschiet in diuersche manieren, als hier naer volcht.

EErst, men neemt somtijts een woort ⁺ oft name voor een andere, als den besitter voor datter beseten es. Exempel. Sij hebben dien man in gheeten dat es si hebben zijn goet verdaen. Item daer yet in es, voor tgene datter in es. Exempel. Ick hebbe eenen croes ghedroncken, dat es den dranc die inden croes was. Also neemtmen Mars voor die oorloghe. Venus voor oncuysheyt, Bacchus voor den wijn, Cupido voor dye minne, ende veel meer andere dier ghelijcke, dye welcke in daghelicher spraken gebruyct worden.

Men misbruyct somtijts een woordt, wt causen want men een sake noemen moet, die welcke genen ⁺ sonderlingen name en heeft. Exempel. Hi was

+ Metonymia.

+ Cetachreüs.

[fol. 57v]

met groesen ghesteent, hi es brootdroncken, die woorden ghesteent ende droncken zijn misbruyct, wantmen steent met steenen, men es droncken vanden dranck. Also segtmen dat die Griecken maecten een peert. Den beeltsnijder maect eenen osse oft eenen ezel. &c.

⁺Somtijts worden daer woorden ghemaect, naer den voys oft gheluyt, als kakelen, croggelen, buerlen, pijpen, alsoo segghen wij dat tgheschot afgaet, tijf, taf, touf, die te geldeckers, dijckeren, dakeren, die dronckaerts, swijueren, sweueren, hateren, tateren, maer dit moet selden geschieden, anders souden dye nyeuwe woorden verdrietelijck worden om te hooren.

⁺Men verchiert wonderlijcken seere een redene alsmen eenighen saken haer rechte bequame goede behoorlijcke toename gheeft. Als dat soete leuen, die bitter doot, dye leelijcke sonde, dye stinckende onreynicheyt.

⁺Men stelt somtijts voor een propre name, eenen ghemeenen name, oft eenich ander woordt sonderlinghe alsmen yemant prijsen oft misprijsen wil. Exempel. Die Leeu van Juda, voor Christus Iesus. Dat oude serpent, voor Sathan, die propheet, voor Dauid. Also segghen wij, Dyen Ghendtenaer, dien Oosterlinck, dien mostaert eetere, die wijnsuypere. &c.

⁺Een redene dyemen int corte soude moghen segghen, dye machmen somtijts van verren by brenghen om te verchierene, oft om eenighe oneerlijcke oft onbeschaemde sake te bedeckene.

+ Onomatopoeia.

+ Epitheion.

+ Antonomasia.

+ Periphrasis

[fol. 58r]

Exempel van deerste. Die groote voorsienicheyt subtijlheyt ende wijsheyt der Griecken, heeft dye machtighe, edele ende rijcke stadt der Troianen, ter neder gheworpen. Men soude segghen int corte. De Griecken hebben Troyen gedestrueert Exempel van dandere. Hi heeft in zijns liefs armkens ghelegen: also Venus scholieren pleghen. Ic moet gaen daer ic nyemant senden en mach.

Men segt somtijts wat meer dan de waerheyt ⁺ alsmen een sake seer verminderen oft vermeerderen wil. Exempel. Witter dan een sneeu, snelder dan een voghel, claerder dan die sonne, lichter dan een plume. Alsoo sterck als Samson. &c. Men moet wachten dese exornatie te seer bouen maten te affecterene, want tes den rechten wech tot dat ghebreck, Cacozelia, daer voren af ghesproken es.

Men meynt somtijts die gheheele sake voor ⁺ een deel, oft een deel voor tgeheele, oft een voor veel. Exempel van deerste. Die zee sloech in ons schip, dat es een deel vander zee. Exempel vant tweede. In dye arcke van Noe waren acht sielen, dats acht menschen. Exempel van tderde. Den Turck heeft kerstenhede veel afgewonnen, dat es die Turcken, also segtmen den duytsch es vroom, den Spaengiaert stout, den Fransoys houerdich den Inghelsman bedect, den Vlaminck ongheueynst, dat es die duytschen, die spaengiaerden. &c.

Noch een schoone maniere van verchierene, ⁺ exonerende ende verlichtende een redene, als dye sterren het firmament. Te wetene, als een woort

+ Hyperbole.

+ Synerdoche.

+ Metaphora.

[fol. 58v]

constelijck ghebruyct wort niet voor zijn eyghen beteekenesse maer voor een ander sake om dye gelijckenesse die si tsamen zijn hebbende, twelcke geschiet in vele manieren ende wort daghelijcx in onse ghemeene tale oock onwetens ons seere gebruyct. Exempel. Hi es een vos, voor hi es scalc hi es een leeu, voor hi es vroom. Tes een hardt man, een scherp wijf, also segghen wij, die velden lachen, het lant heeft grooten dorst, hi es in zijn bloeyende iuecht, zijn redene vloeyt: wat bast ghi op mi, dye vrauwe schatert, een dronckaert heetmen een vercken: een ghierichaert, een hauic.

⁺Noch een seer schoon maniere van exorneren als niet alleenlijc een woort maer geheele redenen anders verstaen worden, dan die worden luyden. Exempel. Als die honden selue het ambacht vanden woluen hantieren, wie sal die schapen bescermen? dat es, als die bewaerders haren ondersaten hinderen, wie salse bewaren? also segt men. Ick sal hem zijn hant wt wedden. Item, het en es gheenen goeden boom, die quade vruchten draghet, noch gheenen quaden boom die goede vruchten maect. Een yeghelijc boom wert aen zijn vruchten bekent want men en can niet lesen vijghen vanden doornen noch wijndruyuen vander haghen. &c. Alle dese redenen worden anders verstaen dan si na die letter luyden

⁺Het es ooc een wonderlike schone verchieringe alsmen wel bequame comparatie ende ghelikenesse neemt van anderen saken. Exempel. Ghelijckerwijs dat een speelman voortcomen soude seer costelijc ghecleet in purpure ende gouden laken, met

+ Allegoria.

+ Parobola

[fol. 59r]

een gouden croone op zijn hooft, blinckende van den gesteenten, houdende in zijn handt een harpe van yuoor ende gout costelijc gewrocht, bouendien dat hi van maecsel ende statueren een heerlijc persoon representeert: als nv het volck bi desen saken suspens wort, hebbende groot verlanghen om sulck een personagie te horen spelen, ende nv al stille swijgende. Ist dat hi mettien een leelijc gheluyt wt werpt, met ongheschicten gesten des lichaems: Hoe hi meer verchiert es ende langher verbeydt, soo vele sal hi te meer beghect wesen ende versmaedt. Also ooc een mensche wesende in grooter eeren, hoocheyt ende rijcdom verheuen. Ist dat hi noch scientie, noch duecht en weet, hoe hi meer van anderen saken oueruloedicheydt heeft, hoe hi ooc meer van alle wijsen, goeden, duechdelijcken menschen beghect ende veracht werdt. Item van parabelen oft ghelijckenessen es die heylighe scriftuere vol.

Ooc verchiert een redene seer, een gemeen segghen ⁺ met bedecten woorden gesproken. Exempel. Den wulf es in de schapen. Tes quaet stelen daer dye weerdt een dief es. Tes quaet voor crepels manck gaen. Tes quaet suypen en blasen. Tes quaet oude honden in banden leeren gaen. Ghi speelt den ezel te dansen. Den Reyghere versmaet dat water. Tes beter wulf dan schaep wesen.

Men geeft somtijts een grote sake eenen cleenen ⁺ name verstaende die woorden anders dan si luydende zijn, ende daerom hebben wij tselue hier biden Tropos willen bescrijuen, al ist dat ander voor een gebrec

+ Paroeinia.

+ Tapinosis.

[fol. 59v]

rekene, want die maniere van sprekene es in ons vlaemsche goet ende ghenoechlijc, in ghenoechlijcke materien. Exempel. Ick hebbe ouer den grooten molhoop ghegaen, ende ouer den wijden pit gheuaren, dats ouer den Casselberch ghegaen, ende ouer die zee gheuaren.

⁺Somtijts verchiertmen een redene alsmen in manieren van schimpen oft gecken, anders oft contrarie segt dan datmen meynt. Exempel. Ic vraghe nae een leelijcke cabote, dye mi duysent plaghen wenschte, aldus. Hoe vaert dat schone vraukin, dwelc mi so vriendelijck aensprac? Oft een onrechtueerdich mensche die elckerlijck onghelijc doet: ende selue claecht datmen hem gheen ghelijc en doet, wij segghen tot hem. Om dat ghi goet ende rechtueerdich zijt, al die werelt doet v onghelijck.

⁺Men spreect somtijts bedectelijcke in maniere van raetselen. Exempel. Als den gast int huys coemt den weert blijft geuangen, en thuys loopter veynsteren wt, dat es, als tnet int twater coemt den visch blijft gheuangen, ende twater loopt duer tgaren. &c.

¶ Hier mede si nv ghenoech van die figueren ende andere manieren van sprekene, nyedt dat wij die al bescreuen hebben, twelcke onmoghelijc es, maer dye meeste, beste, ende principaelste, diemen in ons daghelijcsche sprake es ghebruyckende. Voort om tot meerder perfectie van wel segghen te gherakene, so sullen wij ooc scrijuen van die argumentatien.

+ Iuonia

+ Aenigma.